تعليم و تربيت از ديدگاه پيامبر اسلام

مقدمه

ماکان محمد ابا احد من رجا لکم ولکن رسول الله و خاتم النیین و کان الله بکل شیء علیما.[1]

درود خدا به روان پاک انبیاء الهی ، این سرایندگان فریاد آزادگی و یکتا پرستی ، سلام و اکرام بی پایان و بی نهایت خدا بر پیامبر اعظم و خاندان پاکش ، که خداوند اقرار به پیامبری ایشان را قرین اعتراف به خداوندی خویش ساخت و آن قدر وی را گرامی داشت که هیچ مخلوقی به مرتبه اش نرسید ، خود و فرشتگانش بر او سلام فرستادند و مومنین را دستور داد تا بر او و خاندانش صلوات فرستند.

سلام به محضر ولی امر مسلیمن جهان حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) این اقیانوس ژرف اندیشه ، علم ، سیاست و دوراندیشی که با پیام عمیق و جهت دهنده ی خود که تنها از ذهن و فکر مخلصان الهی و عباد صالح خداوند تراوش می کند ، امسال را سال پیامبر اعظم (ص) نامید و مصداق این حدیث شریف نبوی گردید که می فرماید:

ان من الشعر حکماً و ان من البیان سحراً[2]

(برخی از اشعار، حکمت آمیز و برخی از بیان ها جاودانه است )

ماموریت پیامبر اعظم(ص) و ائمه هدی (ع) هدایت انسان ها در همه ابعاد زندگی به سوی کمال و رسیدن به فضایل بوده است همچنان که هدف از خلقت انسان رسیدن به قله های معرفت و کمال می باشد.

در عصر حاضر که غبار سکولاریسم تنفس در فضای معنویت و محبت را برای بشر سنگین و سنگین تر کرده و انسان را از حرکت به سوی زیبایی بازداشته ، انسان غریب و خسته معاصر بیش از هر زمانی به پیام آرام بخش و نشاط انگیز پیام آوران الهی نیازمند است تا در دامان سبز عبودیت خداوندی به آرامش درونی و آسایش بیرونی دست یابد. اگر معتقد باشیم که کسب فضایلانسانی، حقیقت جویی، خرد ورزی، تصمیم گیری، خلاقیت، خود شکوفایی کودکان و نوجوانان محصول و نتیجه مجموعه فعالیت هایی است که گاه از دانش و اطلاعات و گاه از خلال نگرش و عواطف و احساسات معلم، مدیر ، مربی، خانواده و محیط اعمال می گردد، پس لازم است برنامه های تربیتی نبی مکرم اسلام، این برترین معلم در تمام اعصار، را مررو کنیم.

تعریف تعلیم:

« تعلیم عبارت است از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای اینکه متعلم دانشی را واجد شود»[3]

رسول اکرم در مورد تعلیم می فریاید:

در هیچ صدقه و بخششی – از لحاظ میزان پاداشی و بازده معنوی نمی تواند با نشر و تعلیم علم برابری کند.[4]

« هر گونه هدیه و ارمغانی که یک فرد مسلمان به برادر دینی خود اهدا می کند برتر و والاتر از سخن حکمت آمیز نیست . سخنی که خداوند – از رهگذر آن – بر مراتب هدایت آن برادر ایمانی افزوده واز گمراهی او جلوگیری می کند. »[5]

تعریف تربیت:

«تربیت عبارتست از فراهم کردن زمینه ها وعوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب»[6]

انسان دارای استعدادهای نهفته ای است که تا تربیت صحیح نباشد مورد بهره برداری قرار نمی گیرند. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «الناس معادن کمعادن الذهب و الفضه»«مردم معدن هایی هستند همچون معادن طلا و نقره»تربیت صحیح می تواند این معادن گران قیمت را مورد بهره برداری قرار دهد و استعدادهای نهفته ی انسان را شکوفا سازد.

کلمه انسان در تعریف فوق نشان می دهد که موضوع تربیت ، انسان است نه حیوان. گرچه حیوان هم قابل تربیت است ، ولی علم تعلیم و تربیت ربطی به آموزش و پرورش درخت یا حیوان ندارد. البته ممکن است کسی تعلیم و تربیت وسیعی را بنیان نهد که شامل حیوانات هم بشود، اما آنچه امروزه به عنوان تعلیم وتربیت مورد بحث است غیر از آن است.

تربیت دارای قصد و هدف است و یک عمل غیر عمدی و تصادفی نیست و اگر ما هدف مطلوب را مشخص کنیم مثلاً بگوییم قرب به خداوند متعال مطلوب است ، هر تعلیم و تربیتی که این هدف را در بر ندارد از دایره ی تعلیم و تربیت خارج می شود ، در حالی که ما می خواهیم ، یک تعریف کلی ارائه دهیم.

تفاوت مفهوم تعلیم و تربیت:[7]

1-مفهوم تربیت وسیعتر از تعلیم است:تعلیم فقط به موجودی اختصاص دارد که دارای درک و شعور باشد و بتواند علمی را فرا بگیرد. ولی تربیت در مورد موجودات بدون شعوری که قابلیت رشد دارند نیز صادق است. باغبان درخت تربیت می کند ، یعنی مقدماتی را فراهم می کند تا درخت قابلیت های بالقوه ی خود را فعلیت بخشد . بدین ترتیب قلمرو و محدوده ی تربیت وسیعتر و گسترده تر از تعلیم است.

2-اهداف تربیت گسترده تر از اهداف تعلیم است: به وسیله تربیت می توان تمامی استعدادهای جسمانی و روحانی ، عقلی و عاطفی انسان را رشد داد ، اما تعلیم فقط به افزایش معلومات ذهنی مربی کمک می نماید لذا اهداف «تربیت» گسترده تر از اهداف «تعلیم»است.

3-تعلیم جنبه ی ذهنی و تربیت جنبه عملی دارد :تعلیم جنبه ذهنی دارد . یعنی چه بسا افرادی که علم و آگاهی نسبت به بسیاری از مسائل دارند اما به هیچ یک از آنها عمل نمی کنند ، تربیت جنبه عملی دارد . یعنی تربیت هنگامی اطلاق می شود که انسان علم و آگاهی خود را به کار گیرد.

به عنوان مثال اگر بخواهیم به شاگردان ، اخلاق را «تعلیم »دهیم ، باید کاری کنیم تا آن ها از ارزش ها و ضد ارزش ها اطلاع حاصل نمایند. در این صورت نمی توانیم بگوییم که شاگردان تربیت اخلاقی شده اند، بلكه فقط تعلیم دیده اند. اما اگر بخواهیم آنها را از نظر اخلاقی «تربیت »کنیم ، علاوه بر اینکه به عنوان مقدمه ی کار لازم است آنها را از ارزش ها و ضد ارزش ها آگاه نمائیم ، باید با اعمال روش های تربیتی کاری کنیم تا آن ها عامل به این ارزش ها بشوند و از ضد ارزش ها بپرهیزند. در این صورت می توانیم ادعا کنیم که شاگردان را از نظر اخلاقی تربیت کرده ایم.

تعلیم و تربیت از منظر پیامبر اکرم(ص)

رسول اکرم در تعلیم و تربیت و هدایت و ارشاد بیش از هر چیزی به پاکی و صفای قلوب اهمیت می دادند تا آن جا که میزان نفوذ تعالیم الهی را در دل ها منوط به این پاکی و تهذیب نفس می دانستند و به صورت مختلف این اصل را یاد آور می شدند. روزی در قالب تمثیلی زیبا و رسا مسئله را چنین بیان فرمودند: «مثل آنچه من برای آن مبعوث شده ام ، (هدایت و ارشاد) مانند باران است که در مناطق مختلف فرو می ریزد ، برخی از سرزمین ها پاک و آماده اند که آب را در خود نگه می دارند و گیاه می رویانند و برخی از این سرزمین ها مانند سنگستان سخت و سفت اند که آب در آن ها نفوذ نمی کند ، بلکه آب روی زمین جمع شده و مردم برای آشامیدن و آبیاری کشتزار خود از آن استفاده می کنند و برخی از سرزمین ها مانند کویر و شن زار هستند که نه آب را روی خود نگه می دارند و نه گیاه می رویانند ، این مثل بازگو کننده حال افرادی است که در زیر بارش هدایت و ارشاد های من قرار می گیرند که از جهت برخورداری و عدم برخورداری متفاوتند»[8]

نکات مورد تاکید پیامبر اسلام (ص)در تعلیم و تربیت:

1-اخلاص: رسول خدا(ص) فرمود: «اگر کسی علم را برای غیر خدا فرا بگیرد وغیر خدا را هدف قرار دهد ، جایگاه او آتش خواهد بود و اگر کسی علم و دانش را از آن جهت بیاموزد که بخواهد با دانشمندان دیگر بستیزد و یا به سفیهان و سبک مغزان فخر فروشد و یا آن را وسیله جلب نظر مردم به خویشتن قرار دهد ، جایگاه او از آتش دوزخ آکنده خواهد گشت.»

2-علم توام با عمل :بر توام بودن علم با عمل تاکید فراوان داشتند و آن دو را بدون یکدیگر موجب فساد می دانستند. علی (ص) به نقل از پیامبر (ص) می فرماید که علما و دانشمندان از دو دسته تشکیل می شوند:

یک دسته که علم و آگاهی خود را به کار گرفته و بر طبق آن عمل می کنند این گونه دانشمندان در روز قیامت از عواقب سوء مصون هستند.

دسته ی دیگر ، که بر طبق علم خود عمل نمی کنند . این گروه از علما دچار هلاکت و نابودی شده و بگونه ای در روز قیامت محشور می شوند که دوزخیان از بوی تعفن و بد وجود اینگونه دانشمندان فاقد عمل رنج و آزار می بینند.

در میان اهل دوزخ ، آنکه بیش از همه سخت تر از دیگران احساس تاسف و ندامت می نماید کسی است که شخصی دیگر و بنده خدایی را به سوی خدا دعوت کند و دعوت او نیز موثر افتد و آن شخص در صراط مستقیم قرار بگیرد و به راه و رسم دین و آئین پایبند گردد و سرانجام خدایش او را وارد بهشت سازد ، ولی راهبر و راهنمای او بخاطر فقدان عمل و هوا پرستی و دور پروازی در آرزوها و تمایلات وارد دوزخ سازند. زیرا پیروی از تمایلات و روح هوا پرستی ، مانع وصول انسان به حق و واقعیت است و آرزوهای دور و دراز ، آخرت و معنویت انسان را بدست فراموشی می سپارد.

نمونه ای از تربیت عملی پیامبر (ص)

رسول گرامی اسلام در آخرین روزهای زندگی خویش برای وداع با مسلمانان ، به مسجد آمد و به منبر تشریف برد و فرمودند: قصاص در دنیا آسانتر از قصاص در آخرت است و هر کس به من حقی دارد اعلام نماید در این هنگام سواده بن قیس به پیامبر عرض کرد، یا رسول الله آن روز که شما از سرزمین طائف می آمدید ، من به استقبال شما شتافتم و در آن هنگام بر شتر سوار بودید چوب دستی خود را برای مهار و کنترل شتر بلند کردید ، اما چوب دستی به شکم من برخورد کرده و اکنون می خواهم آن ضربه را قصاص کنم.

پیامبر دستور داد تا آن عصا را از خانه آوردند آن را به دست سواده بن قیس داد و شکم خود را برهنه نمود و آماده ی قصاص شد. در این هنگام سواده رو به پیامبر کرد و گفت: یا رسول الله اجازه می دهید بدن شما را ببوسم؟ پیامبر به او اجازه داد. پس از آن که بدن مطهر و مبارک رسول خدا (ص) بوسه زد گفت: از آتش و عذاب خدا به ساحت خاتم پیامبران پناه می برم. پیامبر به سواده فرمود : آیا قصاص می کنی یا می بخشی؟ سواده عرض کرد می بخشم یا رسول خدا . پیامبر در حق او دعا کرده و فرمود : خدایا سواده را ببخش چنانکه او پیامبرت محمد(ص) را بخشید.

پیامبر اکرم(ص) فرمود : آنکه بدون علم عمل کند بیش از آنچه که کار را اصلاح کند، خراب می کند.

3-ملایمت و نرمش: پیامبر اسلام (ص) فرمود : «معلم و آموزگار باشید ولی در تعلیم خود سخت گیر نباشید و مسئله ی تعلیم را بر مردم ناهموار نسازید» .

همچنین فرموده است که : «نسبت به کسی که به وی علم می آموزید و یا از او علم فرا می گیرید نرم و ملایم باشید».

4-انتخاب صبح برای تعلیم و تربیت : رسول اکرم (ص) فرمود :«ساعات بامدادان ، لحظات مبارک و پر برکتی است.» و ایشان در جای دیگری فرموده اند که : در لحظات صبح گاهی ، جویای دانش باشید ، زیرا من از پروردگار خویش درخواست نمودم که برای امت و پیروان من لحظات خیر و برکت را در صبحگاهان تعیین فرماید.

5- سئوال و پرسش: پیامبر اکرم همواره به سئوال و پرسش نمودن تاکید می کردند و می فرمودند که :«علم گنجینه هایی است که کلید آن پرسش است. بپرسید تا خدا بر شما رحمت آرد.»که خدا در کار علم چهار کس را پاداش می دهد، پرسنده و آموزگار و شنونده ، و کسی که دوستدار ایشان است».

انما شفاء الغی السوال «علاج نادانی سئوال است.»[9]

حسن السوال نصف العلم. «سئوال نیکو نصف علم است.»[10]

6-پرهیز از مجادله: روزی پیامبر اکرم(ص) بر جمعی وارد شدند در حالی که آنها راجع به یکی از مسائل دینی سرگرم بحث و مجادله و ستیزه گری بودند... رسول خدا(ص) با مشاهده آن وضع چنان خشمگین شدند که شدت غضب آن حضرت برای آنان بی سابقه بود و فرمود: «ملتهایی که پیش از شما به علت جدال و ستیزه جویی ، گرفتار انحطاط و نابودی شدند، ازستیزه جویی دست بردارید ، زیرا یک فرد باایمان با کسی به جدال و ستیزه بر نمی خیزد .ستیزه جویی نکنید ، چون ستیزه جو سخت زیان کار است جدال را کنار بگذارید ، زیرا من در روز قیامت از ستیزه گر شفاعت و وساطت نمی کنم ».

پیامبر اکرم (ص) : «از مراء و مجادله دست بردارید ، زیرا اولین کاری که پروردگارم پس از منع بت پرستی مرا از آن نهی فرمود ، ستیزه جویی با مردم است. »

روش های مورد استفاده پیامبر (ص) برای تعلیم و تربیت [11]

پیامبر اسلام که به روحیات و اوضاع جامعه ی خود کاملاً وقوف داشت و جوانب و جزئیات مسائل را می سنجید از روش های زیر برای تعلیم و تربیت استفاده می کرد.

1- تلاوت و بیان ساده ی آیات قرآن : اولین و ساده ترین روشی که پیامبر اسلام دنبال می کرد، خواندن آیات قرآن بود که آیات قرآن به وسیله پیامبر قرائت می شد و شنونده را سخت تحت تاثیر قرار می داد تا جایی که مشرکان مکه نقشه هایی کشیدند تا مردم را از خواندن و شنیدن آیات قرآنی باز دارند. روش قرائت چنان موثر می افتاد که کمتر کسی را یارای مقاومت بود زیرا این روش تاثیر بسیار عظیم در شنونده می گذاشت.

2-خطا به موعظه: این روش به وسیله پیامبر و متناسب با شرایط شنوندگان ایراد می شد. خطبه های نماز جمعه و سایر خطبه های رسول خدا در انقلاب روحی و تداوم بخشیدن به انقلاب پیامبر ، تاثیر بسزایی داشت. پیامبر در آن خطبه ها علاوه بر استدلال های عقلی ، عنایت خاصی به تحریک عواطف و احساسات توده ی مردم مبذولمی کرد.

3-اعزام معلم و مبلغ به اطراف:پیامبر در برنامه های تربیتی و آموزش خود برای رساندن پیام خدا به گوش مردم و هدایت آن ها به صراط مستقیم از همان روزهای اول بعثت ، افراد صالحی را که شایستگی داشتند به عنوان تبلیغ و دعوت به اسلام به اطراف اعزام می فرمود. همین که یک نفر مسلمان می شد ، پیامبر اسلام با دادن تعلیم ساده ای او را به جانب قبیله اش اعزام می کرد ، تا آنچه را که یاد گرفته و شنیده ، به دیگران یاد بدهد. به عنوان نمونه طفیل بن عمرو همین که ایمان آورد مامور شد که به سوی قبیله خود برگردد و به آنان تعلیم دهد. این مبلغ تا روز حادثه خیبر میان قبیله ی خود به تعلیم معارف قرآن مشغول بود و در همان روز حادثه، خودش با هشتاد تن مسلمان دیگر به رسول خدا پیوست.

4-ارسال نامه ها و مکاتبه ها : از روش های دیگر تربیتی رسول خدا ، نوشتن نامه و رساندن پیام به جهانیان از این طریق بود . پیامبر اسلام با وجود نداشتن امکانات و نبودن وسایل ارتباط جمعی ، به وسیله نامه ، امپراطوران بزرگ و مردم رابیدار می کرد.

بعضی نامه ها گرچه به عنوان شخص زمامدار بود ، اما حضرت در واقع به طور غیر مستقیم و به صورت مکاتبه ای و از راه دور، جمعیت زیادی را از بعثت خود و دین خدا و یکتا پرستی مطلع می کرد.

5- روش اسوه ای : مهم ترین روشی که پیامبر اکرم(ص) همواره با آن سر و کار داشت روش عملی بود . پیامبر به آنچه می گفت خود قبلاً عمل می کرد و در این مرحله به قدری پیش رفت که اساساً عمل پیامبر نیز به عنوان سنت یکی از منابع فقهی به شمار می رود. رسول خدا ضمن اینکه خود اسوه ی عمل بود ، سعی می کرد دیگران رانیز طوری تربیت کند که سخنانشان با رفتارشان مطابق باشد تا در شنونده اش اثر بیشتری داشته باشد. قرآن مجید کسانی را که به قول خود عمل نمی کند سخت سرزنش کرده و می فرماید : «موجب خشم شدید خداوند است که بگویید، آنچه را که عمل نمی کنید.»مسلمانان چون می دیدند پیامبر اسلام به سخنان و عقاید خود پایبند است بیشتر گرایش پیدا می کردند ، زیرا بهترین موردی که می تواند تجلی اعتقاد یک فرد باشد همان عمل اوست و تربیت بیش از آنچه از طریق گفتار صورت گیرد ، از راه عمل می تواند انجام شود و آثار عمل مربی سال ها در ذهن شاگرد باقی می ماند.

6-روش تشویق و تنبیه: قرآن مجید پیامبر اسلام را به عنوان بشیر و نذیر معرفی می کند که به معنای بشارت دهنده و هشدار دهنده است آن حضرت بر حسب موقعیت ها و تفاوت های افراد و حالات مختلف که در فرد ظاهر می شود از عامل تشویق و تنبیه استفاده می کرد.

در اینجا به یک مورد تاریخی اشاره می کنیم:

پیامبر اسلام گذارشان به اجتماع وزنه برداران و ورزشکاران افتاد که مشغول زور آزمایی بودند. ایشان به تناسب موقعیت و احوال حاضران فرمودند: میل دارید که بگوییم چه کسی از همه قوی تر است؟ همه اظهار علاقه نمودند. ایشان فرمودند: آن کسی از همه قوی تر است که علاقه به چیزی او را از مدار انسانیت خارج نسازد ، در موقع خشم تسلط بر نفس داشته باشد ، به جز حقیقت نگوید و هنگام رسیدن به قدرت بیش از حد دست درازی نکند.

7-رعایت نوبت در تعلم و تربیت: رسول خدا به رعایت نظم و ترتیب و در نظر گرفتن حقوق دیگران زیاد توجه داشت. نقل شده است که شخصی انصاری خدمت پیامبر رسید و مساله ای پرسید . در همین زمان مردی از قبیله ی ثقیف که سئوالی داشت از راه رسید و در نظر داشت که زودتر جواب بشنود . در این موقع حضرت فرمود: «ای برادر ثقیف ، همانا برادر انصاری قبل از تو سئوال کرده بنشین تا اول به سئوال و نیاز او برسیم.»

گزیده ای از سخنان پیامبر اسلام در رابطه با تعلیم و تربیت.[12]

1-تحصیل علم بر هر مسلمانی واجب است.

2-از گهواره تا گور دانش بجوید.

3- دانش بجویید گرچه به چین باشد.

4-دانشمندان ، تشنه آموختنند.

5-دانش را به بند نوشتن در آورید.

6-هر صاحب خردی از امت مرا چهار چیز ضروری است : گوش دادن به علم ، به خاطر سپردن و منتشر ساختن دانش و بدان عمل کردن.

7- سه چیز نشانه ی ایمان است : دستگیری با وجود تنگدستی، از حق به نفع دیگری گذشتن و به دانشجو علم آموختن .

8-آفت دین سه چیز است: فقیه بدکار، پیشوای ظالم و مقدس نادان .

9- عالم فاسد بدترین مردم است.

10-خدایا مرا به دانش توانگر ساز وبه بردباری زینت بخش و به پرهیزگاری ، گرامی بدار و به تندرستی ، زیبایی ده .

11-اگرخداوند به وسیله تو یک نفر را هدایت کند برای تو بهتر است از دنیا و آنچه در دنیا است.

12-از علما سئوال کنید با حکما هم سخن و با فقرا همنشین شوید.

13- هر نادانسته فتوا دهد ملائکه آسمان و زمین لعنتش کنند.

14-دو طبقه از امت من اگر اصلاح شدند همه اصلاح شوند و اگر فاسد شدند همه فاسد گردند پرسیدند آنها کیانند؟

فرمود : فقیهان ، زمامداران.

15- از نشر دانش نمی توان جلوگیری کرد.

16- مومن همواره در جستجوی حکمت است .

17-علامت اسلام سه چیز است : ایمان ، علم، عمل.

18- علم وسیله طاعت و عبادت و شناسایی خداست، با علم به یگانگی خدا پی ببرید.

نتیجه گیری

از مباحث مطرح شده در این نوشتار کوتاه می توان نتیجه گرفت که تعلیم و تربیت از دیدگاه پیامبر اسلام(ص) هماند دو بال برای پرواز به سوی کمال لازم و ملزوم یکدیگر می باشند. زیرا اگر بخواهیم انسان را تربیت کنیم و استعدادهای او را شکوفا نماییم، باید ابتدا مطالبی را به او آموزش دهیم ، پس تعلیم با تربیت رابطه ای مستقیم و دو سویه دارد.

از نظر پیامبر اسلام (ص) تعلیم و تربیت بر پایه دین می تواند ارتباط انسان با پروردگار را مستحکم تر نماید و او را به پذیرش ، تعهد و قبول مسئولیت وادار نماید و اخلاص، تعلیم و تربیت عملی ، ملایمت و نرمش در تعلیم و تربیت ، سئوال و پرسش و پرهیز از مجادله از جمله عواملی هستند که توجه به آن ها از نظر پیامبر اکرم(ص) می تواند انسان را به سوی کمال سوق دهد.

امروزه دست اندرکاران تعلیم و تربیت کشور ما باید از روش های تربیتی پیامبر اسلام (ص) بهره بگیرند و همواره سعی نمایند از مسیری که اولین معلم جامعه اسلامی فرا روی آنها نهاده است دور نشوند چون در اثر تعلیم و تربیت صحیح ، انسان در مسیر درست و اصولی خود هدایت می شود و می تواند د رصحنه های گوناگون مطابق حق و به روش صحیح عمل نماید.

عشق معلمي http://mehrbaran49.blogfa.com

منابع و مآخذ

1- قرآن مجید

2- الماسی، محمد علی. تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران .تهران : (انتشارات دانش امروز، 1371)

3- مطهری، مرتضی. سیری در سیره نبوی . تهران )انتشارات صدرا،1376)

4- مطهری، مرتضی. تعلیم و تربیت در اسلام . تهران ( انتشارات صدرا،1381)

5- اسرار، مصطفی. خاتم پیامبر و ائمه معصومین.تهران : (انتشارات مارلیک، 1376)

6-قرائتی ، محسن. مجموعه درسهایی از قرآن .قم :(انتشارات موسسه در راه حق ، 1362)

7- شکوهی یکتا،محسن مبانی و روشهای تعلیم وتربیت اسلامی.قم: (انتشارات الهادی، 1386)

8-آشنایی با شیوه زندگانی پیامبر اسلام . کتاب درسی سال اول مراکز تربیت معلم، 1368 .

9-تعلیم و تربیت اسلامی.کتاب درسی سال دوم مراکز تربیت معلم،1369.

10- ماهنامه تربیت، شماره 2 سال هشتم ، انتشارات وزارت آموزش وپرورش ، 1371

11-فصلنامه فرهنگیان بسیجی ، شماره 8 سال چهارم ، انتشارات نیروی مقاومت بسیج، 1385

12- اصول کافی ، جلد اول

[1] - قرآن مجيد ، سوره ی احزاب ، آیه 40

[2] - تحف العقول ص 2

[3] -تعلیم وتربیت اسلامی ، ص 4

تعليم و تربيت از ديدگاه پيامبر اسلام

مطالب مشابه :

تعلیم و تربیت در اسلام (1)

تعلیم و تربیت در اسلام

خانواده و اهمیت آن در اسلام...

« تعلیم و تربیت دختران نوجوان در آینه ی اسلام »

تعليم و تربيت از ديدگاه پيامبر اسلام

تعلیم وتربیت از دیدگاه اسلام

ادامه خلاصه كتاب « تعلیم و تربیت در اسلام

تعلیم و تربیت اسلامی