درس حقوق نفت و گاز استاد امیری

تاریخچه ی نفت ایران

نفت در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته شده بود. در دایرة المعارف بزرگ لاروس آمده است " نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است. کاوش های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدودا" پنج هزار سال قبل از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده است، به گفته وی در محلی به نام " اردریکا" در نزدیکی شوش چاهی بوده است که نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه های سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده استفاده می کردند.

در سال 1890 میلادی(1269 شمسی) امتیاز اکتشاف و استخراج کلیه معادن ایران از جمله نفت توسط ناصرالدین شاه به یک انگلیسی به نام " بارون جولیوس رویتر" داده شد که به علت عدم موفقیت در اکتشاف نفت و مخالفتهای داخلی و خارجی این قرارداد با شکست مواجه شده و طرف ایرانی مجبور به پرداخت غرامت سنگینی شد. ولی در سال 1901 میلادی(1280 شمسی) طبق امتیاز نامه دیگری اجازه اکتشاف ، استخراج ، تصفیه ، حمل و نقل و فروش نفت و همچنین احداث خط لوله در تمام خاک ایران بجز پنج ایالت شمالی به یکی دیگر از اتباع انگلستان به نام "ویلیام ناکس دارسی" (W. K. DARCY) به مدت 60 سال داده شد. از آن پس فعالیتها برای اکتشاف و استخراج نفت در منطقه دور افتاده ای بنام چاه سرخ در حوالی کرمانشاه شروع گردید که در تابستان 1903 حفاری ها در عمق 507 متری به گاز نفت و سپس به نفت رسید. چند ماه بعد دومین چاه نیز در عمق مشابهی حفر شده و به نفت رسید. بهره برداری از این چاه ها با توجه به بازده کم روزانه حدود 30 تن و هزینه های بالای حفاری و حمل نقل مقرون به صرفه تشخیص داده نشد، دارسی که سرمایه گذاری زیادی انجام داده بود وبه نتیجه مطلوب نرسیده بود مجبور به همکاری با شرکت نفت برمه شد. که آن نیز یک شرکت انگلیسی بود. همکاری این دو گروه با هم منجر به ایجاد شرکت جدیدی بنام سندیکای امتیازات در سال 1905 شد. جورج برنالد رینولدز (GEORGE BERNARD REYNOLDS) زمین شناس معروف بعد از تحقیقات ابتدایی اعلام کرد که حفاریها باید در منطقه مسجد سلیمان که دارای ساختار تاقدیسی است صورت گیرد. ولی شرکت با تکرار اشتباه اولیه اقدام به حفاری دو حلقه چاه به عمقهای 661 و 591 متر در منطقه رامهرمز نمود که هیچ کدام به نفت نرسید. بعد از این اشتباه و عدم موفقیت شرکت با ناامیدی تمام دستور توقف حفاری را صادر نمود ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اطمینان داشت حفاری ها را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل نموده و از اجرای دستور خودداری نمود. در 26 می 1908 ( پنجم خرداد 1287 ) وقتی حفاری چاه در مسجد سلیمان به پایان رسید نفت به ارتفاع 50 فوت در هوا فوران کرد که سطح تولید آن به 2300 بشکه در روز می رسید. برای تبدیل این میدان نفتی به یکی از بزرگترین میادین نفتی جهان و بهره برداری از آن احتیاج به سرمایه گذاری زیادی بود که برای تامین آن شرکت انگلیس- ایران ( ANGELO – PERSIAN OIL COMPANY) در سال 1909 تاسیس گردید.

بعد از گذشت 40 سال از حفر اولین چاه در میدان نفتون که بعدها در سال 1930 به مسجد سلیمان تغییر نام داد، اولین محموله نفتی ایران از بندر آبادان صادر گردید. دارسی و شرکت نفتی انگلیس و ایران تا سال 1914 در ایران به فعالیت خود ادامه دادند تا اینکه با کاهش کمک های دولت انگلستان در این سال شرکت بنگال لنسر برای بهره بردار ی از منابع نفتی ایران وارد مسجد سلیمان شد. که با هوشیاری وینستون چرچیل این مسئله بحرانی به پایان رسیده و طی قراردادی دولت انگلستان 51% سهام شرکت انگلیس – ایران را به دست گرفته و حق انتصاب دو عضو هیأت مدیره با حق وتو را برای خود محفوظ داشت.

تا سال 1933 که قرارداد دارسی لغو شد جمعا 56147000 تن متریک نفت صادر گردید.

در سال 1951 دکتر مصدق صنعت نفت ایران را ملی اعلام کرده و از شرکت انگلیس ایران خلع ید کرد، که مرحله قانونی آن در 29 اسفند 1329 از تصویب مجلسین گذشته و شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید. که بعد از این اقدام این شرکت از طرف شرکت های بین اللملی بایکوت شده و شرکتهای مذکور علاوه بر عدم همکاری اقدام به کارشکنی هایی نیز در این زمینه نمودند، تا اینکه بعد از گذشت سه سال از ملی شدن صنعت نفت ایران اولین محموله نفتی در بندر آبادان توسط نفتکش ژاپنی نیشومازو بارگیری شد. با توجه به تغییراتی که پس از 28 مرداد 1332 در ایران به وقوع پیوست در هفتم آبان 1333 (29 اکتبر 1954) قرادادی بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیوم غربی متشکل از هشت شرکت بزرگ نفتی منعقد گردید که طی آن 40 درصد از سهام نفت ایران به شرکت سابق انگلیس - ایران و 40 درصد به شرکتهای آمریکایی گلف اویل ، استاندارد اویل اف نیوجرسی اند کالیفرنیا، کمپانی نفتی تگزاس و سکونی موبیل - 14 درصد به کمپانی سلطنتی هلند یعنی شل و 6 درصد به کمپانی فرانسوی فرانسوا دو پترول داده شد و مقرر گردید به کمپانی سابق نفت انگلیس و ایران مبلغ 70 میلیون دلار بابت غرامت پرداخت شود.

انواع قراردادهای نفتی

دسته ی اول قرار داهای امتیازی :قدیمی ترین نوع قرار داد ها قرار داهای امتیازیند در این نوع قرار دادها واگذاری مخزن و یا میدانی مشخص از سوی دولت میزبان به شرکت بیگانه برای سرمایه گذاری در عملیات اکتشاف ،توسعه ، بهره برداری ،بازاریابی فراوری نفت گاز از سوی ان و پرداخت بر بنیان حق الارض یا بهره ی مااکانه افزون بر در صدی از درآمد خالص به عنوان مالیات به دولت میزبان میباشد با توجه به اعتراضاتی که به دولتهای میزبان به ناعدالتی و عدم رعایت تولید صیانتی از سوی شرکتها و صاحبان میزبان در این دسته از قرار دادها شدکم کم شکا این نوع قرار دارها تغییر کرد و عملا ساختارها و نظام های امتیازی وارد فضای قرار دادهای بین المللی نفت وگاز گردید.

اشکال قرار دادهای امتیازی : سابقه ذهنی منفی است که در مورد آنها وجود دارد و آنها را اساسا قرارداد های استعماری می دانند.

دسته ی دوم: نظامهای قرار دادی: با توجه به اینکه امروزه عملا نظام های امتیازی جای خود را به نظامهای قراردادی دادند و این نظام ها در قالب های گوناگون عمل میکنند

1-قرار داهای مشارکتی :این نوع قرار دادها به دو دسته تقسیم میشوند

الف.موافقتنامه مشارکت در تولید :در این نمونه از پیمانها نفت و از تولید شده میان دولت وشرکت سرمایه گذار تقسیم شده است حقوق مالکانه متعلق به دولت است لیکن بواسطه ی مشارکت دولت میزبان از طریق شرکت ملی نفت در زمینه ی مدیریت عملیات با شرکت سرمایه گذار در پیوند است این نوع قرار دادها شرکت خارجی را متعهد به پرداخت مالیات به بهره ی مالکانه و آموزش نیروی انسانی و مشارکت دولت میزبان مینمایند

ب.قراردادهای مشارکت در سرمایه گذاری: در این قرار دادها کشور میزبان و شرکت عامل در سود و خطر پذیری توافق نامه های نفتی سهیم هستند دولت میزبان افزون بر مالیت درصدی از سود واقعی را به خود اختصاص میدهد.

اشکال قرار دادهای مشارکتی :

.قرار داهای خدماتی: این قرار دادها روابط قرار دادی بین افراد از یک سو و جوامع از سوی دیگر به شمار می آید این قراردادها سه دسته اند

1.قرار داهای صرفا خدماتی : این قرار داها در فعالیتهای اکتشافی کاربرد ندارند وتنها در تلاشها ی تولید مورد بهره برداری قرار میگیرد پاداش این قراردادها نقدی است و بهای مقطوع دارد به منظور افزون نمودن انگیزه ی سرمایه گذار بیگانه در ارائه خدمات بهترامتیازاتی مانند خرید قسمتی از تولید اعطا میشود.

2.قرارداهای ریسکی خدمت:این نوع قرار دادها عموما در کشف میادین نفت و گاز کاربرد دارند وماهیت این قرار دادها به گونه ای است مسائل چون مالیات و بهره ی مالکانه کمتر مورد توجه قرار میگیرند اگر کشفی صورت نگیرد قرارداد منتفی است .

قرار داهای بیع متقابل: در این قرار دادها شرکت سرمایه گذار بیگانه تمام وجوه سرمایه گذار مانند نصب تجهیزات راه اندازی وانتقال تکنولوژی را به عهده میگیرد و پس از راه اندازی آن را به کشور میزبان واگذار میکند

مهاجرت نفت

پدیده ی مهاجرت نفت به دو بخش مهاجرت اولیه و مهاجرت ثانویه قابل تقسیم است مهاجرت اولیه به حرکت نفت وگاز از سنگ منشاء به لایه ی معبر و یا مخزن گفته میشود طی مهاجرت ثانویه نفت و گاز در لایه های معبر حرکت میکند تا اینکه در یک تله ی نفتی متمرکز شود مهاجرت ثانویه میتواند در مسافتهای طولانی انجام شود

مهاجرت اولیه نفت

منظور از مهاجرت اولیه ، جز بیش مواد هیدر و کربنی از سنگ منشا بصورت محلول در آب ، ملکول آزاد ، جذب در مواد ارگانیکی یا غیر ارگانیکی و یا تلفیقی از آنها می‌باشد. هیدروکربورها ضمن انتقال اولیه بایستی از سنگ منشا ، آزاد شده تا بتوانند حرکت کنند. به هرحال ، جدایش مواد ارگانیکی قابل حل از سنگ منشا ، مکانیسم اصلی انتقال اولیه را بوجود می‌آورد. مقدار از این تولید در واحد حجم بسیار کم است. دما و فشار با ازدیاد عمق و دفن سنگها افزایش پیدا می‌کند.

این عمل سبب کاهش مقدار غلظت سنگهای قابل انعطاف شده و به نحوی که در نهایت منجر به خروج مقدار زیادی از مایع درون خلل سنگ می‌شود. سنگهای دانه ریز مانند رسها بیشترین فشار را متحمل می‌شود. مایع محتوی این سنگهای تحت فشار به طرف بالا صعود می‌کند. به همین دلیل افزایش فشار می‌توانند سر آغاز حرکت صعودی سیالات محسوب شود. مطالعه‌ای که بر قابلیت انحلال پذیری هیدروکربورها در آب سازند صورت گرفته حاکی از کاهش قابلیت انحلال قابلیت انحلال هیدروکربورها ضمن افزایش اندازه ملکولی آن می‌باشد. افزایش دما قابلیت حل هیدروکربور در آب را افزایش می‌دهد.

قابلیت انحلال هیدروکربورهای سنگینتر با کاهش دما کم می‌شود. بنابراین هیدروکربورها بر اثر کاهش دما به تدریج از محلول اشباع شده خارج می‌شود. این رهایی در هر سنگی که دمایی کمتر از دمای قبلی خود داشته باشد می‌تواند صورت گیرد. نتیجه آزاد شدن هیدروکربور ، راه یابی آن به مسیر اصلی جریان است. آزاد سازی نفت ، ناشی در کاهش دما ، در هر حال ، تنها مقدار کمی نفت از سنگهای ضخیم لایه ، می‌تواند از آب عبور جدا شود.

مهاجرت ثانویه نفت

تمرکز مواد آلی و هیدروکربورها و یا واحد حجم سنگ بسیار محدود است و حرکت آن مواد نسبت به سنگ مخزن نیز به آهستگی صورت می‌گیرد. مولکولهای هیدروکربور آزاد شده و یا بخشهای کوچک نفتی در حال ورود به سنگ مخزن اصولا کوچکتر از معبر سنگ بود و استفاده از نیروی ارشمیدس ، نیروی موئین ، نیروی هیدرودینامیکی ، تراوایی موثر و در صد اشباع آب سنگ مخزن به بخش بالاتر مخزن انتقال پیدا می‌کند. حرکت صعودی هیدروکربور در مخزن منوط به جابجایی دیگر ملکولهای هیدروکربور بوده با این که بوسیله جریان آب صورت می‌گیرد.

ورود هیدروکربور به مخزن تداوم حرکت صعودی آن را تامین می‌کند. نفت و گاز شناور در آب با استفاده از نیروهای ارشمیدس و هیدرودینامیکی به سمت قلهتاقدیس حرکت می‌کند. تمرکز نفت و گاز در قله تاقدیس مقاومت آن دو را در مقابل جریان افزایش می‌دهد. آب به ناچار در جهت شیب جریان به حرکت خود ادامه می‌دهد. حضور جریان قوی آب و وجود اختلاف فشار ، سبب کج شدگی سطح آب و نفت می‌شود. تداوم فشار هیدرودینامیکی ممکن است باعث جدایش مخازن از یکدیگر شده و تغییر کلی در تعادل مخزن را ایجاد کند. مخزن در شرایطی تشکیل می‌شود که نفت و گاز در جهت مخالف نیروی هیدرودینامیکی به طرف بالا حرکت کرده و در ناحیه رخساره‌ای ، نیروی هیدرودینامیکی و نیروی موئین بر نیروی ارشمیدس غلبه کند. بطور طبیعی در ناحیه تغییر رخساره‌ای مقدار تخلخل و تراوایی سنگ به سمت بالا کاهش یافته است.

نفت از منافذ ریز یا معابری که بر اثر صعود نفت خام از لابه‌لای رسوبات آغشته به آب ایجاد شده است به سمت بالا حرکت می‌کند. حرکت صعود کننده نفت تا زمانی که نیروی ارشمیدس نفت خام ، بر فشار موئین بین خلل برتر باشد تداوم پیدا می‌کند. نفت و گاز خارج شده از سنگ منشا ابتدا در مرز بین سنگ منشا و مخزن تجمع پیدا می‌کند. حرکت صعود کننده نفت خام و گاز به دنبال تجمع آنها و افزایش فشار جابجایی به صورت رشته‌های باریک به سمت بالای سنگ مخزن آغاز می‌شود. تجمع هیدروکربور در سنگ مخزن پس از رسیدن هیدروکربورهای رشته مانند به بخش فوقانی سنگ مخزن شروع می‌شود.

سوالات طرح شده:

1.سه نوع از قرار دادهای نفتی را نام ببرید و یکی را به دلخواه توضیح دهید؟

پاسخ:قرار داد امتیازی ،قرار دادهای مشارکتی ، قرار دادهای بیع متقابل

در قرارداد بیع متقابل شرکت سرمایه گذار بیگانه تمام وجوه سرمایه گذار مانند نصب تجهیزات را اندازی و انتقال تکنولوژی بر عهده میگیرد و پس از راه اندازی آن را به کشور میزبان واگذار میکند.بازگشت سرمایه و نیز سود سرمایه شرکت ،از طریق دریافت محصولات تولیدی انجام میشود. دلیل طبقه بندی قرار داد بیع متقابل در رده قراردادهای خرید خدمت این است که انجام بازپرداخت اصلی و سود سرمایه گذاری از محل نفت خام وفراورده های آن صورت میگیرد. پرداختها به صورت نقدی و غیر نقدی امکان پذیر است .این قرار دادها در کشورهای که قوانین آنها، هرگونه مالکیت بخش خصوصی و یا خارجی را بر صنعت نفت منتفی دانسته ، مورد بهره برداری قرار میگیرند.

2.مهاجرت نفت توضیح دهید؟

درس حقوق نفت و گاز استاد امیری

مطالب مشابه :