معرفی کتاب

داستان نویسی جریان سیال ذهن( حسین بیات)

نویسنده ی کتاب «داستان نویسی جریان سیال ذهن» با نگاهی ریزبین که از مطالعه و پرداخت دقیق او به موضوع جریان سیال ذهن نشات می گیرد، به چگونگی پیدایش و شکل گیری جریان سیال ذهن می پردازد. او همچنین موشکافانه از نویسندگانی که تلاش کرده اند تا به این جریان نزدیک شوند و نویسندگانی که توفیق یافته اند که این شیوه را به خوبی اجرا کنند؛ نام می برد.

در فصل ابتدایی کتاب نویسنده به چگونگی پیدایش داستان نویسی جریان سیال ذهن در ادبیات غرب، در قرن بیستم پرداخته است. دهه های آغازین قرن بیستم «عصر طلایی رمان مدرن» است که عوامل متعددی باعث تغییر نگرش نویسندگان و گذر آنها از رمان نویسی کلاسیک به رمان مدرن می شود. اکتشافات روان شناسانه و روان کاوانه ی روان شناسانی چون زیگموند فروید و کارل گوستاو یونگ موج تازه ای در جامعه غرب و به تبع آن در نگرش و دیدگاه داستان نویسان غرب به وجود آورده است.

نویسنده به معرفی اجمالی مکاتبی پرداخته که به نوعی با جریان سیال ذهن ارتباط داشته، یا در شکل گیری آن تاثیر داشته اند. (رمانتیسم، مدرنیسم، سوررئالیسم، امپرسیونیسم و اکسپرسیونیسم) مکاتبی هستند که نویسنده با معرفی آنها و معرفی نویسندگانی که به نوعی پیرو این مکاتب بوده اند، ارتباط آن ها را با جریان سیال ذهن بررسی می کند.

سپس با پرداختن به عقاید زیگموند فروید، آدلر، یونگ و ویلیام جیمز و... ردپای آنها را در ادبیات غرب بررسی کرده است.

پس از آنن آآااد از نویسندگانی چون گوستاو فلوبر، هنری جیمز، ادوارد دوژاردن، لارنس استرن به عنوان نویسندگانی که تا حدودی به آنچه امروز داستان نویسی جریان سیال ذهن می نامیم نزدیک شده اند، نام می برد.

بعد از آن از مارسل پروست « در جست و جوی زمان از دست رفته»، دوروتی میلر ریچاردسون «زیارت»، جیمز جویس « چهره مرد هنرمند در جوانی، اولیس، شب عزای فینگن ها»، ویلیام فاکنر« خشم و هیاهو» ویرجینیا وولف « خانم دالاوی، به سوی فانوس دریایی، خیزاب ها» به عنوان نویسندگانی که تقریبا همزمان تاثیر بزرگی در ادبیات قرن بیستم گذاشته اند، نام می برد. و به معرفی مفصلی از کتاب های یاد شده از این نویسندگان می پردازد. و به دلایل توفیق هر یک از این نویسندگان در به کارگیری این شیوه داستان نویسی( سیال ذهن) اشاره می کند.

در فصل دوم نویسنده به شیوه های روایت در آثار این نویسندگان می پردازد. تکنیک هایی که آنها برای انعکاس ذهنیات شخصیت ها بهره گرفته اند که عبارتند از (تک گویی درونی مستقیم، تک گویی درونی غیر مستقیم، دیدگاه دانای کل و حدیث نفس و...) را معرفی می کند.

در فصل سوم نویسنده به گام به گام شکل گیری جریان سیال ذهن در ادبیات داستانی ایران اشاره می کند.

ابتدا شکل گیری داستان نویسی از ابتدای قرن چهاردهم تا امروز را بررسی می کند و چهار چهره مطرح آن دوره را ( محمد علی جمالزاده، صادق هدایت، بزرگ علوی و صادق چوبک) معرفی می کند.

پس از آن از غلامحسین غریب، کاظم تینا، احمد شاملو، جلال آل احمد ، سیمین دانشورو محمود اعتماد زاده نام می برد.

سپس به نویسندگان مکتب اصفهان (هوشنگ گلشیری، محمد کلباسی، بهران صادقی، تقی مدرسی و رضا فرخفال) اشاره می کند و به نوعی آنها را سردمدار نویسندگانی که به دنیای ذهن پرداخته اند می شناسد.

نویسنده صادق هدایت را به دلیل آشنایی کامل با نهضت مدرنیسم غرب و بسیاری از دستاوردهای آن و نیز دامنه گسترده ی مطالعاتش از پایه گذاران ادبیات داستانی مدرن در ایران می داند و با معرفی رمان بوف کور و ارائه ی خلاصه ای از داستان رمان به گرایش نویسنده به نوشتن در حوزه ی جریان سیال ذهن اشاره می کند. گرچه به دلیل اشراف راوی به فرایند نوشتن خود و دارا نبودن ویژگی های اصلی تک گویی درونی از جمله عدم سانسور، بدون مخاطب بودن و فقدان نظم گفتاری بوف کور را نمی توان یک رمان سیال ذهن دانست و به عقیده نویسنده هدایت قصد آن را نداشته که رمان سیال ذهن بنویسد اما می توانیم برخی ویژگی های داستان های جریان سیال ذهن را در آن بیابیم. سپس به « زنده به گور» و «سه قطره خون» اشاره کرده و با این که هر دو اثر را فاقد برخی ویژگی های اساسی جریان سیال ذهن دانسته است، اما به نوعی به دلیل استفاده خوب از زاویه دید تک گویی در این حوزه قابل اعتنا هستند. وبعد از آن نویسنده داستان کوتاه فردا را به عنوان یکی از نخستین داستان های فارسی به شیوه ی جریان سیال ذهن معرفی می کند.

نویسنده دیگری که آقای بیات از او به عنوان پیشگام در این جریان نام می برد صادق چوبک است و به معرفی داستان های موفق «بعد از ظهر آخر پاییز» و «سنگ صبور» می پردازد. چوبک در سنگ صبور کاملا آگاهانه و به دلیل نیازی که برای انعکاس تنهایی انسان ها احساس می کرده از تکنیک تک گویی درونی استفاده می کند. اما به هرحال برخی اشکالات تکنیکی در به کارگیری شیوه ی تک گویی درونی از جمله وقفه طولانی ذهن شخصیت بر خاطره ای خاص و نظم زمانی مرور خاطره به داستان لطمه وارد آورده و آن را از فضای جریان سیال ذهن دور کرده است.

بهرام صادقی و داستان «ملکوت» گزینه ی دیگر نویسنده برای معرفی نویسندگان جریان سیال ذهن است. نویسنده ابتدا طرح داستانی ملکوت را بازگو و سپس به توفیق و در مواردی عدم توفیق بهرام صادقی در استفاده از این شیوه می پردازد.

نویسنده بعدی هوشنگ گلشیری است و داستان «شازده احتجاب». شازده احتجاب که در فضایی بین ذهن شازده و راوی دانای کل روایت می شود با وجود زمان تقویمی کوتاه مدت(شب تا صبح) به روایت زندگی چهار نسل می پردازد. به عقیده ی نویسنده رمان شازده احتجاب را می توان اولین تجربه ی جدی در داستان نویسی ایران برای خلق یک داستان جریان سیال ذهن تلقی کرد. به شیوه ی اکثر داستان های سیال ذهن «ساعت» به عنوان نمادی از زمان به کار می رود. شازده احتجاب که با گریز از زمان تقویمی می خواهد به خاطراتش در زمان ذهنی پناه ببرد، از هر آنچه گذر زمان عینی را به یادش می آورد، می گریزد و به همین دلیل است که وقتی فخرالنسا ساعت های جدکبیر ، پدر بزرگ و پدر را کوک می کند، شازده از تیک تاک ساعت ها کلافه می شود.

عباس معروفی و « سمفونی مردگان» نمونه ی دیگری است که نویسنده به معرفی آن می پردازد. پس از ارائه ی طرح داستان نویسنده به شباهت های بسیار سمفونی مردگان و خشم و هیاهو اشاره می کند و معتقد است که معروفی در نگارش این اثر به نوعی تحت تاثیر فاکنر بوده است. تنهایی شخصیت ها شاید شیوه ی برخورد معروفی با داستان است که آن را از رمان های مدرن غرب متفاوت می کند. شخصیت اصلی داستان (آیدین) در تنهایی محتومی دست و پا می زند که معروفی این تنهایی را به شیوه ی نویسندگان غربی چون جویس فقط با عنایت به ذهنیات شخصیت نشان نداده و بلکه آنها نمود بیرونی هم دارند.

دل و دلدادگی مندنی پور به عقیده ی نویسنده یکی از کامل ترین داستان های ایرانی به شیوه ی جریان سیال ذهن است. تسلط بسیار مندنی پور بر زبان داستان و استفاده لحن خاص و متناسب با هر شخصیت و ساختن فضای ذهنی او شیوه ی تک گویی درونی را در این داستان به حد اعلای خود رسانده و انعکاس ذهنیت هر شخصیت و کنار هم قرار گرفتن آنهاست که داستان را می سازد و پیش می برد.

مسلما تلخیص کتابی حدودا سیصد صفحه ای در چند سطر نمی تواند گویای تمام زوایای کتاب و دیدگاه های نویسنده باشد و به طور حتم مطالعه ی کامل کتاب بسیار مفید و لذت بخش خواهد بود.

معرفی کتاب

مطالب مشابه :

سمفوني مردگان/معروفی

نقد و بررسی "سمفونی مردگان " -عباس معروفی

استاد عباس معروفی ، خالق سمفونی مردگان

برف و سمفونی ابری/اسماعیلی

دانلود مجموعه آثار (کتب)مرحوم علي صفايي حائري(ع.ص)

معرفی کتاب

رمان