شناخت انواع فرش ها و قالی های ایرانی :

واژگان قالی

در نوشته های باز مانده از زبان پهلوی برای قالی نفیس واژه "بمپ"یا "بوپ" و برای فرش و نمد وازه "نمت" وبرای فرش جامه و بستر واژه "ویسترگ"امده است."بوپ" ددر لغتنامه دهخدا به فرش بساط خانه و...آمده است.

قالی

قالی های کوچک و یا متوسط غالباً دارای نام گذاری خاص تری هستند که در زیر به آنها اشاره می شود.در تمام مشرق زمین مسلمان نشین از جمله هند، کلمه "قالی" به طور کلی بیانگر قالی های گره ای است . طبق گفته "یاقوت حمودی " جغرافیدان عرب (قرن چهاردهم میلادی )، این کلمه خلاصه شده واژه "کلیکهkalikalah"(به زبان عربی ، ارض روم) است وبه همین واژه نیز تحریف شده نام نگاری ارمنی "گرین کهله " است که یک شهر ارمنی می باشد وباز هم به قول یاقوت،این شهر مرکز بافت قالی های بزرگ بوده است .قالی هایی کوچک و یا متوسط غالباً دارای نام گذاری خاص تری هستند. لذا، این کلمه در اکثر مواقع به قالی هایی اطلاق می شود که دارای اندازه های بزرگ هستنند.(مثلاً50/4×50/3متر و بزرگ تر از آن).

فرش دستباف

به فرشی گفته می شود که در شکل گیری نهایی،یعنی بافت، عامل انسانی ،یعنی دست،دخالت مطلق دارد.

فرش ماشینی

به فرشی گفته می شود که علاوه بر مراحل اولیه تولید(تهیه نخ،رنگ ونقشه)،شکل گیری نهایی آن به وسیله ماشین است.

فرش شهری

فرشی است که در کارگاه های جمعی و با نظارت تولید کننده و یا استاد کار و امکانات تولید انبوه (کارگاه های رنگرزی ،نقشه کشی، پرداخت و تکمیل و یا بخشی از آنها) بافته شده باشد.استفاده از نخهای ظریف و ابعاد بزرگ و نقشه های پرکار و دقیق و کثرت رنگ از مشخصات این فرشهاست.

فرش روستایی

که عمدتاً در روستاها و به وسیله روستاییان یا عشایر با نقشه های ذهنی و یا سنتی و با استفاده از پشمها و رنگهای محلی و در محل بافته می شود تعداد کم گره،استفاده از نخهای نسبتاً ضخیم و پشمی،محدودیت رنگ وابعاد تقریباً یکنواخت و معمولاً کوچک پارچگی از مشخصات این فرشهاست.

فرش

لفظی عام است و معمولاً به قطعات بزرگ پارچه گفته می شود که قابلیت پوششی اطاق و یا سالن و غیره را دارد.

گلیم

نوعی بافته پشمی تار و پودی است. از خصوصیات این نوع بافته این که دارای پرز نمی باشد.

کلگی یا کله ای

اسم مصغر" قا لیچه " (قالی کوچک) است و معمولاً به قالی هایی اطلاق می شود که چندان بزرگ نیستند ، در صورتی که کلمه کله ای یا کلگی یا " قالی سرانداز"(این اصطلاح به گفته بعضی ها به هیچ وجه رابطه ای با کلمه قالی ندارد) نامی است که به قالی های متوسط یا بزرگی داده شده است که معمولاً باریک و بلند هستند.(70/1تا 2مترو 4تا 5 متر) این نسبت ها و ابعاد را بیشتر در تولیدات گذشته می بینیم تا محصولات عصر حاضر. در محصولات جدید و باب روز ،قالی هایی که دارای ابعاد متوسط یا بزرگ هستنند تا حدودی به شکل مربع می باشند و اگر هم به صورت مستطیل باشند،طول آنها فقط یک متر بیش از عرض آنهاست.

کناره

در زبان فارسی کلمه "کناره " بیانگر حاشیه و بل است ودر امر مربوط به قالی نیز کلمه " کناره" به نوعی قالی اطلاق می شود که ابعاد آن بین 80/0تا 10/1متر و عرض و 3تا 7متر طول تغییر می کند . ابعاد این قالی ها یادآورموقعیت فرش ها در اطاق ها و تالارهای ایرانی است . یعنی در وسط تالار قالی بزرگ قرار می گیرد که به آن " میان فرش می گویند. این قالی از دو طرف توسط دو تخته قالی کنارهای که در دو طرف آن انداخه می شوند و دارای طول برابر هستند، محصور می شود. قالی دیگری که بلند و باریک است و به ان کله ای می گویند در طرف بالای "میان فرش " قرار می گیرند و بر قالی های "کنارهای " و قالی "میان فرش " عمود می شوند و این مجموعه را کامل می نما ید. گاهی نیز این مجموعه را به صورت نقش در روی یک تخته قالی بزرگ به وجود می آورند. این چهار قطعه قالی که در محصولات قالی بافی جدید نادر هستند ، برای تجار قالی مغرب زمین بیش از آنکه یک مجموعه مطلوب برای خوش سلیقه ها باشد ، یک مجموعه عجیب و شگفت انگیز را تشکیل می دهد.

دوزرع ، پرده، سجاده

برای مشخص کردن قطعاتی بااندازه متوسط یا کوچک ، سه اصطلاح به کار می برند که عبارتند از دوزرع،پرده، سجاده. واژه " دوزرع " نشان می دهد که طول قالی2 زرع است یعنی 20/2متر( زرع واحد اندازه گیری طول برای ایرانیان است که اندازه ان حدود 10/ 1متر می باشد). در واقع چنین نامگذاری جز بیان اندازه تقریبی چیز دیگری نیست ، زیرا که ابعاد قالی های دو زرع در حدود 2 متر طول و40/1متر عرض می باشد. ابعادپرده نیز تقریباً اندازه همین قالی های دوزرع است.

کلمه " سجاده " نیز که غالباً آن را با قالی بافی دو زرع اشتباه می گیرند بعضاً نشانگر قالی هایی است که اندازه ان تا حدی کوچکتر است . بر اساس گفته : " کارپاسک´" این کلمه مشتق از " سجاد " است ، یعنی " کسی که برای ادای نماز خم می شود ". بنابراین همین کلمه یادآور مصرف مذهبی این قالی ها می باشد. ابعاد آنها بین حدود 80/1- 50/1مترطول و 30/1-1 متر عرض در نوسان است.

نمازه یا جانماز

کلمه فارسی نمازه(جانماز) باز هم بهتر از قبلی نشانگر مورد مصرف دینی این قالی هاست زیرا که نمازه دقیقاً نشانگر قالی نماز می باشد.در امر تجارت ، این کلمه هم به قالی هایی اطلاق می شود که حقیقتاً مخصوص نماز می باشند و هم قالی هایی که به هیچ وجه ارتباطی با دین ندارند، و در این مورد فقط ابعاد این نوع قالی ها مورد نظر هستند. برای اینکه یک قالی شایسته چنین نامگذاری باشد کافی است که دارای 40/1تا 60/1متر طول 80/0 تا 90/0

متر عرض می باشند. در آسیای مرکزی ، ترکیه و قفقاز قالی های مخصوص نماز دارای نام دیگری هستند و آنها ا " نماز لیخ " می نامند.

زرع و نیم

اگر دقیقاً در گیر ابعاد فوق بشیم باید از قالی هایی نیز نام ببریم که به نام زرع و نیم معروف هستند ( زرع و نیم یعنی یک زرع و نیم طول که در حدود 65/1 متر می شود). در واقع ، این نام را به بعضی از محصولات همدان دادهاند که نسبت ابعاد آن کوچکتر هستند مثلاً 75/0×30/1 متر.

بعضی از قالی های افانستان نیز که به نام " چارپای ciarpay " نامیده می شوند دارای ابعاد مشابه هستند از این قالی ها نیز ، مثل قال قبل ، ترجیح می دهند به عنوان زیر رختخوابی استفاده کنند. این نام از طول انها گرفته شده که چهار قدم افغان است.( افغانها به این قالی ها چارپایی pai-chaer می گویند).

یاستیک

قالی های به ابعاد کوچک (مثلاً 50/0× 80/0 متر یا 1× 60/0 متر یا 50/0× 50/ متر) بیشتر با کلمه ترکی " یاستیک " نامیده می شوند تا کلمه فارسی "پشتی " در بیشتر مواقع این قطعات کوچک عبارتند از "چنته " یا " توربا " که در ابتدای امر به منظور جا دادن وسایل و اشیاء کوچ نشینان و مردمانی در نظر گرفته شده بوده است که تولید کننده قالی بوده اند . یکی از دو سطح این توبره ها از یک قطعه قالی کوچک تشکیل یافته است که در مواقع ضروری به عنوان متکا مورد استفاده قرارمی گیرد. در این مقوله مربوط به قالی های بسیار کوچک ، از توبره های دو طرفهای نام ببریم که ترکها آن را "ههبلک-hehbelik " و فارسها آن را خرجین می نامند . در همین مورد از " روزینی " (رویه زین) نام ببریم که غالباً چهار گوشه هستند و شکاف بزرگی برای قاچ زین دارند . بهترین " روزینی " ها که کار خوبی روی آنها شده است مربوط به صحنه می باشند. "مفروش " را نیز فراموش نکنیم .اینها رختخواب پیچ های بزرگ سفری قفقازی هستند که محصولات مشروحه در فوق شباهتی ندارند. در واقع امر، مفروش ها ،به معنای واقعی ، قالی گره دار نیستند. اینها فرش هایی هستند که به روش بافت " سومک " ها افته شدهاند و در سطح آنها پرزدار نیست.

فرشهای نفیس

فرشهایی که اینک در بعضی از مجموعه های شخصی و کلیسا ها و موزه های جهان نگهداری می شود مربوط به همین دوران شگفتی صنعت فرش بافی یعنی سده های دهم و یازدهم است که "پرفسور پوپ" شمار آنها را به بیش از سه هزار تخته تخمین زده است. که چه به صورت سالم و چه به صورت تکه های فرسوده وجود دارند . بسیاری از این فرشها ازنظرطرح ضعیف و از بافت خراب هستند و تنها ارزش آنها در کهنگی آنهاست . در میان این فرشها، دویست تخته آنها به وسیله کارشناسان به عنوان عالیترین نمونه فرش شناخته شده است . در بیشتراین فرشها نشانی از بافنده و محل بافت دیده نمی شود. این فرشها اگر چه از نظر نقش و نگار و شیوه بافت و رنگ آمیزی می توان به گونه ایی دسته بندی کرد ولی این ضابطه ها به معنی مرزدقیق نیست و اگر هم زمانی بود، موجهای رکود و صنعت ،ایجاد مراکز تازه کار ، جابجایی بافندگان و پیروی از این نقش و آن نقش ممیزی محلی این مرز رادر هم شکسته است . توجه به نکتهایی در زمینه رنگ و نقش و بافت می تواند شناختی از ارزشهای کمی و کیفی فرش به دست بدهد و حتی برای شناخت نسبی هویت فرش نیز کم و بیش راهگشا باشد اما یقین هویت دقیق ، کاری بس دشوار است وحتی غیر ممکن است .

فرش تصویری

فرش نازک با تار و پود وپرز ابریشمین و نقشهای تصویری به طور معمول الهام گرفته از منیاتورها. بافت این گونه فرشها در ابتدا در زمان صفویه به وسیله مخملبافان کاشان آغاز شد. باآنکه کار بر روی ابریشم دشوار است ولی تجربه این هنرمندان در بافت مخملهای نقش و نگارین و همچون استادی آنها در هماهنگ کردن رنگها که فرش را همچون پرده منیاتور می نمود باعث شد که بافت این گونه فرش در میان فرشینه ها جای ویژهای پیدا کند. آنگاه قالی بافان نیز که به بافت این گونه فرش پرداختند وبافندگان اصفهان و یزد نیز در این زمینه دست به کار شدند. فرش تصویری از قرن یازدهم دراوج شکوفایی خود با قالی های زربفت به رقابت پرداخت .ولی در اواخر قرن به علت کاهش کیفیتها و نقش و رنگ از نظر افتاد. در برخی نمونه های این فرش که تاریخ آن مربوط به اواخر نیمه اول قرن یازدهم است گرچه رنگها دلپذیراست اما نقش جانوران آن حالت زنده سنتی کهن ایران را ندارد . فرش تصویری اینک در شمار کم در کاشان و قم بافته می شود واز آن بیشتر برای تزئین دیوار بهره می گیرند. تا کردن این گونه فرشها به علت ابریشمی بودن در پارگی تارهای آن بی اثر نیست . نکته قابل توجه اینکه از قالی گر چه گاهی برای تزئین دیوار بهره می گیرند ولی نقش اصلی آن ،فرش کردن کف اتاق است و به همین دلیل ، طرح آن باید تنها دو بعد (درازا و پهنا داشته) باشد ."صورت سازی " در فرش باعث می شود که احساس طرح قالی و نقاشی یکی گرفته شود در حالی که بافنده قالی همه رنگها را مانند نقاش در دسترس ندارد و نمی تواند به کار گیرد.

مینیاتورطرحی که بر اساس مجالس بزم ورزم وشکار که درداستانهای "شیرین و فرهاد"،" لیلی و مجنون"، "بهرام گور" امده است ، تهیه شده است.بافت این گونه نقشه ها در نائین رواج دارد

شناخت انواع فرش ها و قالی های ایرانی :

مطالب مشابه :

عیوب احتمالی در بافت فرش،قالی و تابلوفرش

قالی بافی

مراحل تولید فرش دستبافت

گزارش تصویری/ کارگاه قالی بافی در یزد

آسیبها و آفتهای احتمالی فرش دستباف

آموزش بافت گلیم

گلیم بافی

شناخت انواع فرش ها و قالی های ایرانی :

فـــــــــــرش معيوب؟

آموزش مرمت