ادیپ، عقده ای همه-شمول

ادیپ، عقده ای همه-شمول

مشکل ادیپی که در کودکی حل نشده باشد در زندگی فرد در سنین بلوغ به شکل بارزی سنگینی خواهد کرد.

عقدۀ ادیپ(1) در نظریۀ روانکاوی مرکزیت داشته و در چشن انداز کاشف آن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است .بسال 1938، فروید کمی پیش از اینکه دار فانی را وداع گوید در کتاب «روانکاوی به اختصار» (2) می نویسد :

« من فکر می کنم اگر روانکاوی تنها به کشف عقدۀ ادیپ محدود می شد، همین کافی بود تا آنرا در ردیف یکی از کشفیات مهم و گران بهای عالم بشریت بدانیم.»

و در واقع عقدۀ ادیپ از دیدگاه فروید، شاخصی بود که آن را جهت تشخیص طرفداران روانکاوی و افراد مخالف روانکاوی و بخصوص در مجادلاتی که با یونگ (3) و آدلر (4) و دیگران داشت به کار می برد و هر بار بر اساس موضوع مورد بحث، لیست اسامی موافقین و مخالفین تغییر می کرد.

اگر از دیدگاه فروید، عقدۀ ادیپ در وحلۀ اوّل معرف گره نورز به حساب می آید، ولی اعتبار آنرا شامل مفهومی فراتر از محور اختلالات روانی یا جنسی می دانست و به عبارتی تام و تمام آنرا به مجموعۀ فعالیت های روانی-جنسی عادی و به همین منوال غیر عادی نزد نوع بشر تعمیم می داد. فروید در توتم و تابو (5)، به سال 1913، اهمیت عقدۀ ادیپ را در بررسی و درک «فرهنگ» به مفهوم تام و تمام، ساختار اجتماعی و سیاسی، حقوق و دین، اخلاق و فعالیت های والاگرایانه (یا والایشگرانه) آشکار می سازد.

عقدۀ ادیپ در ذهن فروید پیش از همه شامل تمنّای جنسی کودک است به یکی از والدین که از جنس مخالف بوده، و خصومت با دیگری که هم جنس اوست. سپس، او «ادیپ معکوس»(6) را کشف می کند، یعنی تمنّایی که مطلوب را نزد یکی از والدینی که هم جنس اوست جستجو می کند و خصومت ورزیدن با طرف والدینی که جنس مخالف اوست. چنین موردی او را به مفهوم « ادیپ کامل»(7) هدایت می کند که واجد وجه مثبت و منفی بوده و بر اساس این و یا آن فرد اندازۀ آن تغییر می کند ولی همواره حضور دارند. بنابراین اگر یک رابطۀ جنسی را در نظر بگیریم ( زیرا از آنجایی که مفهوم دو جنسیتی پنهان و نا آشکار بعدا این نظریه را تکمیل کرد) تعداد معاشقین به دو نفر تقلیل نمی یابد بلکه چهار نفر هستند. در واقع اگر وجود نوعی « ضد ادیپ» (8) را از جانب والدین نیز در نظر بگیریم یعنی عشق و نفرت مادر نسبت بفرزند، و همین موقعیت دوگانه را در رابطه با پدر نسبت به فرزند و به عبارت دیگر اگر فرزند کشی را به عنوان تمنایی موازی با والدین کشی به تعداد معاشقین بیافزاییم در اینصورت تعداد آنها در معاشقۀ فرضی که بدان اشاره کردیم باز هم افزایش پیدا خواهد کرد(راسکفسکی 1970)(9).

ولی هیچکس در اسطورۀ ادیپ که کمی دورتر بدان خواهیم پرداخت، این نکته را یادآور نمی شود که در واقع این لا ئیوس (10) بود که می خواست پسرش را هنگام تولد به قتل رساند و «داستان ادیپ با او آغاز می شود». بنابراین می توانیم بگوییم که عقدۀ ادیپ شامل تمام روابط فرزند با والدین است ( فروید : مرد گرگ نما)(11) و البته به طور کلّی شامل تمام روابط انسانی نیز هست. چنین واقعیتی در مورد کودک صدق می کند، و به همچنین نزد فرد بالغ نیز تا اندازه ای قابل مشاهده است.

تنها چنین اصل متشکلی (12) است که می تواند وسعت عقدۀ « سازمان دهنده»(13)(الف) را در معنای عمومی آن یعنی در وجه همه- شمول (14) آن توضیح دهد. همه- شمول بودن عقده توسط ملینوفسکی (15) محقق در زمینۀ مردم شناسی، زیر علامت سؤال برده می شود و خوانشگر می تواند در میان مقالاتی که در این جا گرد آوری شده است، مقاله ا ی بیابد که به شکل دقیق تری این موضوع را مورد بررسی قرار داده است.بنابراین چنین ساختاری از نظر ما در عین حال معرف عامل محرک خاصی نیز هست : و به این معنا که همواره و همیشه منعکس کنندۀ تمنّای جنسی ناخود آگاه و در عین حال خشونت کودک به والدین بوده است ( که شامل جهت معکوس آن نیز هست ).

در واقع تعبیرات مرتبط به تکوین جهان و اسطوره ها تماما شامل عنصر ادیپی (ب) هستند و باید دانست که این مضمون همواره از جمله منابع الهام هنری و بخصوص ادبی بوده است(پ).

فروید نیز از نمایشنامه های سوفکل و شکسپیر استفاده می کند. بررسی و تأمل پیرامون ادیپ و هملت نزد فروید به دوران سوگواری او در فوت پدرش باز می گردد. پیش از تعریف عقدۀ ادیپ توسط بنیانگذار روانکاوی، آن را در متون دنی دیدرو(16) می یابیم که در کتاب «زندگی هانری برولار»(17) می نویسد :« اگر کودک وحشی به حال خود واگذار می شد، و اگر با همان طبیعت لاشعور در گهواره، سودای خشونت آمیز مرد سی ساله ای را در اختیار می داشت، بدون شک پدرش را می کشت و با مادر خود همخوابگی می کرد.»استاندال(18) فی البداهه عقدۀ ادیپ خودش را مطرح می کند (ت).

عقدۀ ادیپ واجد یک آغاز است، یک سیر تحولی (که بر اساس موارد مختلف طبیعتا عوارض مختلفی را بر جا می گذارد) و یک پایان است ( که کاملا حالت نسبی دارد). این موضوع را نزد فروید مورد بررسی قرار خواهیم داد. خوانندگان در این جلد و جلدهای بعدی مشخصات دقیق جایگاه عقده را در « متاپسیکولوژی» (19) فروید ملاحظه خواهند کرد. ما به طور کلّی در مورد فراز و نشیب های تحولات روانی-جنسی (20) کودک و فرد بالغ تأکید می کنیم و به مطالب اصلی و ضروری اشاره خواهیم داشت.

فروید عقدۀ ادیپ را با مراجعه به نظریۀ «سیر تحولی فردی» (21) «سیر تحولی نوعی»(22) توضیح می دهد : اوّلی در «روانکاوی به اختصار» Abrégé de la psychanalyse و در بخشی که فروید دربارۀ «مراقبت و همزیستی دراز مدت کودک با والدین»، توضیح می دهد. دوّمی در واقع مقدم بر اوّلی ست زیرا مربوط به انسان اولیه است که به حالت قبیله می زیست و تحت رهبری نر قدرتمندی یعنی پدر اداره می شد و تمام ماده ها را نیز به خود اختصاص می داد. به این ترتیب جوانان را مجبور می ساخت که از زنها دوری کنند و اگر از چنین قانونی عدول می کردند، خطر فنای از عورت (23) تهدیدشان می کرد. بر اساس نظریه فروید، روزی از روزها پسران دست به شورش می زنند و به خاطر دست یابی به زنان قبیله، پدر را به قتل می رسانند. سپس از ارتکاب به عمل خود اظهار ندامت می کنند و احساس گناه جمعی(24) سرانجام به منع زنا با محارم(25) و برون همسری(26) می انجامد. و جملۀ این حوادث به کمال مطلوب اخلاقی منتهی می شود که اصل بنیادین آن امتناع است. بهر صورت، این تعبیر فروید از پیدایش اخلاق بود ( و تنها در سال 1923 است که از «فرامن» حرف می زند). بدون شک چنین طرحی خالی اشکال نیست، زیرا فرزندان پیش از آن که احساس گناه کنند، می بایستی واجد چنین غریزۀ بازدارنده ای ( و ممنوع کننده ای) می بودند. بنابراین چنین مضمونی را می توان به شکل دیگری توضیح داد و به این شکل که احساس گناه به سبب خود شکست در ارتکاب به عمل ممنوعه بوده است. چنین تعبیری به یمن تجارب بالینی ما قانع کننده تر به نظر می رسد(ث).

توضیحات نویسنده

الف – Spitz اسپیتز در سال 1959 مفهوم طبیعت شناسانه ی (بیولوژیک) « سازمان دهنده» را روانکاوی و بخصوص در رابطه با عقدۀ ادیپ بکار برد.

ب- بر اساس سنّت یونان باستان، گایا Gäa، زمین، نخستین نوزاد خود را بوجود می آورد که اورانوسOuranos یعنی آسمان است. آسمان دریا را می آفریند و تیتان هاTitan (غول)، سیکلوپها Cyclope (غول یک چشم) و سیصد غول صد دست. اورانوس از مادر خود بیزار است و فرزندانش را در زمین دفن می کند. گایا از با توطئه آخرین فرزند او کرونوس Kronos که از تیتانها بود، از او انتقام میگیرد. به او یک داس میدهد و زمانی که اورانوس به گایا نزدیک می شود، کرونوس از مخفی گاه خود بیرون می آید و آلت تناسلی پدرش را قطع می کند و به دریا می اندازد، از کفی که ایجاد می شود آفرودیت Aphrodite به دنیا می آید...

عناصر کاملا مشابهی را در تبار نامه خدایان مصری عهد عتیق و در تمام اسطوره های نخستین مشاهده می کنیم.

پ -سوفکل Sophocle، اریپید Euripide، آکائیوس Achaïos و زنوکلXénocle بر اساس مضمون «ادیپ شهریار» نوشته و هر یک برداشت خاص خود را بوجود آورده اند، از نویسندگان رمی می توانیم از سنک Sénèque و ژول سزار Jule César نام ببریم. اوّلین نمایشنامه ای که ولتر Voltaire در سن 19 سالگی نوشت روی مضمون ادیپ بود. کورنی Corneille کمی بعد از فوت پدرش نمایشنامه ای با تیتر ادیپ نوشت. لا تورنل La Tournelle ، شنیه Chénier، لوکوت Laucotte، روبرت گرنیه Robert Garnier از کورنی الهام گرفتند به همین منوال نویشنامه نویس معاصر ما ژان کوکتو Jean Cicteau ماشین جهنمی La machine infernale را نوشت. نمایشنامه نویسان انگلیسی مثل Lvyden و Lee همین کار را دنبال کردند، هانس سش Hans sachs یوکاست Jocaste را نوشت و دون کارلوس Don Carlos را شیله Schiller نوشت، و ادیپ و اسفنکس Oedipe et le Sphinx را وون هوفمنستال Von Hoffmannsthal نوشت. در مورد ادبیات مدرن و تآتر یا سینما تنوع آثار دیگر قابل شمارش نیست

ت) فانتاسم ادیپی نیل به پنهان نگهداشتن خود دارد و به عبارت دیگر تمایل آن براین است که در حالت واپس زده باقی بماند.

چنین واپس زدگی گاهی سطحی و همزمان با بیان تمنّای واپس زده، خود را آشکار می سازد. رویدادی که غالبا تحقق می یابد همان طور که فروید برای مثال در تحلیل ساختار «کلمۀ طنز آمیز» (Mot d'esprit) نشان می دهد و یا در تحلیل عوارض بیماری زا. « چیزی را که نمی توانم بپذیرم، همین داستان عقدۀ ادیپ است» این جمله را یکی از اعضای گروه روانپزشکی به یک روانکاو می گفت که از پشت پرده آهنی به بازدید از بیمارستان سنت-آن (Sainte- Anne) آمده بودند. و در پی آن فورا اضافه می کند که : «در حال حاضر خیلی نگران دخترم هستم چونکه به یکی از همکاران هم سن و سال خود من، دلبسته است.» و یکی دیگر از همراهان گروه میگفت : « این داستان ادیپ، شما تنها از این داستان حرف می زنید...شما من را بیاد پدرم می اندازید که...»

ث – علاوه بر این رابطه با تصویر(imago) (27) پدرانه ممکن است که به شکل «پدری عالی مقام» (28) (super-père ) تنش ها و منازعات ادیپی را متأثر سازد و از حد و حدود آن فراتر رود. به این ترتیب بعد خاصی از چنین رابطه ای با پدر آشکار خواهد شد که به شکل ضمنی خصومت ادیپی را همراهی می کند و شامل آرزومندی ندامت آمیز(Nostalgie) او در رابطه با تصویر پدری محافظ و مسئول است. و در عین حال روشنگر آن چیزی ست که ما « کراهت از همخوابگی با محارم» (29) می نامیم. فروید منشأ پیدایش مذهب را در نیازمندی های کودکی جستجو میکند که هنوز ناتوان است و به مراقبت والدین و تصویر پدری محافظ نیازمند است. ولی این نظریه کافی به نظر نمی رسد. ما بیشتر بر این عقیده هستیم که این موضوع را در نارسیسم کودک مورد بررسی قرار دهیم. فرا افکنی الزامی او پس از جراحت نارسیسیک اولیه narcissique (خود شیفتگی) (30) نزد نوزاد (31) خیلی زود خود را آشکار می سازد و در این تصویر است(تصویر پدر) که تکیه گاه مناسب تری نسبت به تصویر مادر (32) می یابد. (33)

توضیحات مترجم

1) Oedipe

2) Abrégé de psychanaly

3) Yung

4) Adler

5) Totem et tabou

6) Oedipe inversé

7) Oedipe complet

8) Contre-Oedipe

9) Raskovsky

10) Laïos

11) L'homme aux loups

12) Formulation اصل متشکل

13) Organisateur سازمان دهنده

14) Universalité همه- شمول.Universel این کلمه که غالبا به شکل جهان شمول نیز نوشته می شود

15) Malinowski

16) Denis Diderot

La vie d'Henri Brulard

18) Stendhal

19) Métapsychologie

20) Psychosexuel

21) Ontogénétique

22) Phylogénétique

23) Castration

24) Culpabilité

25) Inceste

26) Exogamie

27) imago

28) super-père

29) L'horreur de l'inceste

30) narcissique خودشیفتگی

31) Néo-natale

32) Image maternelle, Imago paternelle

33) لازم به یادآوری ست که کودک در مراحل اولیه خود را قادر مطلق دانسته که در روانکاوی آنرا نارسیسیم اولیه Narcissime primaire می نامند و سپس از زمانی که به تشخیص تصویر مادر نائل می آید، و پی میبرد که او همیشه قادر به برآوردن نیازهای او نیست، توجه او به پدر جلب می شود و گویی مختصات قادر مطلق را بخود جذب کرده است.

ادیپ، عقده ای همه-شمول

مطالب مشابه :

روانکاوی 3

روانکاوی متأهلان

سایت بزرگ روانشناسی و روانکاوی (رایگان)

روانکاوی

نقد روانکاوانه فیلم بزرگراه گمشده (lost highway)

روانکاوی

ادیپ، عقده ای همه-شمول

درمان با دارو

فمینیسم روانکاوانه

تاثیر روانکاوی در تشخیص و علل بیماری و درمان