توسعه پايدار فضاي سبز شهري شهر مشهد

چكيده

يكي از معيارهاي سنجش و تعيين شهرهاي پايدار، برخورداري از حداقل سرانه فضاي سبز است كه در ايران وزارت مسكن و شهرسازي با در نظر گرفتن كليه شرايط اكولوژيكي، سرانه 7-12 متر مربع را براي نقاط مختلف كشور تعيين كرده است. شهر مشهد با جمعيتي بالغ بر 2435624 نفر در سال 1385 و مساحت 5/5737226 متر مربع پارك، داراي سرانه متوسط 6/2 متر مربع پارك و 6/6 متر مربع فضاي سبز شهري مي باشد كه اين ارقام فاصله زيادي تا سرانه استاندارد فضاي سبز در سطح بين المللي(20- 25 متر مربع) دارد. در بين مناطق شهرداري مشهد، تنها منطقه 7 شهرداري با دارا بودن 5/11 متر مربع سرانه پارك در اين ر‍ِنج قرار مي گيرد.

با مطالعه نقاط قوت و ضعف فضاي سبز شهر مشهد نيز مي توان گفت كه اگر چه در زمينه مديريت فضاي سبز شهري اقدامات موثري توسط شهرداري مشهد صورت گرفته ولي اكثر اين اقدامات جنبه فيزيكي داشته و خصوصاً اينكه در طراحي فضاي سبز به ارتقاء بهره وري اكولوژيك اين فضاها توجه چنداني نشده است.بنابراين چنانچه در مديريت فضاهاي سبز شهري به ارتقاء نقش مردم در اداره اين فضاها و همچنين افزايش بهره وري اقتصادي، اجتماعي و اكولوژيكي آنها بينديشيم، مي توانيم به توسعه پايدار شهرها نيز نائل شويم. يكي از طرق افزايش بهره وري اقتصادي پاركها كسب درآمد از اين فضاهاست، كه اين هدف با رعايت اصول برنامه ريزي و طراحي اكو پاركهاي شهري و نيز ارزش گذاري فضاهاي شهري، بر مبناي ميزان تأثير گذاري اقتصادي آنها بر كاربريهاي مجاور خود امكان پذير خواهد بود.

مقدمه

در دهه هاي اخير پيشرفت كشور به سمت يك جامعه مدرن و توسعه كشور شتاب و اهميت ويژه اي پيدا نموده است. رشد و گسترش شهرهاي كشور و افزايش شهرهاي ميليوني از تبعات اين جريان است. آنچه در اين شرايط بايد به آن توجه خاصي داشت اين نكته است كه توسعه اين شهرها چگونه و به چه صورتي بايد صورت گيرد كه نيازهاي آينده كشور را تأمين نمايد. مفهوم توسعه پايدار مبتني بر ايجاد تعادل بين محيط زيست طبيعي و انساني است، بر اين اساس شهر، به عنوان نقطه تمركز و تلاقي انسان و طبيعت، علاوه بر كاربريهاي مسكوني، تجاري، اداري و ... به مناظر طبيعي و به ويژه فضاهاي سبز و باز نيازمند است. در همين راستا با توجه به كمبود منابع (زمين، خاك، هوا و ...) و براي كاهش هزينه هاي توسعه شهري و ارائه خدمات مطلوب تر و مطابق با اصول توسعه پايدار و در عين حال اقتصادي، مدلهاي ساخت شهري مطرح شده است كه تأكيد بسياري بر فشردگي شهري داشته و در اين ميان بسياري از كاربريهاي عمومي و طبيعي محيط شهري را تحت الشعاع خود قرار داده است. از آن جمله مي توان به تخريب محيطهاي طبيعي شهري و يا تغيير كاربريهايي چون باغات و فضاهاي شهري به نفع كاربري مسكوني، تجاري يا اداري اشاره نمود. شهر مشهد به عنوان دومين كلانشهر كشور با وضعيتي اينچنين دست به گريبان مي باشد. پايين بودن سرانه فضاي سبز در شهر مشهد كه متأثر از شرايط اقليمي و كمبود منابع آب از يك سو و سياستها و برنامه هاي توسعه شهري طي دوره هاي مختلف تاريخي از سوي ديگر نمايانگر عدم توجه به اصول توسعه پايدار شهري است كه اخيراً مورد توجه بسياري از برنامه ريزان و طراحان شهري در سطح جهان قرار گرفته است. بر اساس مطالعات سازمان مسكن و شهرسازي سرانه مطلوب فضاي سبز كشور با در نظر گرفتن كليه مسائل طبيعي و انساني، بين 7 تا 12 متر مربع مي باشد. اين در حالي است كه سرانه فضاي سبز مشهد (پارك) در حال حاضر 6/2 متر مربع است كه در افق برنامه شهرداري اين ميزان به 12 متر مربع افزايش خواهد يافت. البته اين رقمي است كه تنها با در نظر گرفتن جمعيت شهري محاسبه شده و با توجه به ورود سالانه 17 تا 20 ميليون نفر زائر به شهر مشهد بايد اين رقم افزايش يابد.

روند توسعه فضاي سبز شهر مشهد

احداث و توسعه فضاي سبز شهر مشهد بعد از شهادت امام رضا (ع) و همزمان با توسعه شهر از سال 203 هجري قمري، از مركز قريه سناباد آغاز گرديده است. مشهد داراي باغ هاي متعددي بوده و بهترين نمونه ساختمان هاي مشهد در آن زمان به شكل عمارتي در وسط باغ بوده، كه دور آن را ديواري بلند احاطه نموده بود.

از خدمات بارز سده هاي پيش مي توان به اقدام امير علي شير نوايي اشاره نمود كه نهر گلسپ (چشمه گيلاس) را در ده فرسخي مشهد احداث نمود، ليكن موفق نشد آن را تمام كند تا اين كه در سال 1015 هجري شاه عباس نهر مزبور را خريد و آب آن را با آب رود توس ادغام نمود و به صورت نهري پر آب به سوي آستان قدس روان ساخت. حاصل اين امر احداث بناي مصلا در اواخر قرن 10 هجري قمري بود. اين بنا در زميني وسيع و مشجر احداث گرديد. از ديگر بناهايي كه در ادوار گذشته با تلفيق كاربري فضاي سبز ايجاد گرديد مي توان به بناي خواجه ربيع در محدوده نوغان اشاره نمود.يكي ديگر از اماكن تلفيق شده با فضاي سبز، بناي ارگ مشهد است كه شامل دو معبر تنگ، يك حياط و باغچه و ميداني وسيع بوده است. باغ درون محدوده دروازه رزان توس كه بعدها بازسازي و تبديل به آرامگاه حكيم ابوالقاسم فردوسي شده از ديگر اماكني است كه در ساختار خود از باغ و فضاي سبز برخوردار بوده است.

زيربناي فضاي سبز معاصر كه در بر گيرنده پاركها، بلوارها، ميادين و جنگل هاي شهري در مشهد بوده است اكثراً مربوط به سال هاي آغازين دهه 40 شمسي است كه در ذيل تحت عنوان شهرداران وقت مختصراً به آن اشاره مي شود.

1.پارك سازي و جنگل كاري دوره شهرداري آقاي شهرستاني 1343-1345. از نكات بارز اين دوره احداث پارك هاي ملت و كورش، بهره برداري از زمين هاي باير و گورستان ها : از قبيل باغ كودك، جنگل پايين خيابان ( كه بعدها تحت عنوان پارك وحدت شناخته شد)، عيدگاه و پارك هشت آباد بنا شده بر گورستان هشت آباد است.

2.دوره شهرداري آقاي بني اعتماد 1346- 1350.(احداث جنگل تنباكوچي، تكميل جنگل پايين خيابان، تكميل گلخانه پارك كودك، توسعه بلوارها و ميادين از جمله بلوارهاي فرودگاه، فردوسي و وكيل آباد).

3.از افرادي كه در شكل گيري فضاي سبز مشهد در آن دوران تاثير بسزايي داشته اند مي توان به آقاي اسدي كه استانداردهاي جديدي در احداث پارك و خيابان كوهسنگي به كار برد اشاره نمود.

4.آقاي حاج حسن ملك كه با احداث و واگذاري پارك جنگلي وكيل آباد گام موثري در شكل گيري و پيدايش يكي از عمده ترين تفرجگاه هاي مشهد برداشته است از پيشگامان توسعه فضاي سبز معاصر محسوب مي گردد. در دوره استانداري آقاي پيرنيا نيز جنگلهاي فرودگاه شكل گرفت كه امروزه نقش عمده اي به ويژه از لحاظ پالايش هوا و قابليت انعطاف و تو.سعه كاربري فضاي سبز دارد. در حال حاضر گسترش فضاهاي سبز شهري بيشتر در غالب طرح هاي توسعه شهري صورت مي گيرد.

طرح هاي توسعه شهري امروز خود، عواملي براي تخريب فضاي سبز موجود شهرها هستند. اين طرح ها اغلب بدون توجه به توان موجود تهيه مي شوند و به همين دليل باعث مي شوند مسيرها يا فضاهاي سبزي كه به طور طبيعي در حاشيه آبراه، قنات يا رودخانه اي شكل گرفته است تخريب شوند و به كاربري هاي مسكوني و يا كاربري هاي ديگر اختصاص يابند و در عوض زمين هاي ديگري به عنوان فضاي سبز پيش بيني مي شوند كه گاه تملك و تخريب آنها سالها طول مي كشد. آنچه مي بايست مورد توجه قرار گيرد « حجم سبز» و «ذخيره سبز» است نه «سطح سبز». بنابراين ضروري است همان گونه كه در مورد ساخت كالبدي بخش بي جان شهر برنامه ريزي صورت مي پذيرد و پيرامون آن به تعمق مي پردازد، در مورد برنامه ريزي بخش جاندار نيز بايد برنامه ريزي كرده و به تفكر پرداخت.

در حال حاضر مديريت فضاي سبز شهر مشهد بر عهده سازمان پارك ها و فضاي سبز شهرداري مشهد مي باشد. اساس نامه سازمان در اجراي ماده 84 قانون شهرداريو مصوبه شماره 22464/34/3/1 مورخ 19/3/1371 در آذر ماه سال 1371 رسماً فعاليت خود را آغاز نمود.

اهداف سازمان طبق اساسنامه عبارتند از: ايجاد و نگهداري و اداره كليه امور پاركها، فضاي سبز، ميادين، وسايل تفريحي، انجام هر گونه تحقيقات علمي و كشاورزي در ارتباط با مسائل فضاي سبز و طرح و برنامه ريزي در جهت گسترش اين امر و ارائه خط مشي هاي اساسي و بنيادي مي باشد.

ارزيابي سرانه پارك هاي شهري در شهر مشهد و مقايسه آن با سطح استاندارد:

بر اساسمطالعات و بررسيهاي وزارت مسكن و شهرسازي، سرانه متعارف و قابل قبول فضاهاي سبز شهري در شهرهاي ايران بين 7 تا 12 مترمربع براي هر نفر است كه در مقايسه با شاخص تعيين شده از سوي سازمان ملل متحد (20 تا 25 متر مربع براي هر نفر)، رقم كمتري است. با وجود اين، در شهرهاي مختلف كشور نيز اين رقم، با توجه به ويژگيهاي متفاوت جغرافيايي و اقليمي آنها، با اختلافاتي همراه است كه ميزان آن را طرح هاي مصوب هر يك از شهرها تعيين مي كنند.

بر اساس اطلاعات شهرداري مشهد تا پايان سال 1387، مساحت كل فضاي اشغال شده توسط پاركهاي شهري مشهد رقمي معادل 5737 هكتار است كه شامل 277 پارك شهري در مقياسهاي متفاوت مي باشد. بر اين اساس با توجه به جمعيت 2427316 نفري شهر مشهد، سرانه برخورداري از پاركهاي شهري در شهر مشهد، به طور متوسط 6/2 متر مربع برآورد شده است كه البته در مناطق مختلف با توجه به تفاوت تعداد جمعيت و مساحت پاركها، بسيار متفاوت است.

با احتساب فضاهاي سبز تحت اشغال بلوارها، ميادين و لچكيها، مساحت كل فضاي سبز شهر مشهد 864061705 متر مربعمي باشد و بر اين اساس، سرانه فضاي سبز شهر مشهد برابر با 6/6 متر مربع مي باشد.

جدول شماره 1: تعداد و مساحت كل پارك هاي شهري مناطق شهرداري مشهد (1387)

بيش از 73 درصد از مساحت كل پارك هاي شهر مشهد به پارك هاي منطقه اي تعلق دارد و پس از آن به ترتيب پارك هاي ناحيه اي، همسايگي و محلي، فضاي سبز اجتماعي مورد نياز شهروندان و زائرين شهر مشهد را در اختيار آنان قرار داده اند.

بررسيهاي انجام شده در سطح مناطق مختلف شهرداري مشهد و مقايسه سرانه هاي وضع موجود با سطح استاندارد سرانه ها نتايج زير بدست آمده است.

اگر سرانه استاندارد فضاي سبز (پارك) را 12 متر مربع در نظر بگيريم، به جز منطقه 7 شهرداري، ساير مناطق به لحاظ برخورداري از فضاي سبز، زير سطح استاندارد قرار مي گيرند. نمودار زير وضعيت مذكور را نشان مي دهد.

نمودار شماره 1: مقايسه سرانه استاندارد و وضع موجود شهر مشهد به تفكيك مناطق شهرداري با در نظر گرفتن حداكثر سرانه استاندارد

و در صورتي كه حداقل سرانه استاندارد فضاي سبز معادل 7 متر مربع را در نظر بگيريم، منطقه 7 شهرداري بالاتر از سطح استاندارد قرار گرفته و مابقي فاقد حداقل استاندارد سرانه پارك مي باشند. بنابراين تمامي مناطق شهرداري با كمبود جدي فضاي سبز شهري به ويژه در بخش پارك ها و بوستان هاي شهري مواجهند.

نمودار شماره 2: مقايسه سرانه استاندارد و وضع موجود شهر مشهد به تفكيك مناطق شهرداري با در نظر گرفتن حداقل سرانه استاندارد

فرصتها و تهديدهاي فضاي سبز شهري در شهر مشهد

فضاي سبز شهر مشهد داراي نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهديدهايي است كه از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره نمود:

نقاط قوت و فرصتها:

-بالا بودن ميزان علاقه و مراجعه به فضاهاي سبز شهري از سوي شهروندان

-قوانين و مقررات موجود در زمينه فضاهاي سبز شهري

-دارا بودن طرح كمربند سبز شهر مشهد

-پيشينه فرهنگي و تاريخي طراحي و اجراي باغ ها و فضاهاي سبز در شهر مشهد

-تهيه طرح جامع فضاي سبز شهري

-تأثير مثبت ايجاد و گسترش فضاي سبز (پارك) بر قيمت زمين و مسكن مجاور پارك ها

-تأثيرات مطلوب روانشناختي و اجتماعي پارك ها بر شهروندان

نقاط ضعف و تهديدها:

-عدم نظارت كافي بر حسن اجراي قوانين و مقررات

-تخريب باغات شهري و تغيير كاربري فضاي سبز شهري

-محدوديت منابع مالي

-محدوديت هاي اقليمي و به خصوص منابع آب

-عدم همكاري و هماهنگي سازمانها و نهادهاي مختلف در امر حفظ و توسعه فضاي سبز شهري

-آلودگيهاي زيست محيطي، شرايط نامناسب رشد گياه، اجراي عمليات عمراني و ساختماني، اقدامات غير اصولي به منظور حفظ و گسترش فضاي سبز شهري

-مشكلات واگذاري فضاي سبز به بخش خصوصي

-عدم حضور و فعاليت تشكلهاي غير دولتي در امر مديريت فضاهاي سبز شهري

-توزيع نامناسب فضاهاي سبز شهري متناسب با بافت فيزيكي و جمعيتي مناطق شهري

-كمبود امنيت كافي در فضاهاي سبز شهري، به ويژه در پاركهاي واحد همسايگي

-پايين بودن ميزان مشاركت مردمي در امر حفظ و نگهداري فضاهاي سبز شهري

به طور كلي مديريت فضاهاي سبز شهري موضوعي بسيار پيچيده، مهم و حياتي است. لازمه حفظ و توسعه فضاهاي سبز شهري، داشتن برنامه ها و خط مشي هاي صحيح است.

نتيجه گيري

مفهوم توسعه پايدار مبتني بر ايجاد تعادل در محيط است و شهرها به لحاظ مكاني مهمترين نقطه تلاقي انسان و محيط مي باشند. لذا توجه به شيوه زيست شهري و برنامه ريزي در راستاي برقراري تعادل زيست محيطي در شهرها از ضروريات توسعه پايدار شهري است.

شهر مشهد با برخورداري از موقعيت سياسي و منطقه اي خود به عنوان دومين كلانشهر كشور و قطب اصلي جذب توريست در شمال شرق كشور كه ناشي از وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) است، داراي پتانسيلهاي توسعه بيشماري در زمينه هاي اقتصادي و اجتماعي مي باشد. در اين راستا مسئله اي كه بايد مد نظر برنامه ريزان اقتصادي و اجتماعي قرار گيرد اين است كه توسعه فيزيكي و اقتصادي شهر منجر به ايجاد عدم تعادل و نابودي منابع طبيعي و زيست محيطي منطقه نشود.

بر اساس مطالعات صورت گرفته در مورد تحولات فيزيكي و وضعيت فضاي سبز شهري مشهد در دهه هاي اخير مي توان چنين گفت كه فضاي سبز شهري تا قبل از سال 1345 و تصويب اولين طرح جامع شهر بيشتربه صورت باغ هاي شهري بوده است. زيربناي فضاي سبز كنوني كه شامل پارك ها، بلوارها، ميادين و جنگل هاي شهري است به سال هاي آغازين دهه 1340 باز مي گردد كه كاربريهاي شهري در غالب طرح جامع شهري تفكيك شده و فضاهاي خاصي به پارك ها و فضاهاي سبز عمومي اختصاص يافت. اگر چه از اين زمان تا كنون سطح اختصاص يافته به اين كاربري در شهر مشهد افزايش يافته است ولي متناسب با نرخ افزايش جمعيت نبوده و اختلاف فاحشي بين سرانه فضاي سبز شهري كنوني با سرانه استاندارد بين المللي و ملي وجود دارد. در سال 1387 ميانگين سرانه پارك در بين مناطق شهرداري مشهد 6/2 متر مربع و سرانه فضاي سبز 6/6 متر مربع برآورد شده است. سرانه مصوب وزارت مسكن و شهرسازي براي فضاي سبز شهر مشهد بين 7 تا 12 متر مربع مي باشد كه در بين مناطق شهرداري مشهد، تنها منطقه 7 با 5/11 متر مربع سرانه فضاي سبز (پارك) به اين رقم نزديك مي باشد.

با مطالعه نقاط قوت و ضعف فضاي سبز شهر مشهد نيز مي توان گفت كه اگر چه در زمينه مديريت فضاي سبز شهري اقدامات مؤثري توسط شهرداري مشهد صورت گرفته ولي اكثر اين اقدامات جنبه فيزيكي داشته و خصوصاً اين كه در طراحي فضاي سبز به ارتقاء بهره وري اكولوژيك اين فضاها توجه چنداني نشده است. بنابراين چنانچه در مديريت فضاهاي سبز شهري به ارتقاء نقش مردم در اداره اين فضاها و همچنين افزايش بهره وري اقتصادي، اجتماعي و اكولوژيكي آنها بينديشيم، مي توانيم به توسعه پايدار شهري نيز نايل شويم.

راهكارها

1-ارتقاء نقش مردم به عنوان كاربران از طريق ارائه آموزشهاي لازم و تقويت احساس مسئوليت در مردم.

2-ارتقاء بهره وري اكولوژيكي فضاهاي سبز شهري از طريقحفاظت فضاي سبز موجود و جلوگيري از تخريب آنها، مديريت درختان خياباني و پارك هاي عمومي، انتخاب گونه هاي مناسب، رعايت اصول علمي در مرحله كاشت و نگهداري گياهان، جنگلداري شهري، مكان يابي به منظور ايجاد و توسعه فضاي سبز شهري، بررسي امكان استفاده از زمين هاي رها شده شهري به منظور گسترش فضاي سبز.

3-ارتقاء بهره وري اجتماعي فضاهاي سبز شهري از طريق تأمين ايمني، امنيت، تجهيزات، تسهيلات، دسترسي راحت، سازگاري و هماهنگي، مديريت فعال، پراكنش مناسب و ...

4-ارائه و تدوين قوانين خاص جهت طراحي و ساخت فضاهاي سبزاكولوژيك (اكوپارك ها) در شهر مشهد

5-اخذ عوارض از اراضي و مساكن مجاور پاركها كه ايجاد پارك در افزايش قيمت آنها مؤثر بوده است.

6-تقويت زمينه هاي سرمايه گذاري در اطراف و داخل پاركها (بخصوص پاركهاي ناحيه اي و منطقه اي) با هدف ايجاد اشتغال بيشتر و درآمدزايي براي شهروندان و شهرداري.

منابع و مأخذ

1-جهاد دانشگاهي و شهرداري مشهد، بررسي آثار اقتصادي، اجتماعي گسترش فضاي سبز شهر مشهد و تأثير آن بر مديريت شهري، 1386

2-شهرداري مشهد، سازمان پاركها و فضاي سبز

3-مهرازان، مهندسين مشاور، طرح جامع مشهد، وزارت مسكن و شهرسازي، 1345- 1370

4-http://www.sabzgostar-co.com/site/index.php

5-http://sabziran.ir/index.php

6-http://www.daneshnameh.roshd.ir

7-http://green-city.blogfa.com

8-www.subjectmatters.com/indicators/sustainability/definitioncommunity.html