تات

علی پورصفر قصابی نژاد اصطلاحی که ترکان قدیم به بیگانگانِ مقیم سرزمینهای خود اطلاق می کرده اند. قدیمترین سندی که در آن واژة تات به کار رفته ، سنگنوشته های اورخون مغولستان است که از قرن دوم برجای مانده است . تات در این سنگنوشته ها ظاهراً به معنای «اَتْباع » و «رعایا» به کار رفته است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «تات .1» و «اورخون »). در دیوان لغات الترک ، که در قرن پنجم تألیف شده ، تات به شکل تَت نیز ضبط شده و به معنای ایرانی ، فارسی ، فارسی زبان آریایی نژاد و کافر اویغوری آمده است (کاشغری ، ذیل «تات »، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس »، «سُملِم تَتْ»). چون اصطلاح «تَژِک » (تاجیک ) در عصر ایلک خانیان (قراخانیان ؛ همان ، ذیل «تَژِک ») و احتمالاً پیش از آن (بهار، ج 3، ص 50) به ایرانیان اطلاق می شده ، می توان پنداشت که لفظ تات علاوه بر اینکه به ایرانیان و مردم یکجانشین گفته می شده (بارتولد، 1358 ش ، ص 320)، عنوانی بوده که پیش از ایلک خانیان بر عناصر خارجی سرزمینهای ترکان (احتمالاً خارجیان یکجانشین ترکستان ، بعضی قبایل متمدن ترک ، اقوام مغلوب و ساکنان نواحی تحت تصرف ترکان ) اطلاق می گردیده است ( د. فارسی ، ذیل واژه ؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل «تات .1»). تات ، فرودست ، پست و رعیت نیز معنی شده است (رجوع کنید به «تاتار * »). این اصطلاح بعدها تحول معنایی پیدا کرده است ؛ با اینهمه ، ظاهراً تات در همة دوره ها بتدریج به مردم ایران اختصاص یافته است . بنابر منابع موجود، تحول معنایی تات از قرن نهم و دهم تا چهاردهم به این ترتیب بوده است : تازیک (رجوع کنید به فیضی سرهندی ، ذیل واژه )، رعایای ایرانی و گریزان از جنگ (دلاواله ، ص 50)، تاجیک یا مردم بومی ایران (کمپفر ، ص 880؛ سانسون ، ص 550)، فرقة تاجیک (استرآبادی ، ذیل واژه )، ساکنانِ مزارع و روستاها و شهرهای ایران (ژوبر ، ص 193)، کشاورزان و ایرانیان یکجانشین (اوبن ، ص 34، پانویس )، جماعتی از رعایا که ساکن شهر نیستند، خدمتگزار، مردم بیکاره و عاطل (قدری ، ذیل واژه ، به نقل از اللغات النوائـیّه و الاستشهادات الجغتائیه )، ساده دل و عوام الناس (همانجا)، دنباله روان از یک رهبر ( د. اسلام ، همانجا، به نقل از اللغات النوائـیّه ) و شخص دانشمند و اهل کتاب (دهخدا، ذیل واژه ).
ناحیة طاط ایلیِ شبه جزیرة کریمه و شهر معروف آن ، سُغداق ، پیش از قرن هشتم مسکن قومی ایرانی زبان بود که ظاهراً اعقاب آلانهای مهاجر بودند. اینان در میان خود به لهجة مخصوصی تکلم می کردند و حاکم آنان طاط آغاسی نام داشت . این قوم در نیمة قرن یازدهم ، پانزده هزار جنگجو داشت (رجوع کنید به هیئت ، ص 83؛ اولیا چلبی ، ج 7، ص 617، 656ـ657). تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (1762ـ1796) و در فاصلة 1189ـ1192/ 1775ـ 1778 به ناحیة ماریوپول (ژدانوف امروزی ) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می نامیدند ( د. اسلام ، همانجا). ترکان عثمانی ، جنگجویان غیرعرب و غیرترک خود را تات می خواندند. امرای بخارا در قرن سیزدهم ، اهالی خوارزم و خاندان حاکم خیوه را با وجود نسب ترکی آنان ، از سر دشمنی و برای تحقیر، تات می گفتند (هدایت ، 1356 ش ، ص 53؛ نیز رجوع کنید به سپهر، ج 3، ص 360). ترکمنهای آسیای مرکزی نیز عنوان تات را برای کشاورزان اسکان یافته ، از جمله ساکنان خیوه ، به کار می برده اند (بارتولد، 1376ش ، ص 107). تنها قرینه ای که می تواند از اطلاق نام تات بر مردم یا سرزمینی معیّن حکایت کند، گزارش جووانی > پیانو کارپینی < ، فرستادة پاپ اینوکنتیوس چهارم به دربار گیوک خان مغول در 642ـ 645، دربارة متصرفات مغولان است که نام تات را پس از نام ایران آورده است (ص 76). با اینحال ، ریشة واژة تات هنوز معلوم نشده است (بارتولد، 1358ش ، همانجا) و این احتمال که از نام تخار و شکل چینی شدة آن ، تاشی (محیط طباطبائی ، ص 348) گرفته شده باشد، از لحاظ علمی دقیق نیست .

اصطلاح تات در ادبیات مکتوب و بیشتر از آن در ادبیات شفاهی ترکی ، فراوان به کار رفته است (رجوع کنید به دده قورقود کیتابی ، ص 40؛ قدری ، همانجا). با اینکه استعمال این واژه در میان ترکان ساکن ایران رواج داشت (سومر، ص 9) و همسایگان فارسی زبان و یکجانشین آنان نیز با آن آشنا بودند، انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار اندک است . ظاهراً مولوی (رجوع کنید به ج 3، ص 65؛ دهخدا، همانجا) نخستین شاعر ایرانی است که تات (به معنای ایرانی ) را به کار برده است . به نوشتة بارتولد (1358ش ، همانجا)، ایرانیانِ محلیِ ترکستان هرگز خود را تات نمی خوانده اند. ظاهراً ایرانیان به سبب حساسیت نسبت به معنای تحقیرآمیز واژة تات ، آن را بندرت به کار می برده اند و ترجیح می داده اند که در برابر ترکان ، برای معرفی خود و دیگر فارسی زبانان واژة تازیک یا تاجیک را به کار ببرند که به گمان آنان حامل فضیلتهای اجتماعی آنان نسبت به ترکان بود (رجوع کنید به نصیری ، ص 4ـ6).

آنچه در صد سال اخیر سبب توجه پژوهشگران ایرانی به واژة تات شده ، وجود یک دسته گویشهای قدیمی ایرانی در نواحی مختلف نیمة غربی و شمالی ایران است که ترکان ایران و بومیان و فارسی زبانان همان نواحی به تأسی از ترکان ، آنها را تاتی نامیده اند (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

نخستین اشارات به زبان و مردم تات در ادبیات فارسی ، متعلق به نیمة قرن سیزدهم است . در 1257 عباسقلی باکیخانوف در کتاب گلستان ارم برای نخستین بار به «زبان تات ...که یکی از اصطلاحات فرس قدیم است » و مناطق تات نشین داغستان و شیروان و آذربایجان ــ که بنابر عقیدة رایج در آن زمان ، اصلشان از فارس بود ــ اشاره کرده است (ص 18ـ 19). پس از او رضاقلی خان هدایت (متوفی 1288)، در ذکر وقایع 1247 تا 1248، از اتفاق نظر «ترک و تاتِ» فارس بر ضد خاندان دیوانسالار نوری سخن گفته است (1339 ش ، ج 10، ص 73). سالها بعد هنگامی که کسروی در حدود 1320ش به تألیف رسالة آذری ، یا، زبان باستان آذربایگان پرداخت ، گزارشهایی به دست او رسید که حاوی اطلاعات مفیدی دربارة تاتها و زبان تاتی در نواحی آذربایجان بود (رجوع کنید به کسروی ، ص 357ـ366).

مردمی که امروزه تات نامیده می شوند، در نواری منقطع از کوهستان قفقاز تا کوههای خراسان پراکنده اند. شمار تاتهای قفقاز در قرن سیزدهم و پیش از آن بسیار بیشتر از امروز بود. به نوشتة باکیخانوف ، در ناحیة بزرگ باکو بجز شش روستای ترکمن نشین ، بقیه به زبان تاتی سخن می گفتند (ص 19). تاتهای قفقاز از سه گروه مسلمان و یهودی و مسیحی تشکیل شده اند. تاتهای مسلمان در طبرسران ، دربندِ داغستان ، قُبّه و شَماخی و شبه جزیرة آبشوران در جمهوری آذربایجان ساکن اند. تاتهای یهودی ــ که خود را یهودیهای کوهستانی می نامند ــ در باکو، قبّه و شماخی آذربایجان ، دربند و ماخاچ قلعه و بویناک / بویناقِ داغستان و گروزنی چِچِنِستان سکونت دارند. در جمهوری آذربایجان تا چند سال پیش ، چند روستای تات زبان مسیحی وجود داشت که در سرشماریها، اهالی آنها جزو ارامنه به شمار می آمدند. از جمعیت تاتهای قفقاز آمار دقیقی در دست نیست ، اما طبق آخرین سرشماریها، تاتهای مسلمان حدود پانزده هزار تن و تاتهای یهودی بیش از 000 ، 26 تن بوده اند. این آمار در سالهای اخیر کاملاً دگرگون شده است . از سابقة حضور تاتها در قفقاز اطلاع دقیقی در دست نیست ؛ بنابر عقیده ای رایج ، آنان خود را از اعقاب ایرانیانی می پندارند که در دورة ساسانیان به سرحدّات شمالی ایران فرستاده شده بوده اند (اورانسکی ، ص 315ـ317، 331؛ آکینر، ص 292ـ296؛ برجیان ، ص 222، 227؛ نیز رجوع کنید به حمزه توف ، ص 245).

در ایران پراکندگی تاتها دامنة بیشتری دارد. تا قرن گذشته ، مردمی که در سرزمینهای میان مانقوطای سراب و نیرِ اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تاتها و شاهسَوَنها بودند و طول مسیر رودخانه های بالِق لو و قره سو تا رودخانة ارس نیز در دست تاتها بود. اینان در همان زمان مدتها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می گفتند (اوبن ، ص 134). درة شاهرودِ خلخال ، بزرگترین محل تجمع تاتها در آذربایجان و اردبیل است . حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیة دیگر خلخال ، تات نشین است (ناصر دفتر روائی ، ص 284، 291ـ292؛ بازن ، ج 2، ص 83؛ دانشنامة ایران و اسلام ، ج 1، ص 64). در نیمة قرن سیزدهم ، مردم یکجانشین رحمت آباد و اهالی رودبارْ زیتون به زبانهای تاتی و گیلکی سخن می گفتند (میرزا ابراهیم ، ص 183، 189). در قزوین نیز انبوهی از تاتها سکونت دارند. در 1276 به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه ، وزیر علوم و صنایع و تجارت ، لغات رایج در میان تاتهای بلوک رامَند و دیگر روستاهای تات نشین جنوب قزوین جمع آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رسالة لغات فرس قدیم : رساله در لغات اهل قزوین (رجوع کنید به ستوده ، 1334ش ، ص 22ـ23). اعتمادالسلطنه ، طایفة تات زبان جیرسابات (از طوایف بلوک زهرا و دشتابی ) را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی زبان معرفی کرده است . شمس العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی ، از مؤلفان نامة دانشوران ، از این طایفه بود (ص 226). امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین ، گروههای بزرگی از مردم بخشهای رامند شمالی ، رامند جنوبی ، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه ، افشاری ، دشتابی و اشتهارد، تات نامیده می شوند (آل احمد، ص 18؛ ستوده ، 1334ش ، ص 24ـ 27؛ بازن ، ج 2، ص 85؛ دانشنامة ایران و اسلام ، همانجا).

امروزه گروهی از کشاورزان بومی دماوند، تات نامیده می شوند (اورکاد، ص 132). حضور تاتها در مازندران و استرآباد نیز سابقه ای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تاتها یکی از گروههای جمعیتی ولایت استرآباد بوده اند. سلطانعلی تات در صَفر 1005، استشهادنامة رعایا و مالکان قریه چوپلانیِ استرآباد را دربارة «حقابة » آن روستا تأیید کرده بود (ستوده ، 1349 ش ، ج 7، ص 222ـ223). در دورة نهضت مشروطه ، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروههایی از تاتها در بلوک سَدَن رُستاقِ استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی ) سکونت داشتند (رابینو، ص 106، 115). تاتها در شمال غربی خراسان نیز حضور دارند. جلگة رَشْتقاق جَرْگلان ، از بخشهای شهرستان بجنورد، تات نشین است (ستوده ، 1349 ش ، ج 5، ص 512) و اهالی بعضی از روستاهای دهستان گیفان بجنورد، تات نامیده می شوند.

منابع : شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛ جلال آل احمد، تات نشین های بلوک زهرا ، تهران 1353ش ؛ محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فارسی از سدة دوازدهم هجری ، چاپ روشن خیاوی ، تهران 1374ش ؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش ؛ اوژن اوبن ، ایران امروز، 1907ـ1906: سفرنامه و بررسیهای سفیر فرانسه در ایران ، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی ، تهران 1362ش ؛ یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغة ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛ برنار اورکاد، «کوچ و اقتصاد شبانی در دامنه های جنوبی البرز»، در ایلات و عشایر ، تهران : آگاه ، 1362 ش ؛ اولیا چلبی ؛ واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترکهای آسیای مرکزی ، ترجمة غفار حسینی ، تهران 1376ش ؛ همو، گزیدة مقالات تحقیقی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛ عباسقلی آقا باکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده و دیگران ، باکو 1970؛ حبیب برجیان ، «ترکیب قومی قفقاز»، ایران شناخت ( فصلنامة انجمن ایرانشناسان کشورهای مشترک المنافع و قفقاز )، ش 10 (پاییز 1377)؛ محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛ رسول حمزه توف ، داغستان من ، ترجمة حبیب فروغیان ، مسکو 1986؛ دانشنامة ایران و اسلام ، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران 1354ـ1370ش ، ذیل «آذری » (از احسان یارشاطر)؛ د. فارسی ؛ دده قورقود کیتابی ، بازنگاری و تحقیق حسین محمدخانی (گونئیلی )، تهران 1378ش ؛ دهخدا؛ پیترو دلاواله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348ش ؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران 1365ش ؛ پیر امده امیلین پروب ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران ، ترجمة علیقلی اعتمادمقدم ، تهران 1347ش ؛ مارتین سانسون ، سفرنامة سانسون ، ترجمة تقی تفضلی ، تهران 1346ش ؛ محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ : سلاطین قاجاریه ، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران 1344ـ1345ش ؛ منوچهر ستوده ، از آستارا تا استارباد ، تهران 1349ش ـ ؛ همو، «مقدمه بر رسالة لغات اهالی رامند»، فرهنگ ایران زمین ، ج 3 (1334ش )؛ فاروق سومر، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی ، ترجمة احسان اشراقی و محمدتقی امامی ، تهران 1371ش ؛ اللّه داد فیضی سرهندی ، مدارالافاضل ، ج 1، چاپ محمدباقر، لاهور 1337ش ؛ حسین کاظم قدری ، تورک لغتی ، ج 2، استانبول 1928؛ جووانی د پیانو کارپینی ، سفرنامة پلان کارپن ، نخستین سفیر واتیکان در دربار مغول در سال 1245 میلادی ، ترجمة ولی اللّه شادان ، تهران 1363ش ؛ محمودبن حسین کاشغری ، نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی محمد دبیرسیاقی ، تهران 1375ش ؛ احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352ش ؛ انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1360ش ؛ محمد محیط طباطبائی ، «دربارة لفظ تاجیک و تات »، آینده ، سال 12، ش 7ـ 8 (مهر و آبان 1365)؛ جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355ش ؛ میرزا ابراهیم ، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1355ش ؛ ابراهیم ناصر دفتر روائی ، خاطرات و اسناد ناصر دفتر روائی : انقلاب مشروطیت ـ نهضت جنگل ، دورة ناامنی خلخال ، به کوشش ایرج افشار و بهزاد رزاقی ، تهران 1363ش ؛ علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372ش ؛ رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، سفارت نامة خوارزم ، چاپ علی حصوری ، تهران 1356ش ؛ همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339ش ؛ جواد هیئت ، سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی ، تهران 1366 ش ؛

تات

مطالب مشابه :

نحوه تنظیم و نوشتن استشهادیه محلی

چگونه یک استشهادیه محلی بنویسیم؟

دوستان سلام :متن توبه نامه جهت تقدیم به دادگاه بدین شرح خالی ازلطف نیست.

استراتژي‌‌هاي مذاكره - شكستن سد «نه» هشدار دهید، اما تهدید نکنید

بررسی قانون افراز و املاك مشاع (مصوب 22/8/1357 )

عاطفه فقط ۱۶ سال داشت

تات

معنی روان اشعار ادبیات پیش دانشگاهی عمومی ( دبیرستان عترت)