روش های پیشنهادی برای تدریس دروس زبان وادبیات فارسی

با دیگر همکاران مشورت می کنیم و می بینیم که همه دردمند و درد آشنایند و در غم ما شریکند؛ چاره ی کار چیست ؟ باید تحمّل کرد یا تأمّل ؟ اگر تحمّل کنی عاقبت کار تیمارستان است ولی با کمی تأمّل ، بارقه های امیدی است که به ما نوید می دهد که می شود با تغییر شیوه ، جهنم را به بهشت تبدیل کرده و کلاس را که محیط زندگی مان است به کام خود شیرین نموده و در پایان زنگ به جای سردرد یا دردسر با تبسّم از کلاس خارج شد .

با تشکر : مریم فلاح نژاد پاجی

به نام خالق هستی

مقدمه :

سپاس خدای عز و جل و توانا را که فرصتی بدست آمد تا دوباره کارمان را بنگریم و کاستی ها و قوت ها را بیابیم و راه درست و سنجیده را برگزینیم .

«در عصرحاضر بیشتر صاحب نظران و متخصصان آموزشی براین باورند که توسعه ی انفجارآمیز دانش و اطلاعات ، از طریق فناوری های الکترونیکی جدید ماهیت دانستن را تغییر داده است ؛ در آنچه دانش آموزان فرا می گیرند ، تحولات بنیادی پدید آمده است و جوامع را آن چنان متحول کرده است که دیگر ساختار روش های نظام های آموزشی سنتی( آموزش مستقیم ) قادر نیستند در شرایط موجود ، جوانان و نوجوانان را برای چالش در دنیای پیوسته در حال تحول آماده کنند . »1

اینک باید از خود بپرسیم که وظیفه ما در برخورد با این تحوّلات چیست ؟ و چه باید کرد تا نظام آموزشی ما همگام با تحوّلات جهانی متحوّل شود و دانش آموزان را برای چالش در دنیای پیوسته متحوّل ،تربیت نمود. در پاسخ باید بگوییم که تغییر در شیوه ی تدریس بسیار لازم و ضروری است تا همه را به سوی تعالی و پیشرفت رشد و سوق دهد و اثر بخش باشد تا معلّمانی موفّق و دانش آموزانی با انگیزه و فعال داشته باشیم از این رو تصمیم گرفتم که به مطالعه و جستجو بپردازم و روشهای نوین و برتر را برگزینم تا از سردرگمی ها و کشمکش ها و بی انگیزگی نجات یابم و با شنیدن« از شعر و شاعری بیزارم » نرنجم بلکه به کارم وسعت و سرعت ببخشم و هر روز با عشق و علاقه وافر سر کلاس درس حاضر شوم .

شیوه های زیادی وجود دارند که اثر بخش و مفید هستند و من سعی می کنم که به معرفی برخی از آنها بپردازم .

با تشکر از تمامی دست اندرکاران تعلیم و تربیت

1- یغما ، عادل ، کدام رویکرد آموزشی و چرا ؟ ، تکنولوژی آموزشی ، دی ماه 1383 ، دوره بیستم ، شماره 162

روش های پیشنهادی برای تدریس بهتر زبان و ادبیات فارسی :

توجه به شیوه های نوین تدریس و الگوهای کاملاً علمی آموزشی یکی از اصول مسلم نظام آموزشی امروزی است که در ادامه بحث با راه کار ها و شیوهای عملی آموزش آشنا می شویم .

مباحثه گروهی :

(( مباحثه گروهی عبارت است از مشارکت همه افراد گروه در گفت و گو درباره موضوع خاص با هدف اضافه کردن معنا و برداشت جمعی از موضوع و کمک به فهم بهتر جمعی و کسب و توانمندی های نو با بهره گیری از نظرها و روش های دیگران .

در این روش دانش آموزان با کمک یکدیگر در موضوع و مسئله مورد بحث ؛ اندیشه و معنایابی می کنند و به راه حل های مشترک دست می یابند ، ضمن آنکه آگاهانه توانایی های خویش را ارتقا می بخشند . معلمان باید برای رسیدن به هدف های خود ، طرح درس مناسب تهیه کنند و برای اعمال وظایف و تکالیف مباحثه ، راهبرد های یاد دهی _ یادگیری مناسبی را تدارک ببینند. یون سان و دیگران چهار وظیفه اساسی مشارکت در بحث گروهی را معرفی کرد و در هر یک از آنها نقش معلم و راهبردهای یاد دهی _ یادگیری را بر شمرده اند . )) 1

1- همان صص ( 9-10 )

1 – مباحثه زیر نفوذ هدایت 2

2 - مباحثه پژوهش _ محور3

3 - مباحثه انعکاسی4

4 – مباحثه اکتشافی 5

1 – مباحثه زیر نفوذ هدایت : در این مباحثه ، معلم در کلاس درس موقعیتی را به وجود می آورد که فرصت بیان صریح عقیده و نظر از جانب دانش آموزان در بحث موقعیتی را به وجود می آورد که فرصت بیان صریح عقیده و نظر از جانب دانش آموزان در بحث زیاد شود و زمینه رشد تفکر انتقادی و کسب تجربه طرح سوال و فراهم کردن پاسخ سوالات طرح شده از جانب دیگران فراهم شود .

2 - مباحثه پژوهش _ محور : در این نوع بحث دانش آموزان باید از طریق طرح یک رشته سوالات ، بعضی ارتباط ، علل یا اصولی را درباره موضوع مورد بحث کشف کنند . و از آن طریق به مهارت های استدلال در تحلیل قضایا و اطلاعات مجهز شوند .

3 - مباحثه انعکاسی : معلم این وظیفه را هنگامی برعهده ی دانش آموزان شرکت کننده در بحث می گذارد که بخواهد آنها اشراف بیشتری به فرایند یادگیری خود پیدا کنند و از تجارب یادگیری به بصیرت یا نگرشی معنا دار برسند .

4 – مباحثه اکتشافی : این وضیفه به یادگیرنده کمک می کند تا تمام مهارت های تحلیلی خویش را به کار گیرد تا بتواند به سایر توجیحات ممکن از قضیه مورد بحث بپردازد و آن را به واقعیت های متنوع و ممکن دنیای واقعی ربط دهد . در این کار از دانش آموزان خواسته می شود ابتدا ایده ها ، تصورات یا فرضیه ها و نظر های شخصی خویش درباره ی موضوع را ارزیابی کنند ، سپس آرا و نظرهای دیگران را بررسی نمایند .

نتایج ارزشمند روش گروهی

1) فهم دانش آموزان را از مسئله یادگیری بیش تر می کند .

2) قابلیت های ارتباطی اجتماعی آنها را ارتقا می بخشد .

3) خلاقیت های ذهنی آنها را تقویت می کنند .

4) دانش آموزان با شرکت در مباحثه های گروهی به اطلاعات پژوهشی ارزشمندی دست میابند .

5) دانش آموزان از این طریق به خوبی می توانند مسئله مورد بحث را تجزیه و تحلیل کنند و آن را به آموخته های پیشین خود پیوند زنند و نه تنها به معلومات جدید دست یابند ،بلکه نگرش جدیدی به فرایند یادگیری خود پیدا کنند .

6) تمام دانش آموزان به فعالیت می پردازند و در پرسش و پاسخ شرکت می کنند و کسی در این شیوه دیگر بیکار نیست و در نتیجه معلم خسته نمی شوند و نقش ناظر و راهنما را دارد . و مهمتر اینکه اعتمادبه_ نفس دانش آموزان زیاد می شود . دانش آموزان می توانند به طور گروهی به تحقیق بپردازند – با تفکر دست ساخته هایی درست نمایند .

الگوی تفکر انتقادی در آموزش زبان و ادبیات فارسی

« یکی از هدفهای عمده ی تعلیم و تربیت به طور عام و آموزش تک تک دروس به طور خاص ، پرورش راه های تفکر انتقادی است . درس های مختلف زبان و ادبیات فارسی باید طوری آموخته شود که روحیه ی انتقاد پذیری در معلم و انتقاد کردن و بررسی و تحقیق در دانش آموزان تقویت شود. معلمان ، دیگر نمی توانند به شیوه سخنرانی به انتقال اطلاعات بپردازند .

آموزش تفکر انتقادی مربوط به علومی مثل فیزیک و شیمی یا ریاضی نیست . دانش آموز باید مهارت های تفکر انتقادی خود را از طریق تمرین در تحلیل مفاهیم و مباحث دروس مختلف رشد دهد .

- تجسم عینی تفکر انتقادی در آموزش زبان و ادبیات فارسی :

فرض کنید می خواهیم داستان گاو را تدریس کنیم . هر معلمی می تواندبا شیو ی مخصوص خود ، فرایند تفکر را در این درس دنبال کند .

اگر بخواهیم خواسته های قلبی و باطنی نویسنده کشف شود لازم است دانش آموزان را تشویق کنیم که این داستان را در چهار سطح 1 – عینی ( حسی ) 2 – فکری ( عقلانی ) 3 – تخیلی ( استعاره ای ) 4 – نظری ( تئوری ) بررسی و تحلیل کنند .»1

سطح عینی: گاو شدن مشدی حسن

سطح فکری: وجود بیماریهای روحی روانی در جامعه

سطح تخیلی: تاثیر فقر اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی و دینی بر رفتارافراد

سطح نظری: هرنوع ناراحتی روحی و نابسامانی رفتاری معلول ناآگاهی و فقرو عقب ماندگی جوامع است .

پنج نکته اساسی برای ایجاد کلاس فعال :

(( 1- کلاس را با یک مسئله یا بحث آغاز کنیم :

برای اینکه دانش آموزان در دقایق اولیه جذب درس شوند معلم می تواند قطعه شعری یا متن کوتاهی از نثر ادبی یا طنز را سر کلاس بخواند .

1- قاسم پور مقدم حسین ، کاربرد الگوی تفکر انتقادی در آموزش زبان و ادبیات فارسی رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی پاییز 1379 – شماره 55 صص ( 16-20 )

2- برای ترغیب دانش آموزان به تفکر و تعمق از سکوت استفاده کنیم :

لازمه تفکر جدی ، سکوت و تعمق است . دانش آموزان برای ربط دادن اطلاعات ، مفاهیم و روش های ارائه شده در کلاس به اندوخته های قبلی خود به زمان نیاز دارند . بهترین زمان برای ایجاد سکوت ، هنگام پرسش است .

3- فضای کلاس طوری آماده شود که موجب کنش متقابل گردد :

می توان نحوه ی نشستن را طوری تنظیم کرد که دانش آموزان به طور دایره یا نیم دایره نشسته و همدیگر را ببینند . این کار فرصت بیشتری برای تبادل افکار ایجاد می کند و امکان رشد و تقویت و عملی شدن تفکر انتقادی را فراهم می آورد .

4- در صورت امکان تمام وقت را به تفکر انتقادی اختصاص می دهیم . این امر باعث می شود که دانش آموزان وقت کافی برای تفکر داشته باشند .

5- محیط کلاس را برای همه ی دانش آموزان پذیرا کنیم:

برای تقویت تفکر انتقادی کلاس را باید به محیطی کاملاً صمیمی تبدیل کنیم که دانش آموزان از نظر عاطفی پذیرای آن باشند . بهترین محیط کلاس برای این شیوه محیطی است که درآن دانش آموزان به مهمانانی شبیه اند که از آنها به خوبی استقبال می شودو معلمان به منزله ی میز بانان مهمان نواز هستند . )) 1

1- شریفان احمد ، سنجش مستمر، رشد تکنولوژی آموزشی ، اسفند 1386 ، دوره 23 صص ( 4-6 )

(( سنجش مستمر در کلاس درس :

سنجش مستمر به فرایند آماده کردن دانش آموزان ارائه ی بازخورد های روشن برای درک عملکردشان به گونه ای که بهبود عملکرد بعدی شان کمک کند گفته می شود .

سنجش مستمر شامل همه ی ابزارها و روش هایی است که معلم و دانش آموزان را از چگونگی پیشرفتشان در فرایند یادگیری - یاد دهی آگاه می کند و نیازمند آگاه کردن دانش آموزان و معلمان از این موضوع است که دانش آموزان چه چیزی را به درستی درک کرده اند و چگونه باید آموزش و یاد گیری را ادامه بدهند .

نمونه ای از سنجش مستمر در کلاس درس :

- هدف : ایجاد توانایی در دانش آموزان برای نوشتن مقاله ای متقاعد کننده .

- عملکرد : دانش آموزان مقاله ای بنویسند . به این منظور ، خودشان موضوعی چالش برانگیز را انتخاب کنند و نظرات شخصی خود را به گونه مستدل درباره موضوع ارائه دهند .

ملاک های سنجش موفق

معلم و دانش آموزان با همکاری هم ملاک های عملکرد مورد قبول در زمینه ی موضوع فوق را تهیه کنند . به این منظور معلم دو مورد از مقاله های خوب و بد را که قبلاً تهیه کرده است ، در اختیار دانش آموزان قرار می دهد و از آنان می خواهد از طریق مقایسه ، ویژگی های مقاله ی خوب را استخراج کنند .

در نهایت معلم فهرستی از ملاک هایی را که دانش آموز ان می توانند از آن ها برای نگارش مقاله استفاده کنند ، فراهم می آورد . و دانش آموزان با استفاده از آن ملاک ها ، درباره ی مقاله که نوشته اند قضاوت می کنند و نظرات خودشان را با سایر هم کلاسی هایشان مقایسه می کنند و مقاله ی خود را اصلاح و بازنویسی می کنند . ))

(( ویژگی های تدریس موفق :

آموزش موفق مستلزم رعایت رموزی چند است :

1- طراحی برنامه : اولین قدم در تعلیم و تربیت طراحی برنامه است که شامل تدوین هدف های کلی و رفتاری و عملکردی در طول سال ، ماه و روزهای تحصیلی است .

این برنامه ، طرح درس نام دارد . در صورتی که معلم برنامه ریزی اصولی و منطقی در کلاس داری و آموزش نداشته باشد ، حتی کوشش فراوان او هم بی ثمر خواهد بود .

2- شناخت موقعیت اجتماعی دانش آموزان : بهتر است معلم مشخصات پدر و مادر ، شغل آنها و میزان تحصیلات و تعداد اعضای خانواده را محرمانه از مسئولان مدرسه بگیرد بسیاری از مشکلات اخلاقی و درسی ، با شناسایی دقیق از وضعیت دانش آموزان رفع می شود .

3- حفظ شخصیت معلم : مهم ترین مطلبی که معلم باید در کلاس داری رعایت کند حفظ شخصیت و ابهت پیامبر گونه ی معلمی است که اگر از شخصیت لازم برخوردار باشد هیچ گاه در اداره کلاس به زحمت نمی افتد . هشیاری ، دقت ، مهارت و احترام به دانش آموزان باعث حفظ شخصیت معلم می شود .

4- تفهیم روش تدریس به دانش آموزان : در آغاز سال ، خواسته ها قوانین و مقررات انضباطی ، روش برخورد با دانش آموزان ، روش آموزش ، پرسش و امتحان خود را به دانش آموزان خوب تفهیم کند و به گفته های خود پای بند باشد و همیشه روش ثابتی داشته باشد تا دانش آموزان سر در گم نشوند .

5- تهیه لوازم مورد نیاز آموزش : بهتر است هنگام حضور در کلاس ، لوازم مورد نیاز آموزش مثل کیف ، کتاب ، دفترمخصوص دبیر را همراه داشته باشد . و از کتاب دانش آموزان استفاده نکند .

6- مهم شمردن درس : همیشه معلم باید درس خود را مهم بداند ، ضمن آنکه درس های دیگر را سبک نشمارد و احترام همکاران دیگر را نگه دارد .

7- اشراف به تمام روش های تدریس : معلم بهتراست هنگام تدریس از روشهای مختلف مانند پرسش و پاسخ ، حل مسئله ، ارئه ی تمرین و کنفرانس و نظایر آن استفاده کند .

پرسیدن چند سوال قبل از تدریس و از مطالب ارائه نشده ، استفاده از رسانه های آموزشی و ایجاد محیط مناسب با یادگیری ، معلم را در تدریس موفق تر می کند .

8- استفاده از نظرات زیرکانه ی دانش آموزان : دانش آموزان بهترین روان شناسان برای تجزیه و تحلیل اخلاق و رفتار و کلاس داری و روش تدریس معلم هستند.

9- داشتن غنای علمی : در صورتی معلم می تواند موفق باشد که مایه ی علمی فراوان و تخصص کافی در تدریس داشته باشد .

10- پرسش های تدریجی تراکم : معلم باید سعی کند در هر جلسه ، حتی اگر شده یک سوال ، از تمام دانش آموزان بپرسد که موجب می شود از تعداد دانش آموزان بی انضباط و بی توجه به درس کاسته می شود.

11- رعایت تعادل در حین سخن گفتن : تن صدای معلم در طول تدریس باید تغییر کندگاهی آهسته و گاهی بلند صحبت کند .

12- اهمیت دادن به نظم : معلم باید به حضور و غیاب دانش آموزان توجه خاصی داشته باشد به ویژه از دانش آموزانی که غایب بوده اند هم تکلیف بخواهد و هم درس بپرسد .

13- گروه بندی کردن : معلم پس از ارزشیابی تشخیصی از دانش آموزان ، باید آن را گروه- بندی کند نماینده ای برای آن ها تعیین کند . در نمایندگان باید فعالیت را به معلم گزارش بدهند.))1

1- انصاری سکینه ، ویژگی های تدریس موفق تکنولوژی آموزشی اسفند ماه 86 ، دوره 23 صص (28-30 )

* بهره گیری از فیلم های آموزشی :

(( نظام های آموزشی تلاش می کنند تا بهره گیری از تکنولوژی آموزشی ، محیط یادگیری مطلوب تری برای یادگیرندگان فراهم آورند . در این راستا ، بهره گیری از رسانه های آموزشی متنوع همواره مورد توجه بوده است . هر یک از رسانه های آموزشی ، امکانات بالقوه ای را در اختیار معلم قرار می دهد . و فیلم های آموزشی با داشتن عناصر مهمی چون تصویر ، صدا و حرکت می توانند ، فرایند آموزشی را تسهیل کنند . ))1

سایر روشهای پیشنهادی تدریس :

1- الگوی همیاری

2- الگوی پیش سازمان دهنده

3- الگوی دریافت مفهوم

4- الگوی تفکر استقرایی

5- روش مقایسه

6- روش پرسش و پاسخ

7- روش پژوهش

8- روش حل مسئله

9- روش تمرین دادن و .... )) 2

1 – همان ص 34

2 – زبان فارسی 2 ، مرتضی منشاری ، حسین قاسم پور مقدم و مهدی قائمیان

شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران ، تهران – کیلومتر 5 جاده ی مخصوص کرج

خیابان دارو پخش ، چاپ اول 1380 صص 11 – 28

ویژگی های معلم خلاق و اثر آن در ایجاد انگیزه دانش آموزان :

(( بی انگیزگی دانش آموزان بحرانی است که کلاس های درس را تهدید می کند . برای کیفیت کار و اثر بخشی درس می توان از شیوه های مختلفی به عنوان چاشنی استفاده نمود از جمله داستان کوتاهی را برایشان تعریف کنیم یا از شیوه طنز که طبیب جامعه است استفاده نماییم و لبخند را بر لب ها بنشانیم و تشویق را که بهترین عامل تحرک است از یاد نبریم .

وتوجه به موارد ذیل نیز بی فایده نمی باشد از جمله:

1- تمام فعالیت ها را ارزش نهاد ه و نمره بدهیم .

2- همه دانش آموزان را به یک چشم نگاه کنیم .

3- دانش آموزان را با موضوعات دلخواه وادار به تحقیق و تفحص نماییم .

4- برای بالا بردن انگیزه دانش آموزان از دادن نمرات کم و علائم منفی پرهیز کنیم .

5- از لیاقت های دانش آموزان در جایگاه های مختلف استفاده کنیم .

6- کلاس را شاد داشته باشیم و در کارمان تنوع ایجاد نماییم .

7- تشویق بهترین عامل برای تحرک و ایجاد انگیزه است که می توان با کلمات تحسین آمیز و با نمره و حرکات هیجانی ، آنها را در کلاس تشویق نمود .

8- عدم استفاده از تنبیه که از موانع خلاقیت محسوب می شود و شخصیت فرد را لکه دار می نماید بکوشیم تا در شخصیت سازی افراد راه را به خطا نرویم تا ضرر آن به اجتماع بر نگردد .

9- معلم باید مطالعه مستمر داشته باشد و از روش های جدید آموزشی استفاده نماید تا عطش یاد گیری را در دانش آموزان بر انگیزد .

10- با دانش آموزان صمیمی باشد و آنها را سرزنش نکند ، خوش رفتار باشد ، تواضع داشته باشد ، قاطع باشد ، اطلاعات عمومی خود را بالا برده و به موضوع تدریس آگاهی داشته باشید. معلم در مجموع باید اثر بخش ، خلاق و متفکر باشد . و به ویژگی های ظاهری خود نیز اهمیت بدهد . تا در درون دانش آموزان نفوذ نماید .))

جمع بندی :

در هر سیستم سه مرحله وجود دارد : ورودی – فرایند – خروجی

پس از درگیر شدن با مسئله وقتی که دریافتیم ورودی ما یعنی دانش آموزان ضعیف یا بی انگیزه هستند ما باید در مرحله فرایند ، تحولاتی ایجاد نماییم که خروجی متناسب با اهداف آموزش و پرورش داشته باشیم .

سعی کنیم آموزش به شیوه ی غیر مستقیم انجام گیرد تا تاثیر بیشتری داشته باشد با توجه به ضرب المثل انگلیسی می گوید : (( اگر به من بگویید فراموش می کنم ، اگر به من نشان دهید کمی به یادم می ماند و اگر درگیرم کنی یاد می گیرم . ))

تجربه نشان داد که یادگیری از طریق مباحثه گروهی یکی از ابزارهای بسیار مهم در ارائه طرح های درسی و اجرای آن در کلاس و وسیله ای مطمئن برای تحقق هدف های یاد دهی و یادگیری است و فرصت بیان صریح عقیده و نظر به دانش آموزان داده می شود و نتایج بسیار ارزنده به دنبال دارد . معلم می تواند با استفاده از تصاویر و پوستر های آموزشی و تهیه سی دی ها و اجرای نمایش و رفتن به اردوهای علمی به فرایند یاد دهی و یادگیری را تداوم ببخشد .

پیشنهادات :

1- حجم و محتوای کتب درسی متناسب با زبان تدریس و رشته های مختلف تالیف شود .

2- تراکم دانش آموزان در سر کلاس کمتر شود .

3- به تخصص و تبحر معلمان توجه شود .

4- دروس با توجه به نیاز دانش آموزان ارائه گردد .

5- برای معلمان ساعت مطالعه و تحقیق به طور اجباری گنجانده شود .

6- کلاسهای ضمن خدمت با توجه به نیاز همکاران تشکیل گردد و اثر بخش باشد .

7- کتابخانه های مدارس مجهز گردد تا امکان دسترسی به کتب مرجع راحتر باشد .

8- هدف از تحصیل برای دانش آموزان تشریح گردد .

9- به وضع معیشتی معلم توجه شود تا او مجبور نباشد چندشعله گردد .

اگر تمام این عوامل دست به دست هم بدهند هم معلمان فعال و هم دانش آموزان با انگیزه خواهیم داشت .

انشاء الله

منابع :

1- رشد تکنولوژی آموزش 4

2- رشد آموزش زبان و ادب فارسی شماره 55 پاییز 1379

3- رشد تکنولوژی آموزشی اسفند 86 شماره 6

4- راهنمای زبان فارسی (2 ) سال دوم متوسطه

مؤلّف : مریم فلاح نژاد پاجی

دبیر زبان و ادبیات فارسی آموزش و پرورش ناحیه ی 2 ساری

روش های پیشنهادی برای تدریس دروس زبان وادبیات فارسی

مطالب مشابه :

روش های پیشنهادی برای تدریس دروس زبان وادبیات فارسی

شیوه نوین تدریس در درس عربی

شیوه های نوین تدریس عربی

چگونه توانستم با روش های نوین تدریس دانش آموزان را به درس جغرافيا علاقه مند سازم؟

بررسی نگرش دانش آموزان سال سوّم متوسطه ي استان «چهارمحال و بختیاری» به درس تاریخ

ترجمه حقوقی: چالش ها و نظریه های معاصر

نمونه گزارش کتبی( درس پژوهی)