حج در گلستان سعدی

سعدی را به «افصح المتکلّمین» و پادشاه سخن لقب داده اند. وی به ممالک و شهرهای زیادی سفر کرد و مردمان بسیاری را دید و پس از سیر و سفر به

1 . وی استاد زبان فارسی در دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره است. تاریخ نگارش مقاله، اول ماه مبارک رمضان 1425 ق. است، با عنوان «الحج فی جلستان السعدی الشیرازی (580 ـ 690)».

کشورهای مسلمان ـ که محور آن ها مکه مکرمه بود ـ که سی سال از عمر او را دربرگرفت، به شیراز بازگشت، در حالی که پیرمردی جا افتاده و تجربه دیده بود و تا دم مرگ، به کار تألیف و عبادت پرداخت.(1)

ویژگی این ادیب، افزون بر دانش و نبوغ و فرهنگ اسلامی اش، جوشش عواطف انسانی اوست که انسان و جهان را دربرگرفته و از رهگذر سفرهای درازمدت و صحنه های زندگی و معاشرت با مردم به آنان رسیده است. علاوه بر آنچه در سرشت او بود; یعنی نگاه روشن و اندیشه سیال و ژرف. از این رو درباره اندیشه ها و اندوه های مهم انسان در دوران ناتوانی و پیری و عشق و جوانی و فقر و نیازمندی و بیماری و مرگ، سخن گفته است و مردم را در همه جا از این جهت که تحوّلات زمان و حوادث روزگار آنان را در آسیاب سختی ها می کوبد و می فشارد، یکسان دیده و دگرگونی های حال مردم را بین تنگدستی و ثروت و ضعف و ناتوانی تجربه کرده است و دیده که چگونه در معرض ضربات زندگی قرار می گیرند. از این جهت این احساس را یافته که مردم باید همان گونه که قرآن کریم فراخوانده است، اخلاق خویش را نیکو سازند، حکمرانان به صلاح مردم و به عدالت و انصاف رفتار کنند و بزرگان در برابر ضعیفان فروتنی و هرکس به آن چه دارد راضی و قانع باشد. وی دیدگاه خود را مستند به حدیث مشهور ساخته و چنین سروده است:

بنی آدم اعضای یکدیگرند *** که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی *** نشاید که نامت نهند آدمی(2)

اما کتاب «گلستان» او، که مورد پژوهش است، مجموعه ای از حکمت و تربیت و پند است که در خلال حکایت های تمثیلی و لطیف و نکته های زیبا و غمگین گسترده است، با پوششی زیبا از شعر و نثر و روش نثر موزون و مسجّع. سخنان کوتاه و حکمت آمیزی دارد که سرشار از معانی زیباست; مثل آن جا که در فرق میان عالم و جاهل در باب هشتم (آداب صحبت) می گوید: «مشک آن است که

1 . برای آگاهی بیشتر از زندگی این شاعر فرزانه، ر.ک. به: «سعدی شیرازی» و «سعدی شاعر انسانیت» از دکتر محمد موسی هنداوی و کتاب «جنّة الورد» (گلستان) از دکتر عبدالمجید بدوی و مقدمه کتاب «مواعظ سعدی» از نگارنده این سطور.

2 . کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران 1320هـ ، ص19

خود ببوید، نه آن که عطار بگوید. دانا چو طبله عطار است، خاموش و هنرنمای و نادان چون طبل غازی بلندآواز و میان تهی».(1) نیز می گوید: «تلمیذ بی ارادت، عاشق بی زر است و رونده بی معرفت، مرغِ بی پر و عالم بی عمل، درخت بی بر و زاهد بی علم، خانه بی در.»(2)

نیز گوید: «مراد از نزول قرآن، تحصیل سیرت خوب است، نه ترتیل سورت مکتوب».

حج در گلستان سعدی
به طور کلی، در آثار ادبی، اشارات مخصوص به حج بسیار اندک است; از آن جمله در گلستان سعدی و این مسأله ای طبیعی است; چرا که اینگونه کتاب ها برای نقل سفرنامه ها وتوصیف سفرها نگاشته نشده است، بلکه آثاری ادبی است که پایه ریزی آموزش بلاغت و بیان و انشا و آفرینش ادبی و پند و گاهی سرگرمی به نوآموزان است. در عین حال، در کتاب سعدی اشاراتی که به حج دارد، تصویری اجمالی و توصیفی کلّی از حج به دست می دهد که از آن چه در سفرنامه ها مفصل و مربوط به حج و سرزمین های مقدس است، چندان متفاوت نیست; مثل سفرنامه ابن جبیر اندلسی و ابن بطوطه مراکشی و ناصر خسرو علوی ایرانی و جز این ها از سفرنامه هایی که در دوره های میانی نگاشته شده است. لیکن سعدی همچنان از آن سفرنامه نویسان، حتی از ابن جبیرِ ادیب هم برتر است و برتری او در این است که مفاهیم مخصوص به حج را با روشی ادیبانه و هنرمندانه پردازش و ترسیم کرده که تصویرهای ادبی و تعابیر ابداعی او از سرشاری و زیبایی خاصی برخوردار است. به طور کلی می توان اشارات سعدی را در کتابش به مسأله حج، در عناوین زیر برشمرد:

1 . در راه مکه مکرمه و کعبه مقدّس
سعدی، علی رغم فضل و دانشی که داشت، پارسا بود و نمادی از توده مردم مسلمان به شمار می رفت و همانند آنان می زیست و دردهایشان را احساس می کرد و پیاده و بی رهتوشه از زادگاهش به سفر مکه می رفت و از تقوا کمک و مدد می گرفت. گام هایش ورم می کرد و از رفتن بازمی ماند. بی خوابی او را بیمار می ساخت و هنوز به سرزمین مکه نرسیده، توانش را از

1 . همان، ص137.

2 . همان، ص139

کف می داد و از کاروان سالار حاجیان می خواست که او را به حال خود واگذارد تا استراحت کند، اما قافله دار به او خطرهای تنهایی و هجوم رهزنان می گفت:

«ای برادر، حرم در پیش است و حرامی در پس. اگر رفتی بردی و اگر خفتی مردی.»(1)

به کاروان های حج فقیران تنگدست می پیوست و به شترسوارانی که بدون رهتوشه و مرکب کافی، جرأت کرده و در این راه دشوار قدم نهاده اند، اعتراض می کرد، لیکن شوق کعبه و زیارت حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) دل و هوش از آنان ربوده بود و به خطرها اعتنا نمی کردند و به مولایشان دل می سپردند. آن گونه که سعدی حکایت می کند، یکی از آن پیادگان، سر و پا برهنه از کوفه بیرون آمده بود، با رهتوشه ای از سعادت و شادمانی روح. شترسواری بر او اعتراض کرد که چگونه جرأت کرده این گونه به سفر آید:

«ای درویش، کجا می روی؟ برگرد که به سختی بمیری!»

او اعتنایی نکرد. پیاده ها و سواران ره سپردند تا آن که کاروان به جایی به نام «نخلستان محمود» رسید. آن سوار ثروتمند جان باخت. فقیر نزد او آمد و در حالی که آن توانگر درگذشته را در کفنی پیچیده بودند، خطاب به او گفت: «ما به سختی بنمردیم و تو بر بُختی بِمردی!»(2)

روشن است که ارزش سرزمین حجاز، به خاطر جایگاه والای کعبه و منزلت آن در دل هاست، چون کعبه، کانون علاقه دل ها و مورد توجه نگاه هاست و مقصد والای چشم هاست.

سعدی معتقد بود که ایمان راستین آن است که در دل جا گرفته باشد و مؤمن را خصلت خوف و رجا بخشد و بیم و امیدش تنها از خدا و به خدا باشد و درد دوری از خدا را حس کند و مشتاق دیدار خدا باشد. از نظر او، مدار ایمان بر عبادت ظاهری و خالی از روح و احساس عمیق نسبت به عظمت آفریدگار و محبت نیست. نزد او فاصله عارفان به خدا و زاهدان ظاهری بسیار است.

در یکی از سفرهایش به حجاز، گروهی از این عارفان، همسفرش بودند و همراه کاروان حج، شعر می خواندند و همنوا با آن سرودها ترنم بر لب داشتند. یک عابد سطحی به حال و

1 . همان، ص45

2 . همان، ص47

کار آنان اعتراض کرد، تا آن که کاروان به «خیل بنی هلال» رسید. کودکی سیاه از قبیله آن عرب ها بیرون آمد و به آوازی ملیح و صدایی زیبا شروع به خواندن کرد; آن چنان، که از صدای زیبایش پرندگان فرود آمدند و شتر آن عابد هم به رقص آمد و عابد را به زمین انداخت. سعدی گفت:

دانی چه گفت مرا آن بلبل سحری؟ *** تو خود چه آدمیی کز عشق بی خبری!

اشتر به شعر عرب در حالت است طرب *** گر ذوق نیست تو را، کژطبع جانوری(1)

همان گونه که در قرون گذشته رایج بود، کاروان های حج در مسیر رفتن به خانه خدا، هم کرم بزرگواران را می دیدند، هم با پستی فرومایگان روبه رو می شدند. در یکی از سفرهای حج که سعدی به مکه می رفت، رهزنان به کاروان آنان دستبرد زدند و هرچه حاجیان مال داشتند و یا مردم بخشنده به عنوان صدقه به حجاج فقیر به آنان بخشیده بودند، همه را غارت کردند، از جمله آن چه را که سعدی با خود داشت.

سعدی می گوید: فقیر پارسایی در کاروان حجاز همسفرشان بود. یکی از امیران عرب صد دینار صدقه به او داد تا برای خودش یا هرکه را مستحق صدقه می داند باشد. دزدانِ «بنی خفاجه» راه بر کاروان بستند و هرچه را از اموال و مرکب ها داشتند به تاراج بردند. ناراحت تر از همه بازرگانانی بودند که ثروت بسیار داشتند: «بازرگانان گریه و زاری کردن گرفتند و فریاد بی فایده خواندن.»

گر تضرّع کنی و گر فریاد *** دزد، زر باز پس نخواهد داد

مگر آن درویش صالح که برقرار خویش مانده بود و تغیّر در او نیامده. گفتم: مگر معلومِ تو را دزد نبرد؟ گفت: بلی، بردند ولیکن مرا با آن الفتی چنان نبود که به وقت مفارقت، خسته دلی باشد.(2)

همه این ها برای آن است که سعدی تأکید کند حاجی کسی است که هجرتش به سوی خدا و پیامبر باشد، نه به سوی تجارتی که از کسادی آن بیم دارد، یا افزدن ثروتی که به دست می آورد و آن چه حج را پذیرفته درگاه حق می سازد، آن است که حاجی، با دل و جانش روی به حج آورده باشد، نه با مال و مرکب و سرمایه اش!

1 . همان، ص52 ـ 51

2 . همان، ص97 و 98

2 . در حج
در حج و هنگام ادای مناسک، احساس ها می جوشد. اشک ها فرو می ریزد. دست های نیاز به آستان رحمت الهی و آمرزش خدا بالا می رود و کعبه در میان طواف کنندگان و عبادتگران و اهل رکوع و سجود قرار می گیرد. زبان ها به آن چه در دل ها می گذرد گویا می شود.

سعدی، دو صحنه از صحنه های آن ناله کنندگان نیایشگر را ترسیم می کند; در یکی می گوید:

«درویشی را دیدم سر بر آستان کعبه همی مالید و می گفت: یا غفورُ یا رحیم! تو دانی که از ظلوم جهول چه آید:

بر در کعبه سائلی دیدم *** که همی گفت و می گرستی خوش

می نگویم که طاعتم بپذیر *** قلم عفو بر گناهم کش»(1)

از ویژگی های حاجیان این بود که در حج، فرصتی برای تجدید پیمان با خداوند می یافتند، به تقصیر و کوتاهی خویش اعتراف می کردند و این که خدا را در حدّ شایستگی و مقامش نشناخته و عبادت نکرده اند و از پروردگار، آمرزش و رحمت او را می خواستند، نه به خاطر طاعت خودشان، بلکه به خاطر رحمت کردگارشان. سعدی چنین روایت می کند:

«عبدالقادر گیلانی، آن عارف مشهور را در حرم کعبه دیدند که بر سنگریزه ها سجده می کرد و با پروردگارش چنین مناجات می کرد: ای خداوند! ببخشای، وگرنه، هر آینه مستوجب عقوبتم، در روز قیامتم نابینا برانگیز، تا در روی نیکان شرمسار نشوم.»(2)

سعدی از این نکته هم فروگذار نمی کند که گاهی آن چه را میان برخی از حاجیان عوام اتفاق می افتد، مثل بیرون رفتن از محدوده واجب مناسک و انجام کارهای ناپسند و جدال و بگو مگو بر سر مسائل دنیوی نقل می کند. از جمله حکایت می کند:

«سالی نزاعی در میان پیادگان حجیج افتاده بود و داعی در آن سفر هم پیاده. انصاف در سر و روی هم فتادیم و داد فسوق و جدال بدادیم. کجاوه نشینی را شنیدم که با عدیل خود می گفت: یا للعجب! پیاده عاج چو عرصه شطرنج به سر می برد، فرزین می شود، یعنی به از آن

1 . همان، ص40

2 . همان، ص41

می گردد که بود و پیادگان حاج، بادیه به سر بردند و بَتَر شدند.

از من بگوی حاجی مردم گزای را *** کو پوستین خلق به آزار می درد

حاجی تو نیستی،شتراست، ازبرای آنک *** بیچاره خار می خورد و بار می برد(1)

اشاره سعدی به این است که در عرصه شطرنج، «پیاده»ای که از عاج ساخته می شود، وقتی از خانه ای عبور می کند، وزیر می شود; یعنی بهتر و والاتر از گذشته می شود. اما حاجیان پیاده که آن همه صحرا و دشت را پیموده اند، بدتر از گذشته می شوند.

3 . بازگشت از حج
در روزگار سعدی، مردم هنگام بازگشت حاجیان، مراسم باشکوهی برگزار می کردند و با تهلیل و تکبیر به پیشوازشان می رفتند و با بشارت و شادی تا دو منزل از منازل مسیر حاجیان از آنان استقبال می کردند. این نکته از حکایتی که سعدی درباره یکی از دوستانش که به توصیه وی، والی آن دیار به کارش گماشته بود، آشکار است; آن دوست، هنگام بازگشت سعدی از سفر حج و زیارت مکه مکرمه، به عنوان سپاسگزاری و حق شناسی از او، تا دو منزل بیرون شهر به پیشوازش رفت. سعدی مشاهده کرد که حال و وضع دوستش نسبت به گذشته و قبل از مسافرتش عوض شده و پریشان گشته است. سبب را پرسید. گفت: برخی از حسودان سخن چین نزد حاکم از من سخن چینی کردند... «فی الجمله به انواع عقوبت گرفتار بودم، تا در این هفته که مژده سلامت حجاج برسید، از بند گرانم خلاص کرد و ملک موروثم خاص...» که حاکم، او را به برکت مژده بازگشت سالم حاجیان، آزاد کرد و آن عقوبت را از او برداشت و خلعتش داد و دوباره به مقام و منزلت سابقش بازگرداند و او را به عنوان پیشوای استقبال کنندگان از حاجیان، به پیشواز فرستاد. مردم و حاکمان این گونه بودند و از زائران خانه خدا که از آن دیار مقدّس باز می گشتند، با شادی استقبال می کردند و تمنّایشان این بود که خدای متعال در سال های آینده به آنان نیز حج را روزی کند.(2)

برخی از نیرنگ بازان هم از این زمینه که مردم از حاجیان از مکه برگشته استقبال و پذیرایی می کنند سوء استفاده می کردند و خود را به عنوان «حاجی» در میان کاروان جا می زدند و مردم نیز از روی خوش گمانی احترامشان می کردند; از جمله حکایتی را که سعدی نقل

1 . همان، ص115

2 . همان، صص24 و 25

می کند که جوانی بدین گونه مردم و حاکم را فریفت و نزد حاکم بهره یافت و پاداش گرفت، چون دروغش آشکار شد، اعتراف به خطا کرد و رهایش کردند. داستان سعدی چنین است:

«شیّادی گیسوان بافت یعنی علوی است و با قافله حجاز به شهری درآمد که از حج همی آیم وقصیده ای پیش ملک برد که من گفته ام. نعمت بسیارش فرمود و اکرام کرد، تا یکی از ندمای حضرت پادشاه که در آن سال از سفر دریا آمده بود گفت: «من او را عید اضحی در بصره دیدم، معلوم شد که حاجی نیست. دیگری گفتا: پدرش نصرانی بود در ملطیّه، پس او شریف چگونه صورت بندد؟ و شعرش را به دیوان انوری دریافتند. ملک فرمود تا بزنندش و نفی کنند، تا چندین دروغ در هم چرا گفت؟...»

4 . تعبیرات ادبی از مفاهیم حج
سعدی از مفاهیم حج و معانی الفاظ و مرتبط با حج بهره گرفت و به آن ها جنبه ادبی و بلاغی داده، تا هم بر تأثیر آن ها بیفزاید و هم با بهره گیری از تصویرسازی های تشبیهی و کنایی، بر صنعت ادبی خویش قوت بخشد. به عنوان مثال به چند نمونه از این گونه تشبیهات برای اثبات نکته یادشده اشاره می شود:

ـ در کاربرد واژه قبله می گوید: «در عهد جوانی با جوانی اتفاق مخالطت بود و صدق مودّت، تا به جایی که قبله چشمم جمال او بودی...».(1)

ـ در مورد تعبیر مجاورت (ساکن و مقیم شدن) در مورد داستان علاقه اش به جوانی که چنگال مرگ او را در ربود، می گوید: «روزها بر سر خاکش مجاورت کردم وز جمله بر فراق او گفتم: ... .»(2)

ـ حرم و حِمی از واژه های دیگری است که سعدی به کار برده و داستان لیلی و مجنون را یاد می کند و این که حاکم آن روزگار، چون اوصاف لیلی و دلباختگان مجنون را به او در اشعارش شنید، دستور داد تا لیلی را بیاورند تا زیبایی او را بنگرد. وقتی دید، به نظرش چندان زیبا نیامد که مجنون او را توصیف می کرد. از نگاه مجنون، لیلی چنان زیبا بود که «کمترین خدّام حرمِ او، به جمال از او در پیش بودند و به زینت، بیش. مجنون به فراست دریافت و گفت: از دریچه چشم مجنون، بایستی در جمال لیلی نظر کردن، تا سرّ مشاهده او بر وی تجلّی کند... .»(3)

1 . همان، ص98.

2 . همان.

3 . همان، ص99

ـ کعبه تعبیر دیگری است که اشاره به آن بسیار شده و سعدی به مفهوم بلاغی آن پرداخته است. از جمله در داستانی چنین آورده است که فرمانروای آن روزگار، به گروهی از همراهان و دوستان خود بدگمان شد. سعدی بر آن حاکم وارد شد و حقیقت را آشکار کرد، حاکم نیز از گمان بد خویش پوزش خواست در حالی که چنین می خواند:

چو کعبه قبله حاجت شد از دیار بعید *** روند خلق به دیدارش از بسی فرسنگ

تو را تحمل امثال ما بباید کرد *** که هیچ کس نزند بر درخت بی بر، سنگ

سعدی، سیر و سلوک درویشان را تشبیه به پیمودن راهی می کند که از یک سلسله مقامات و حالات پدید می آید. آغاز این مراحل توبه است، سپس شکر، آن گاه صبر، پس از آن مراقبت، آن گاه خوف و رجا و رضا و پایان مراحل، به توحید منتهی می شود و سالک در این مرحله از صفات ناپسند پیراسته می شود و به صفات نیک آراسته می گردد و با طیّ هر منزل، مرحله ای از این مراحل را می پیماید. سعدی این راه را به «راه کعبه و حج» تشبیه می کند، آن گاه که حج بر کسی واجب می شود، نیت حج می کند، از خانه اش بیرون می شود، آغاز این سفر توبه است، در پی آن عبادت و بندگی است، سپس شکر و صبر بر خطرها و سختی های سفر و پیوسته مراقب خداست و بیم و امیدش به اوست و چشم امید به رحمت الهی دارد و به تقدیر الهی راضی است، تا آن که به توحید ربوبی برسد، در حالی که مناسک حج را انجام می دهد. سعدی به پیمودن این راه بلند و سیر اخلاقی توصیه می کند، برای رسیدن به کعبه رضا، آن گاه که با خدای خویش چنین مناجات می کند:

ای بار خدای عالم آرای *** بر بنده پیر خود ببخشای

سعدی ره کعبه رضا گیر *** ای مرد خدا درِ خدا گیر

ـ پرده کعبه یکی دیگر از این تعبیرهاست. از تشبیهات تمثیلی لطیف و زیبایی که سعدی به کار برده است، تشبیه به پرده کعبه است تا تأثیر همنشینی و مجاورت را بیان کند. پرده کعبه، قداست خود را از آن جا یافته که همنشین کعبه شده است، نه بدان جهت که از دیبا و حریر ساخته و بافته شده است. انسان هم برای آن که عزّت و ارزش پیدا کند، باید همنشین افراد عزیز و ارزشمند شود. سعدی در این مورد می گوید:

«اعرابیی را دیدم که پسر را همی گفت: یا بُنی، إِنَّکَ مَسؤولٌ یَوْمَ القیامةِ ماذا اکتسبْتَ وَلا یُقال بِمَنْ انتسبْتَ; یعنی تو را خواهند بپرسید که عملت چیست، نگویند که پدرت کیست.

جامه کعبه را که می بوسند *** او نه از کرم پیله نامی شد

با عزیزی نشست روزی چند *** لاجرم همچنو گرامی شد»(1)

ـ جامه احرام و ردای کعبه از کنایات دیگری است که سعدی از مفاهیم حج برگرفته است. درباره نیرنگ و دغل و فریبکاری می گوید:

پارسا بین که خرقه در بر کرد *** جامه کعبه را جُل خر کرد

ـ راه کعبه تعبیر دیگری است، که روی گردانی از سمت و سوی کعبه کنایه از ریاکاری و جهل و هوس به کار رفته است. می گوید:

ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی *** کاین ره که تو می روی به ترکستان است

ـ رو به قبله و پشت به قبله، تعبیر کنایی دیگری است که سعدی به کار برده و مقصود از پشت به قبله کردن، فریب و ریاکاری و دو رویی است که روی به مردم داشتن و پشت به قبله نمودن است. می گوید:

«عابدی را پادشاهی طلب کرد. اندیشید که دارویی بخورم تا ضعیف شوم، مگر اعتقادی که دارد، در حق من زیادت کند. آورده اند که داروی قاتل بخورد و بمرد.

آن که چون پسته دیدمش همه مغز *** پوست بر پوست بود، همچو پیاز

پارسایان روی در مخلوق *** پشت بر قبله می کنند نماز»

5 . آهنگ حجاز
از جمله هنرهایی که عرب، به خصوص پس از اسلام، آن را از ایرانیان به فرهنگ خود منتقل ساخت، هنر موسیقی بود. موسیقی فارسی بر دوازده «مقام» و آهنگ استوار است که بعضی از نام ها و نغمه هایش هنوز هم رایج است، مثل: دوگاه، سه گاه، چهارگاه، راست، پرده،

1 . همان، ص113

نهاوند. سه تا از این مقام ها به جهت اهمیتش به نام سه منطقه نام گذاری شده است; همچون آهنگ خراسانی، عراقی، حجازی. روشن است که ارزش سرزمین حجاز، به خاطر جایگاه والای کعبه و منزلت آن در دل هاست، چون کعبه، کانون علاقه دل ها و مورد توجه نگاه هاست و مقصد والای چشم هاست. وقتی نوازنده ای در این سه دستگاه می خواند و می نوازد، مردم به آن خوب گوش می دهند، بهویژه اگر زیبارویی کنارشان باشد; چراکه هم، آهنگ دلنشین و هم چهره زیبا، هر دو جمع است. سعدی می گوید:

آواز خوش از کام ودهان و لب شیرین *** گر نغمه کند ور نکند دل بفریبد

ور پرده عشّاق و صفاهان و حجاز است *** از حنجره مطرب مکروه نزیبد(1)

لیکن از میان این نغمه ها، سعدی نغمه حجاز را نرم تر و دلنشین تر می داند، تا آن جا که از فرط نرم و زیبایی و دلنوازی، نمی تواند در مقابل صدای کوبنده طبل های جنگی تاب آورد، تو گویی دانشمندی والامقام و با وقار و سنگین است که جاهلی فریادکش و پرهیاهو بر او چیره می شود. در این مورد، سعدی می گوید:

«خردمندی را که در زمره اجلاف سخن ببندد، شگفت مدار، که آواز بربط با غلبه دُهل برنیاید و بوی عبیر از گندسیر فروماند.

بلندآواز نادان گردن افراخت *** که دانا را به بی شرمی بینداخت

نمی داند که آهنگ حجازی *** فروماند ز بانگ طبل غازی(2)

دکتر محمد علاءالدین منصور(1) / ترجمه: جواد محدثی

پی نوشت ها:
1 . همان، ص49

2 . همان، ص133

حج در گلستان سعدی

مطالب مشابه :

پيام تبریک بازگشت از حج91

چاووشی سنتی فراموش شده به مناسبت بازگشت حجاج بيت الله

اس ام اس خیر مقدم بازگشت از حج | اس ام اس خیر مقدم حجاج

بعد از حج

نمونه ای از شعر مذهبی آیینی از «فخرالدین حمزه بن علی ملک بن حسن اسفراینی» (شیخ آذری )

تحقیق درباره حج

حج در گلستان سعدی

دکتر موسوی