مسئله‌شناسی تحقیق

افرادی که نمی‌توانند مشکل و مسئله‌ای را به خوبی بیان کنند، مشکل بیان مشکل دارند و باید بیشتر مطالعه کنند.«سیسرو»

مقدمه

در دنیای بالنده، پوینده، جهت‌دهنده و رقابتی پژوهش، بعد از انتخاب موضوع و عنوان‌سازی مناسب تحقیق، قدم اساسی بعدی، تبیین و کالبد شکافی صحیح و دقیق مسئله است.

اگر محقق بداند دنبال چیست و در صدد پاسخ‌گویی به چه چیزی است، جست‌و‌جوی منابع و تبیین مسئله، کار آسانی خواهد بود؛ به ویژه در دنیای فعلی که پر از اطلاعات است و از جهت تعدد1، تنوع، حجم2 و وسعت اطلاعات3، به مرز انفجار رسیده است، کافی است جست‌و‌جوگر و محقق، موضوع و مؤلفه‌های عنوان پژوهشی را به خوبی استخراج کند و بداند با چه کلید‌واژه‌هایی سر و کار دارد. این کلید‌واژه‌ها، حکم کلیدهای طلایی4 را بازی می‌کنند که او را در انبوهی از منابع، به سمت درب‌های اصلی و دروازه‌های مربوط، هدایت می‌کنند؛ خواه در منابع کتابخانه‌ای، مجلات و مقالات باشد یا دنیای بی‌انتهای مجازی و اینترنت که عرصه و جولانگاه فکری و علمی تمام دنیا شده است.

مسئله چیست؟

بیان مسئله چگونه باید صورت گیرد؟

بیان موضوع یا مسئله تحقیق

یکی از مشکل‌ترین مراحل طرح، انتخاب مسئله مناسب است. تازه‌کاران5، مسئله‌ای را انتخاب می‌کنند که دامنه بسیار وسیعی دارد. این امر، ممکن است به دلیل درک کمتر آنها از طبیعت تحقیق و مراحل روشمند حل مسئله یا به دلیل اشتیاق فراوان، اما ناپخته آنها در حل سریع و فوری یک مسئله مهم باشد. آنهایی که آزموده‌ترند، می‌دانند که تحقیق برای یافتن حقیقت و یا حل یک مسئله مهم، به صرف وقت، انرژی فراوان و به کار بردن تفکر منطقی گسترده، نیاز دارد. (بازرگان،1379، ص 15)

نکته

هر موضوع و مسئله اجتماعی، فنی یا پزشکی را به صرف این که قابل تحقیق می‌باشد، نباید مورد بررسی قرار داد. در انتخاب موضوع تحقیق، باید به اهمیت مسئله مورد نظر، توجه داشت؛ تا اگر واجد ارزش و اهمیت کافی نیست، برای آن، انرژی و وقت و بودجه انسانی، تلف نگردد. ارزش کار محقق، در صورتی قابل توجه است که با صرف حداقل زمان و کمترین نیروی انسانی و مالی، بتواند موفق به کسب بیشترین نتیجه شود.

مسئله: چه چیزی می‌خواهید؟

روش تحقیق6: چه کار می‌خواهید بکنید؟

لیلیان راپیل7: مسئله تحقیق به سؤال یا مشکلی اطلاق می‌شود که حداقل دو پاسخ ممکن برای آن وجود دارد؛ ولی مسلم نیست که کدام پاسخ صحیح است. (دلاور، 1378، ص 53)

کرلینجر می‌نویسد: مسئله تحقیق، جملاتی استفهامی یا بیانی است که می‌پرسد چه رابطه‌ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد.

ویرسما8: در خصوص بیان مسئله یا موضوع، می‌نویسد: مسائل تحقیق را می‌توان به صورت اظهاری، توصیفی و یا به شکل سؤالی بیان کرد.(همان، ص 54)

خاستگاه مسئله تحقیق

تمامی نکات ناشناخته در زندگی روزمره، می‌تواند به عنوان یک مسئله تحقیق، انتخاب شود. اگر چه این انتخاب به راحتی صورت نمی‌پذیرد، اما مسئله تحقیق، باید به صورت جامع9 و روشن تعریف شود؛ تا نتیجه مطلوب، حاصل شود. یک محقق باید قبل از شروع به تحقیق، باید حداکثر تلاش خود را در جهت تعریف مسئله در تمام جهات صرف کند؛ تا در عمل، اشکالاتی از قبیل مبهم بودن موضوع، وسعت میدان موضوع مورد تحقیق و تضاد درونی آن، برایش به وجود نیاید؛ زیرا در پایان برخی تحقیقات، انتظار می‌رود جوابی برای حل مشکل وجود داشته باشد؛ نه صرفاً توصیف10 و شناخت مسئله و رها کردن آن. گرچه در بسیاری از تحقیقات، هدف، حل مشکل نیست و ممکن است جنبه توصیفی داشته باشد، امّا برای به نتیجه رسیدن چنین تحقیقاتی، لازم است در ابتدا، مسئله مورد نظر، روشن و بدون ابهام باشد. (کاکاوند و دیگران، 1384، ص8)

تعریف مسئله

همان طور که گفته شد، یک جمله سؤالی است که می‌پرسد چه رابطه‌ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد؟ و آن چه از یک پژوهش انتظار می‌رود، جوابی برای حل یک مسئله است.

نمودار مراحل طرح مسئله و تبیین آن در فرایند تحقیق علمی

این فرآیند، امروزه در تمام مجامع علمی و رشته‌های تحصیلی، مقبول و مورد تأکید است. طبق این فرایند، امور زیر در پی می‌آیند:

الف) از میان سؤالات، رابطه‌ها، ابهام‌ها، حدس‌ها، گمان‌ها یا حتی سفارش، یک محقق، به یک موضوع دست می‌یابد که در مباحث قبل در خصوص موضوع، بحث گردید.

ب) با طرح موضوع، برای این که آن را دقیق‌تر مطرح سازیم، آن را تبدیل به عنوان می‌کنیم؛ یعنی آن را خاص‌تر مطرح می‌سازیم. پس از آن، امور زیر را باید پی‌گیری کنیم:

1. در عنوان‌سازی، ما بخشی از دانش یا محدوده‌ای را مطرح می‌کنیم.

2. از کل به جزء حرکت می‌کنیم.

3. رابطه تأثیراتی یا مؤلفه‌های بررسی را شفاف‌تر مطرح می‌کنیم.

مثال 1: عزت نفس و میزان موفقیت (یک موضوع است).

مثال 2: بررسی رابطه عزت نفس و میزان موفقیت افراد در تحصیل و زندگی (یک عنوان است).

ج) عنوان مناسب، نیاز به بررسی اولیه و شناخت کلیدواژه‌های اصیل و راهنما دارد؛ تا در جست‌و‌جو و بررسی‌های کتابخانه‌ای و الکترونیکی، سرعت و دسترسی به اطلاعات مربوط را بالا ببرد.

د) یک محقق دقیق و جست‌و‌جو‌گر، منبع‌شناس خوب است؛ به ویژه در امور زیر:

1. جست‌و‌جوی منابع در دسترس.

2. جست‌و‌جوی منابع اینترنتی.

3. استفاده از نظر خبرگان؛ مانند استادان و متخصصین آن رشته که گاهی فرد در عرض چند دقیقه مصاحبه با اهل فن و متخصصین، چندین ماه به جلو می‌رود و میزان دسترسی به منابع را چندین برابر می‌کند. (Goodwin.2002.p134)

ه) علامت‌گذاری، ایجاد بانک آدرس مطالب یافته شده و فیش‌برداری.

و) تنظیم مطالعات اولیه و سعی در پالایش مطالب زائد، همرا با تکمیل مستمر اطلاعات.

ز) در تدوین مسئله نیز باید امور زیر رعایت شوند:

1. سعی شود مطالب انتخاب شده با موضوع تحقیق مرتبط باشند.

2. شروع بیان مسئله، خیلی مهم است، بعضی با سؤال آن را آغاز می‌کنند و برخی با یک جمله علمی مرتبط با موضوع تحقیق، شروع می‌کنند.

3. سعی شود در تدوین مسئله و در فرایند کل تحقیق، از مدل مرجع‌نویسی مناسب مانند «A.P.A» استفاده شود.*

4. از مطالب کهن و اصیل و مطالب جدید و متأخر در تحقیق، باید به صورت معقول و منطقی بهره برد.

چگونه باید موضوع را با روش و جزئیات عنوان تحقیق، مشخص کرد؟

در هر تحقیقی اعم از تحقیقات کتابخانه‌ای، میدانی و تحقیقات فنی، مهندسی، پزشکی، فلسفه، الهیات، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، هنر و... ، بیان مسئله، شفاف و به دور از ابهام، ناظر بر مؤلفه‌های تحقیق قابل بررسی و محدوده خاصی از حوزه تحقیق مطرح شود. به همین خاطر پیشنانی اصلی تحقیق و پژوهش، بیان خوب مسئله است.(Minium&other.1993.p.41)

با بیان مسئله امور زیر را می‌توان فهمید:

1. محقق، دقیقاً به دنبال چه موضوع و عنوانی است؟

2. دغدغه‌های اصلی محقق در مؤلفه‌های طرح شده، چه می‌باشند؟

3.محقق، چه رابطه‌ها یا تأثیراتی را می‌خواهد بسنجد؟

4. محقق، به دنبال تحلیل یا تبیین چه ابعاد و متغیرهایی در تحقیق است؟

به همین خاطر گفته می‌شود، فهم مسئله، تبیین دقیق آن و ملموس و قابل فهم مطرح ساختن آن، محقق را قادر می‌سازد تا پنجاه درصد کار را انجام دهد. (آریان پور، 1378، ص39)

ویژگی‌های اساسی مسئله تحقیق

1. مسئله باید رابطه بین دو یا چند پدیده را بیان کند.

مسئله باید به صورتی بیان شود که روابط میان پدیده‌ها، به روشنی بیان شود؛ مانند «A باB چه رابطه‌ای دارد» یا «متغیر B و A و C، چه رابطه‌ای دارند»؟ مسئله پژوهشی، همیشه به روشنی دارای دو یا چند متغیر نیست؛ بلکه ممکن است متغییر‌های دیگری نیز وجود داشته باشد.

2. مسئله باید به روشنی و بدون ابهام، به صورت پرسشی بیان شود.

در بیان مسئله، به جای این که بگوییم «منظور از مطالعه این است که ...»، می‌توان به صورت زیر آن را مطرح کرد: آیا A باعث به وجود آمدن B خواهد شد یا A با B و C ، چه رابطه‌ای دارند؟

نکته: بهتر است مسئله طوری طرح شود که جواب بلی یا خیر نداشته باشد.

3. مسئله تحقیق باید قابل بررسی باشد.

در اغلب تحقیقات، برای آن که مسئله اعتبار علمی داشته باشد، باید قابلیت بررسی، آزمون و تحلیل داشته باشد؛ یعنی این که هم رابطه‌ها قابل آزمون باشند و هم متغیرها قابل اندازه‌گیری؛ زیرا بسیاری از پرسش‌های خوب، به دلیل عدم آزمون‌پذیری، ارزش علمی ندارند. به نمونه‌هایی از این سؤالات، توجه کنید:

سؤال نامناسب: آیا تربیت به روش دستوری مطلق، باعث انحرافات اجتماعی جوانان می‌شود؟

آیا والدین آزاداندیش، فرزندان خوبی تربیت می‌کنند؟

سؤال مناسب: پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، چه رابطه‌ای با تحصیلات والدین آنها دارد؟

گذشته از مواردی که اشاره شد، ملاک دیگری نیز برای مسئله تحقیق بیان می‌شود؛ به مثال زیر توجه کنید:

4. مسئله تحقیق، نباید مستلزم داوری‌های اخلاقی باشد.

اگر در بیان مسئله، جهت‌گیری‌های اخلاقی پیش آید، در نتیجه‌گیری تحقیق، تأثیر دارد و در نتیجه، اعتبار علمی تحقیق از بین خواهد رفت.

نمونه‌هایی از سؤالات نامناسب که جنبه ارزشی دارند، عبارتند از:

- آیا مردم، باید غالباً گناهان خود را کتمان کنند؟

- آیا مردم، باید از رهبران سیاسی خود تبعیت کنند؟

ممکن است محقق در شناخت سؤالات ارزشی، دچار اشتباه شود. راه جلوگیری از این اشتباه، این است که اگر عبارات و واژه‌هایی نظیر «باید، ارجح است، منجر می‌شود، بهتر است، بدتر است، مناسب است و ... در سؤال تحقیق بود، نشانه دستوری بودن یا ارزشی بودن سؤال است. در چنین مواردی، محقق باید سؤالات تحقیق را تغییر دهد.

نکاتی که در بیان مسئله، باید مورد توجه قرار گیرند، عبارتند از:

1. مطرح کردن مسئله بصورت سؤالی؛ بیان مسئله به صورت سؤالی، این حسن را دارد که محقق، مستقیماً موضوع مورد مطالعه را بیان می‌کند؛ مانند مثال‌های زیر:

بهره هوشی، چه رابطه‌ای با موفقیت تحصیلی دارد؟

تکرار یک آزمایش، چه تأثیری در اثبات ادعای محقق دارد؟

2. محدود کردن مسئله؛ چون پژوهشگر، امکانات و توانایی محدودی دارد، این محدود بودن مسئله تحقیق، باعث پاسخ‌گویی بهتر و روشن‌تر به سؤال تحقیق می‌شود. اگر چه این محدودیت، نباید آن‌قدر باشد که تحقیق، ارزش خود را از دست بدهد و به یک موضوع پیش پا افتاده تبدیل شود؛ مانند مثال زیر:

سؤال نامناسب: آموزش از راه دور، چه تأثیری بر یادگیری دارد؟

این موضوع، بسیار کلی است و اجرای آن، اگر نگوییم محال است، امّا بسیار دشوار است و یک موضوع کلی است.

سؤال مناسب: آموزش از راه دور، چه تأثیری در یادگیری درس ریاضی دانشجویان رشته ریاضی دانشگاه پیام نور شهر A دارد؟ چنان که پیداست، این سؤال، قابلیت اجرا دارد.

3. تعریف واژه‌های به کار رفته؛ بیان مسئله به صورت مبهم11، باعث گمراهی محقق می‌شود بنابراین، پژوهش‌گر باید مفاهیم و اصطلاحات به کار برده شده را چنان تعریف کند که برای همه مطالعه کنندگان، معانی واحدی12 داشته باشد.

4. مسئله مورد مطالعه، باید در حوزه مشخصی باشد؛ به دلیل این‌که در علوم انسانی و علوم اجتماعی، بسیاری از پدیده‌ها به هم مربوطند، محقق، ناگزیر باید حوزه تحقیق خود را محدود سازد؛ تا بتواند به طور صریح و روشن، به پاسخ برسد و نیز بتواند تمام مطالب مورد نیاز را مطالعه کند.

5. سابقه تاریخی، منابع و موضوع مورد تحقیق، باید مطالعه شوند؛ از آن جا که محققان قبلی ممکن است در موضوع مورد تحقیق، به مشکلاتی برخورد کرده باشند، مطالعه سابقه تاریخی هر موضوعی، راه روشن‌تری پیش روی محقق می‌گذارد؛ تا با مشکلات گذشتگان، دوباره برخورد نکند و نیز غفلت از این امر، ممکن است موجب شود که محقق مشکلات کار را در حین اجرای تحقیق، نادیده بگیرد و همین، باعث کندی و یا تعطیلی تحقیق شود. همچنین ممکن است محقق به مطالب تازه‌ای برخورد کند که به دلیل ناآشنایی با آن، به نوعی دچار سردرگمی شود و همین امر، باعث نارسایی تحقیق شود.

بنابراین، مطالعه منابع، باعث می‌شود تا محقق، بهترین طرح تحقیق را همراه با مناسب‌ترین روش تحقیق انتخاب و ارائه کند. (کاظمی، 1379، ص 149)

ملاک انتخاب مسئله تحقیق

ویژگی‌ها و خصوصیات مسئله‌ای که بتوان به صورت علمی به آن پاسخ داد، چیست؟ برای بیان مسئله، سه ملاک زیر را لازم می‌دانند:

1. رابطه بین دو یا چند متغیر را بیان کند.

2. روشن و بدون ابهام و به صورت سؤالی بیان شود.

3. آزمون‌پذیر باشد.

تأکمن، ضمن برشمردن3 ملاک فوق، ملاک چهارمی را نیز بیان می‌کند و آن این که «نباید موقعیت و یا وضعیتی اخلاقی پدید آورد».

ارزشیابی مسئله

نکته مهمی که لازم است به آن توجه شود، این است که پیش از طرح مسئله تحقیق، باید دقت شود که به پرسش‌های تحقیقی، پاسخ داده شود. مسئله تنها در صورتی مناسب است که پاسخ این پرسش‌ها مثبت باشد. برخی از این پرسش‌ها عبارتند از:

1. آیا از آن گونه مسائلی است که در فرایند تحقیق، می‌توان آن را به نحو مؤثری حل کرد؟

2. آیا مسئله دارای اهمیت خاصی است؟

3. آیا مسئله، جدید است؟

4. آیا تحقیق در مورد مسئله، امکان‌پذیر است؟

موارد اساسی انتخاب مسئله

کارتر گود برای انتخاب مسائل تحقیق، موارد ده‌گانه زیر را بیان کرده است:

1. خودداری از تکرار غیر‌لازم و وفاداری نسبت به تحقیقات دیگران.

2. اهمیت مسئله تحقیق و ارزش ارائه آن.

3. علاقه‌مندی، کنجکاوی و کنش علمی.

4. آموزش، شرایط کیفیات شخصی.

5. فراهم بودن اطلاعات و عملی بودن روش مطالعه.

6. وجود وسایل مورد نیاز و مناسب بودن شرایط کار.

7. امکان همکاری و تعاون.

8. مخارج تحقیق و استفاده‌های احتمالی از یافته‌ها.

9. مشکلات، موانع، اتفاقات و خسارت‌های احتمالی.

10. عامل زمان.

همان‌طور که اشاره شد، انتخاب یک مسئله مناسب، همیشه دشوار است. عده‌ای از تازه کاران، نسبت به مسائل، آگاهی واقعی ندارند و حتی گاهی پای پژوهشگران کارآزموده نیز در این مرحله می‌لنگد. درگیر شدن با مسئله‌ای که الزاماً به وقت و انرژی زیادی نیاز داشته و از نظر علمی هم مهم باشد، یک مسئولیت جدی است.

محتمل‌ترین منابع برای یافتن مسائل تحقیق

1. بسیاری از مسائلی که در کلاس درس، دانشگاه، سازمان‌ها، صنایع یا محیط اجتماعی با آن مواجه هستیم.

2. تغییرات تکنولوژیکی و تحولات جهانی.

3. تجارب تحصیلی دوره‌های بالاتر از لیسانس.

4. مشورت با استاد مربوط، استاد راهنما یا استاد مشاور ارشد. (دلاور، 1378، ص 112)

5. دفاتر ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها، فراخوان‌های سازمانی، همایش‌ها و سمینارها.

مطالعه موردی (1)

دانشجویی که علاقه‌مند است درباره رابطه بین سازمان‌ها، صنعت و دانشگاه، تحقیقی انجام دهد و هدف اصلی او بررسی وضعیت فعلی این رابطه، چشم‌انداز و آینده آن است، برای این موضوع، باید امور زیر را انجام دهد:

الف) عنوان مناسبی بنویسد (با توجه به مباحث قبلی مربوط به موضوع و عنوان تحقیق).

ب) در یک صفحه A4 200 کلمه‌ای، مسئله را به صورت مناسب و همرا با ارجاعات درون متن «A.P.A»، تدوین نماید و بعد، منابع کامل مورد استفاده را طبق مدل مقاله، اضافه کند.

مطالعه موردی (2)

دانشجویی در یکی از فعالیت‌های علمی، موضوع زیر را انتخاب می‌کند؛ تا طرح تحقیق خود را بنویسد: «رابطه بین توکل و اعتقادات و تأثیر آن بر حل مسائل زندگی و شغلی». برای موضوع فوق، باید امور زیر را انجام دهد:

الف) عنوان مناسبی تدوین کنید

ب) مسئله را به صورت مناسب و در 5/1 صفحه A4، همراه با ارجاعات درون متن و پایان‌نامه بیان مسئله، تدوین کند.

تمرین و بررسی

1. ارزش و اهمیت «بیان مسئله» را به طور مختصر توضیح دهد.

2. «مسئله تحقیق» و «روش تحقیق»، هر کدام به چه مؤلفه‌هایی اشاره می‌کنند؟

3. پنج نکته مهم در بیان مسئله تحقیق را نام برده، هر کدام را به طور مختصر توضیح دهد.

4. با توجه به نمودار طرح مسئله تحقیق، در تدوین و بیان مسئله، چه نکات مهمی را باید رعایت کرد؟

5. پیشنانی اصلی تحقیق چیست و چرا؟

واژه‌نامه

1. plurality

2. variety

3. bulk

4. Golden key

5. Inexperienced, Starter

6. Research Method

7. lilian Raipel

8. Weresma

9. Comprehensive

10. Description

11. ambiguous

12. similar meanings

*مدل مرجع نویسی «A.P.A» مخفف «Amarican Psychology Association»، یعنی مدل انجمن روان‌شناسی آمریکاست و به این صورت عمل می‌شود که در پایان هر پاراگراف یا جمله یا هر نقل از منابع مختلف، پرانتزی باز می‌کنیم و نام خانوادگی، سال نشر، صفحه یا صفحات را می‌نویسیم.

مثال 1: (رضائیان، 1385، ص 40) برای یک منبع یا یک مولف.

مثال 2: (رضائیان، محمدی 1382، ص 38)؛ برای منبعی با دو مولف.

مثال 3: (فرانکنار، 2004، ترجمه محمدی، ص 44؛) برای منبع ترجمه شده.

پس از آن، آدرس کامل رفرنس درون پرانتزها در آخر تحقیق یا تألیف، به صورت زیر می‌آید:

- رضائیان، علی (1385) مدیریت رفتار سازمانی، تهران: انتشارات سمت.

- فراکنار، ویلیام کی (1383) فلسفه اخلاق، ترجمه صادقی، هادی، تهران: انتشارات طه.

لازم به ذکر است که در گفتارهای بعدی و مقالات آینده، مفصلاً به شیوه مرجع نویسی خواهیم پرداخت.

منابع و مآخد:

1. عباس بازرگان، زهره سرمد و الهه حجازی، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه، تهران 1379.

2. امیرحسین آریان‌پور، پژوهش و پژوهش‌نامه، نشر گسترده، تهران 1378.

3. سیدعباس کاظمی، چگونه تحقیق کنیم، انتشارات دانشگاه امام خمینی، تهران 1379.

4. علیرضا کاکاوند، غلامحسین انتصار مومنی، و جواد صالحی ، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، نشر سرافراز، تهران 1384.

5. علی دلاور، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، واحد علوم و تحقیقات، تهران 1378.

6. Goodwin, C.j (2002) Reserch in psychology: methods and design.

New york. John wiley and sons.

7. minium, E.W. & king, B.M. Bear, G (1993). Statistical reasoning in psychology and Education. John wiley & sons. INC.

دکتر حسین خنیفر

مسئله‌شناسی تحقیق

مطالب مشابه :

مسئله‌شناسی تحقیق

موضوعات و بیان مسئله انها -

چگونه باید بیان مسئله تحقیق نوشت؟

بررسی تحلیلی مسئولیت کیفری و مدنی پزشکان

نحوه نوشتن پروپوزال:

بیان مسئله در روش تحقیق

چگونه يك مقاله خوب بنويسيم -واحد پژوهش نهاد رهبری دانشگاه علوم پزشکی شیراز

بررسی نگرش دبیران و دانش اموزان دختر مقطع متوسطه نسبت به اجرای طرح لباس متحدالشکل در شهرستان نیشابور

میمنه، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد جهرم: مسیحیت در برخورد با اخلاق پزشکی به کلام متوسل شده است

۱۱۰۰ آیه پزشکی در قرآن