هنجار شکنی وزنی در غزلیات مولانا

( مقاله )

موضوع : هنجار شکنی وزنی در غزليات مولانا

محقق: رضا حدادی فر کارشناس ارشد ادبيات فارسی

( چکيده )

گذ شته از تنوّع و تکثّر وزنی موجود در کليات شمس - که بر هيچ کس از اهل ذوق پوشيده نيست- و وجود بيش از پنجاه وزن و هفده بحر عروضی بکار گرفته شده در ديوان مذکور ، نزد يک به هيجده وزن از اوزان نادر يا کم کار برد و سيزده وزن ابتکاری از چشمگير ترين مواردی است که توجّه هر اهل ذوق را در ديوان به خود معطوف می نمايد .

در اين مقاله بر اين باورم که مولوی با اعتقاد به اينکه پايبند وزن و قافيه نمانده، برای تبيين انديشه های درونی خويش حدود اوزان از ابعاد ساختاری در ارکان و هجا را در هم شکسته واز آن عدول نموده و به تَبَع آن به خلق و آ فرينش وزنها ئی جد يد دست زده است .

نکته ی قابل توجّه اينست که آ فرينش وزنی در شعر مولانا تنها منحصر به اشعار سروده شده ی فارسی نيست . وی برای نشان دادن توانائی خويش در عرصه ی موسيقی – واينکه بر قلّه ی ادراک موسيقی و رستاخيز وزنی نشسته است – دامنه ی نو آفرينی وزنی را به اشعار عربی نيز کشانده و همانطوری که در اين مقاله به آن پرداخته شده ، خود نيز نوعی عدول از هنجار و ساختار شکنی وزنی می باشد .

وا ژ گان کليدی :

1- اوزان ابداعی

2- تنوّع و آفرينش وزنی

3- عدول از هنجار های وزنی

4- رستاخيز وزنی

5- پيشگامی در اوزان ابداعی

« مقدمه »

عروض عربی به دنبال انتشار زبان فارسی دری در دورترين نقاط سر زمين ادب دوست واديب پرور ايران با تبديل آن به وزن شعر فارسی وپذيرش آن از سوی طبع ظريف شاعران ايرانی ، ضمن بقا و دوام آن با طبع آزمائی به ابداع اوزان تازه دست يازيده اند .

پيشگامان ابداعات وزنی جديد تا قرن هفتم رودکی ، ناصر خسرو ، مسعود سعد ، ابوالفرج رونی ، انوری وخاقانی بوده اند . (عروض ماهيار ،عباس ، تهران 1382) از قرن هفتم به بعد توجّه به بعضی از اوزان و بحور ويژ ه ی شعر عرب باعث ظهور و ايجاد وزنهای جديد در شعر فارسی شد که مصداق آشکار آن در اوزان کليّات شمس مولانا جلاالدّين محمد (م .672 . ه .ق ) ديده می شود .

وی دراين ديوان بيش از پنجاه وزن و هفده بحر عروضی استفاده نموده « که از ميان وزنهای به کار رفته در ديوان غزليات ، هيجده وزن يا به ندرت در شعر فارسی به کار رفته يا اصلاً پيش از مولوی کار برد نداشته است و حدّ اقل سيزده وزن از ابتکارات خود مولوی است .» ( در سايه ی آفتاب ، دکتر پور نامداريان ص 166) آنچه مولوی بخاطر آن شعر می سرايد – يعنی بيان احوال –چيزی است که او را نا خواسته به سوی ابعادی که به آن خواهم پرداخت ، کشانده است . البته خاطر نشان می سازم که در تنوّع آفرينی راه را برساير شاعران بعد از خود هموار نموده ، به گونه ای که در قرن هشتم و قرنهای بعد از جمله شاعر توانای قرن هشتم خواجوی کرمانی شگفت انگيزترين وزنها را در خدمت شعر گرفته که برای بعضی از آن اوزان بکاررفته در ديوانِ خواجو نظيری ديده نمی شود . اين نوع تنوّع آفرينی دامنه ی آن تا دوره های اخير و معاصر نيز کشانده شده است . طوري که در شعر شاعران مشروطه و پس از آن از جمله در شعر ملک الشعرای بهار ، پروين ، شهريار و دکتر مهدی حميد ی شيرازی و شاعران معاصر از قبيل اميری فيروزکوهی و مهدی الهی قمشه ای بيشتر از ديگران ديده می شود .

« مقاله »

در اينکه مولوی بيشترين تنوّع وز نی را در ميان شاعران داراست، جای هيچ ترديد نيست . اين نه تنها هنجار شکنی نيست، که نوعی ابداع وآفرينش و رستاخيز وزنی است . گذشته از اين در گستره ی ديوانش وزنهائی را دامن زده است که در ذيل تحت عنوان هنجار شکنی در دو مقوله ی« هنجار (ساختار ) شکنی هجائی – رکنی» و« هنجار شکنی وزنی اشعار عربی » به آن پر داخته می شود .

الف :« هنجار ( ساختار ) شکنی هجائی – رکنی »

شعر کمّی فارسی با توجه به سرود ه ها قبل از اسلام وشعر های آغا زين فارسی به صورتهای« شش ،هشت ، ده ، يازده و مجموعا در يک بيت تا شانزده هجا ئی» نيز سروده شده است . در شعر مولانا اين ساختار در هم شکسته و برای اوّلين بار غزلی( بيست وچهار ) هجائی سروده شده که به تَبع آن نادر ترين وزن را نيز ايجاد نموده است .

مثال : بيا بيا دلدارمن دلدارمن درآدرآ در کار من در کار من

توئی توئی گلزارمن گلزارمن بگو بگو اسرارمن اسرارمن (غ1785ص671)

در وزن« مفاعلن مستفعلن مستفعلن مفاعلن مستفعلن مستفعلن »

تعداد ارکان نيزکه می بايست در هر مصراع به طور معمول چهار رکن می بود اين هنجار را مولوی در هم شکسته و در هر مصراع شش رکن آورده است . که خود به خود ضمن ساختار شکنی« هجائی - رکنی» ساختار شکنی« وزنی» نيز درآن ديده می شود .

همچنين غزلی« بيست هجائی » در بحر( رجز مثمن مطوی مرفّل) سروده که هم نوعی ابداع وزنی و هم ساختار شکنی هجائی به حساب می آيد .مثال : ( از وزن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن )

آينه ام من آينه ام من تا که بديدی روی چو ماهش

چشم جهانم چشم چهانم تا که بديدم چشم سياهش

( غ 1269ص495)

ب‌) :«هنجار شکنی وزنی در اوزان عربی »

همانطوريکه در قبل گفته شد خلق و آفرينش وزن جزو خارق العاده ترين ابتکارات مولوی است چنانکه اين جنبه ی خرق عادت او فقط به بعد وزن محدود نمی شود چه اينکه در قالب غزل و نيز ساير جنبه های موسيقی از جمله موسيقی کناری ( رديف و قافيه) نيز تسرّی پيدا کرده است.

مولوی در هفتادو پنج غزل مورد بررسی قرار گرفته شده ضمن به کار گيری ده بحر عروضی به ترتيب بسامد کاربرد اوزان رمل و هزج هر کدام 21غزل ، بحر رجز با 10غزل ، بحر مضارع با 7 غزل ، بحر کامل با 6غزل ، بحر مجتث با 4غزل ، بحور متقارب و منسرح هر کدام با 2 غزل سر انجام بحر خفيف با يک غزل در جايگاه آخرين بحر اشعار عربی مولانا می باشد .

نکات قابل توجه در اوزان اشعار عربی به کار گرفته شده در ديوان غزليات اين است که مولانا با زير پا

گذاشتن و گذشتن از هنجارهای وزنی رايج عربی در ديوان از اوزانی که در ميان شاعران عرب کاربرد نداشته يا کم کاربرد بوده، اشعاری عربی سروده که اين يعنی با ا لفاظ عربی، اوزانی فارسی به کار گرفته است .

از آن جمله است وزن دو بيتی فارسی ( مفاعيلن مفاعيلن فعولن ) ضمن پر کاربرد بودن اين وزن در ديوان

مولوی نيز اشعاری عربی را متناسب با وزن فارسی رايج فوق سروده اين در حالی است که بحر هزج که وزن فوق از متفرّعات آن است در عربی به صورت مربّع رواج داشته و زحافات خاص خودش را داشته است.

مثال : تعالو ا کلّنا ذااليوم سکری با قداح تخامرنا و تتری (غ 271ص149)

ايا بدرالدجی بل انت احسن اذا وافاک قلب کيف يحزن (2124ص797)

نکته ی دوم در بار ه ی هنجار شکنی وزنی اشعار عربی ديوان شمس در باره ی بحر (مضارع مثمن

اخرب مکفوف مقصور) وزن «مفعولُ فاعلاتُ مفاعيلُ فاعلات »که در ميان اوزان عربی کم کاربرد و به

صورت مربع رواج داشته، در غزل های عربی ديوان کبير با زحافات مختلف ومتناسب با وزن های فارسی

به کار گرفته شده است .

مثال ازبحر مضارع مثمن مکفوف اخرب محذوف(مفعولُ فاعلاتُ مفاعيلُ فاعلن)

1- يا ساقی المدامه حی علی الصلا املا زجاجنا بحميا فقد خلا (غ281ص152)

2- يا من يزيد حسنک حقاٌ تحيری اهلاٌ و مرحباٌ بسراج منور(غ3223ص1542)

مثال از بحر مضارع مثمن اخرب(مفعولُ مفاعيلن مفعولُ مفاعيلن)

قد اسکرنی ربی من قهوه مدراری واستغر قنی الساقی من نائله الجاری(غ3207ص1544)

نکته ی سوّم درباره ی هنجار شکنی وزنی در اشعار عربی مربوط به کاربرد بحر رمل مثمن سالم ( فاعلاتن

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن ) است که در عروض عرب به صورت مسدس و با زحافات خاص رواج داشته

و در کليات شمس اين بحر تابع کاربرد فارسی آن است که به صورتهای فَعِلاتن ، فعلاتُ فاعلاتن و فاعلاتن آمده است.

مثال : سيدی انی کليل ٌ انتَ فی زين النهار اشتکی من طول ليلی الفرار اين الفرار ( غ1180ص1543)

هزج مثمن مقبوض محذوف حشو ) يک غزل سروده شده است که در اين ميان محذوف ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ) آمده است .

مثال : اقبل الساقی عکه مثال فوق در بحر رمل مثمن لينا حاملاٌ کاس المدام

فاشربوا من کاس خلد واترکوا کل الطعام (غ1780ص1551)

که مثال فوق در بحر رمل مثمن سالم ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن ) آمده است .

مثال : انا لا اقسم الا بر جال صدقونا انا لا اعشق الا بملاح عشقونا (غ 278ص1547)

که مثال فو ق در بحر رمل مثمن مخبون ( فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن ) سروده شده است .

همچنين در بحر های رمل مثمن مشکول ( فعلاتُ فاعلاتن ) و بحر رمل مثمن مخبون اصلم ( فعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن) يک غزل در هر کدام سروده شده است .

نکته ی چهارم قابل توجه درباره ی هنجار شکنی وزنی در اشعار عربی ديوان غزليات شمس با توجه به اينکه در شعر عرب وزن دوری اصلاً جايگاهی نداشته ، مولوی غزلياتی را در وزنهای دوری رايج در شعر فارسی از قبيل هفت وزن

دوری « مفتعلن مفاعلن ، مفعول فاعلاتن ، فعلاتُ فاعلاتن ، مفاعلن فعولن ، مفتعلن فاعلن ، مفاعلن فعلاتن و مفعولُ مفاعيلن » سروده است که در وزن دوری مفعول مفاعيلن ( بحر هزج مثمن اخرب ) دو غزل ، در وزن دوری مفعول فاعلاتن ( بحر مضارع مثمن اخرب )دو غزل ، در وزن دوری مفتعلن مفاعلن ( بحر رجز مثمن مطوی مخبون ) پنج غزل ، در وزن دوری فعلاتُ فاعلاتن ( بحر رمل مثمن مشکول ) يک غزل ، در وزن دوری مفتعلن فاعلن ( بحر منسرح مثمن مطوی موقوف ) دو غزل ، در وزن دوری مفاعلن فعلاتن ( بحر مجتث مثمن مخبون عروض و ضرب ) و وزن دوری مفاعلن فعولن ( بحر

وزن دوری« مفتعلن مفاعلن» بيشترين وزن دوری عربی را داراست و در حقيقت نوعی رستاخيز وزنی ايجاد شده است . مثال : از بحر رمل مثمن مشکول ( فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن )

اسفاٌ لقلبی يوماٌ هجر الحبيب داری و تحرقت ضلو عی و جوانحی بناری (غ 3219ص1544)

مثال : از مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن )

اخرج عن المکان يا صارم الز مان واسبح سباح حوت فی قلزم المعانی (غ3222ص1555)

مثال :ازبحر منسرح مثمن مطوی موقوف ( مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن )

يا ملک المحشر ترحم لا تر تشی کل سقيط ردی ٌ ترحمه تنعش (غ3225ص1546)

مثال :از بحر رجز مثمن مطوی مخبون ( مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن )

هل طرباٌ لعاشق وافقه زمانه افلح فی هوائه اصلح فيه شانه (غ2424ص1555)

« نتيجه »

از آنجايی که شاعران در گستره ی شعر ، بز رگترين علاقه مندان به موسيقی هستند و خاستگاه شعر نيز ، چيزی غير از به موسيقی رساندن زبان نيست و در واقع « شعر ، تجلّی موسيقيايی زبان است » و به تعبير زيباي والری ، يکی از ناقدان شعر که گفته است : « وظيفه ی شعر، باز پس گرفتن چيزي است که موسيقی از او سلب کرده است . ( سيب باغ جان ، دکتر خليلی جهانتيغ ، مريم )

شاعران در تلاش باز پس گرفتن اين حق بوده اند و در اين ميان جلال الدّين محمد بلخی رومی بيشتر از

ساير شاعران به اين توفيق دست يافته است .همين تنوّع در اوزان و بحور شاهدی بسيار قوی بر اين مدعا است. و بر سخن مسعود فرزاد در عروض مولوی صِحّه می گذاريم که گفته است : « بزرگترين گنجينه ی عروضی در زبان فارسی ، ديوان غزليات مولوی است . » و چه بسزا سخنی!

مولوی که شعر را در خدمت انديشه های تعالی طلب خويش قرار داده ، با بهرگيری از قدرت خلاّقيت

بی نظير خويش ، توانسته است با شکستن هنجار های رايج وزنی تا زمان خويش ، با ريختن الفاظ در

دايره اوزان متفاوت و گونه گون به اِين هدف نيز به طور قابل توجهی نائل شود .

اين مقاله براساس کليات شمس، مطابق نسخه ی بديع الزمان فروزانفر چاپ هرمس1386 می باشد.

منابع و مآخذ :

1- کليات شمس ،انتشارات هرمس :1386

2- سيب باغ جان ،دکتر خليلی جهانتيغ،مريم :انتشارات سخن،1380

3- در سايه ی آفتاب،دکتر پور نامداريان،تقی،انتشارات سخن:1384

4- سيری در ديوان شمس،دشتی،علی،انتشارات زوار:1386

5- عروض فارسی،دکتر ماهيار،عباس،نشره قطره:1382

6- موسيقی بيرونی غزليات مولانا ،پايان نامه کارشناسی ارشد ، حدادی فر ، رضا :1387

هنجار شکنی وزنی در غزلیات مولانا

مطالب مشابه :

هنجار شکنی وزنی در غزلیات مولانا

گلچین غزلیات مولانا جلالدین محمد بلخی (قسمت 61)

گلچین زیباترین غزلیات مولوی -قسمت53(غزلهای 1809-1821 )

دانلود رایگان غزلیات مولانا جلالدین محمد بلخی به صورت pdf و خط نستعلیق (32جلد)

گلجین زیباترین غزلیات مولانا (بخش 58)

نقد و بررسی کوتاهی در دیوان کبیر شمس2

گلچین زیباترین غزلیات مولوی -قسمت51 (غزلهای1789-1798 )

گلچین غزلیات مولوی -قسمت 54 (غزلهای 1823-1832)

گنجینه غزل فارسی-غزلیات مولانا -قسمت 27 (غزلهای 767-805)