سيري در آداب مكتب خانه ...

شاگردان مكتب به تناسب سن و سال و مهارتشان علاوه بر درس، كارهاي شخصي و خانوادگي آخوند را نيز روبراه مي‌كردند. گندم او را آرد مي‌كردند، هيزمش را مي‌شستند...

مكتب خانه های قدیم، پایه های مدارس امروزی هستند. اگرچه بین مكتب و مدرسه فاصله زیادی است و این فاصله ماهیت این دو را بكلی از هم تفكیك می كند، اما ریشه های «مدرسه»های امروزی به نحوی در مكتب خانه های از یاد رفته دیروز است و شناخت این ریشه ها، شناخت شاخه بزرگی از فرهنگ گذشته ماست. مكتب خانه تا دو سه نسل پیش تنها كانون آموزش اجتماعی بود، از این رو مجموعه ای از حال و هوای جامعه و آداب و سنت های اجدادی ما در آن منعكس بود. سیری در رسوم و ارزشهای مكتب خانه از دیدگاه های بسیاری می تواند ثمربخش و هم پرجاذبه باشد.مكتب خانه در ازمنه ای نه چندان دور، در ولایات و قصبات و حتی آبادی های دورافتاده دایر بود. این كانون های عجیب و در عین حال جالب برای خود آئین ویژه ای داشت و در بعضی مناطق مسجد نامیده می شد. مسجد یا مكتب خانه در هر مكانی می توانست پیدایش یابد: در گوشه یك مسجد قدیمی و كوچك، یا حیاطی در جوار آن... و چه بسا در زیر چند سقف بی قواره كه قبلاً دكان یا حجره بود... مكتب خانه از وسایل و مقدورات تحصیلی، فقط فضای مسقفی داشت كه شاگردان را از گرما و سرما و باد و باران حفظ می كرد. چند حصیر یا نمد مندرس كف مكتب را می پوشانید و شاید ضرب المثل معروف «حصیری بود و ملانصیری» كه نوعی فقر و بی برگیتمام عیار را توصیف می كند، برای توصیف مكتب خانه های قدیم بوجود آمده است. گرداننده یا مدیر مكتب را «آخوند» و یا «میرزا» می گفتند. او علاوه بر كار تدریس امور تحریری محل را از قبیل تنظیم قباله و اجاره نامه و اسناد ذمه و شرطی كه آنروز «حجت» نامیده می شد به عهده داشت. و بعضاً اجرای عقد ازدواج و طلاق و یا خواندن صیغه برادری و خواهری از كارهای او بشمار می رفت. او گاه با نوشتن تعویذی «تب نوبه» می بست و برای بی سوادان محل نامه می نوشت و یا نامه های رسیده ایشان را می خواند. «میرزا» دستیاری داشت كه او را «خلیفه» می گفتند و اجرائیات مكتب و احیاناً از قسمت تدریس و تعلیم خط بعهده او بود خلیفه مكتب دار را در وظایف متنوع و بی شمارش تا حدود توان یاری می داد.

وسایل تحصیل برای تحصیل غالباً شهریه ای پرداخت نمی شد، چرا كه گرفتن دستمزد برای تدریس از دید اعتقادی مردود بود. تنها مكتب داری كه سمت یا عنوان مذهبی نداشت از این قاعده مستثنی بود و ضرورتهای معاشی او از راه مكتب داری فراهم می شد. هركس كه قصد تحصیل داشت، می بایستی تشكچه بیاورد و جای مناسبی را در مكتب آماده نشستن كند. همین كه ساعت تعطیل می رسید، هركس تشكچه خود را برای امان ماندن از دستبرد احتمالی، همراه خود به خانه برمی گرداند. علاوه براین دانش آموز خورجین كوچكی نیز از نوع جاجیم می آورد و كتاب و قلمدان و غذای خود را در آن جای میداد كه در اصطلاح مكتب به «هیبه» معروف بود. این گویش یا اصطلاح، ناشناخته است و معلوم نیست كه چه ریشه ای دارد و با چه تحولی به این صورت درآمده، بهر صورت «هیبه» را مخصوصاً برای استفاده شاگردان مكتب خانه می بافتند و گاهی از نوع زمخت آن نعل بندها و بناها هم برای حمل و نقل وسایل و ابزار كار استفاده می كردند.در فصل سرما سوخت مكتب را به نوبت یكی از شاگردان تأمین می كرد. گاهی كه توافقی نبود هركس منقل كوچكی مملو از آتش همراه می آورد و تا وقت درس از گرمای آن مدد می گرفت. آن روزها بیشتر بخاری دیواری متداول بود و در انتهای محل مكتب در منظر آنان فروغ و روشنائی می داد و مرتباً هیزم یا تپاله آن بوسیله خلیفه یا شاگردان بزرگ جابجا می شد و همین كه آتشی بدست می آمد، آنرا می كشیدند و در یك منقل فلزی یا سفالی پیش مكتب دار می گذاشتند.

برای ورود به مكتب و ادامه یا شروع درس هیچ گونه قاعده سنی نبود. از یك كودك هفت ساله تا جوان سرآمد، می توانست شاگرد مكتب باشد. همه اینها دورادور مكتب می نشستند و هریك به تنهایی با صدای بلند و آهنگ مخصوصی به تمرین و تكرار درس مشغول می شدند. اگر فردی ساكت بود و صدایش درنمی آمد، دلیل آن بود كه او تكاهل می كند و علاقه به درس و تحصیل ندارد و ناگهانی چوب تنبیه آخوند یا خلیفه سزایش را كف دستش می گذاشت. تصور این صحنه كه گروهی ناهمرنگ، هریك با لحنی و هركدام مضمون جداگانه ای را به آهنگ بلند در زیر سقف كوچكی می خواند، دشوار و در نهایت حیرت انگیز و خنده آور است. اما این نوع صحنه ها، بهترین تصویر مكتب خانه است. آخوند یا میرزا همچنان در آن محیط پر سر و صدا بدون احساس ناراحتی بكار روزمره مشغول بود و چه بسا به داشتن چنان بازار پرهیاهوی دانش مباهات میكرد. پیش دستی مكتب دار همین كه شاگردی برای اولین مرتبه وارد مكتب می شد، میرزا برای انكه او را متوجه طرز رفتار و كردار خود كند، او را احضار می كرد و با یك نگاه غیرعادی و شاید غضب الود اسم شخصی و نام پدرش را می پرسید و او را به اصطلاح امروزی از نظر روانشناسی می سنجید تا ببیند آیا آثار و علائم خونسردی و سركشی در تازه وارد هست یا نه؟ اگر نسبت به تازه وارد احساس محبت نمی كرد، چوب تنبیه را از زیر زیرانداز پوستی خود بیرون می كشید و در ضمن نشان دادن آن، یكی دو ضربه تهدیدآمیز به كف مكتب میزد و می گفت: «بدان كه اینجا را مكتب می گویند شرارت و فضولی را در اینجا راهی نیست، اگر دستت از پا خطا كند، با این چوب ناخن هایت را میریزم.» بیچاره شاگرد از همان ساعت اول غرق ترس و واهمه ای زایل نشدنی می شد و مانند گنجشكی كه اسیر گربه شده باشد، خود را می باخت. در پستوی مكتب یا زیرزمین آن چوب و فلق در جای نیمه تاریكی دهن كجی می كرد. گاهی درهای ورودی مكتب را به دستور «میرزا» می بستند و شنجره ها را كه مشرف به بازار یا معبری بود می انداختند و یكی از متخلفان سرسخت را به وسیله خلیفه و چند نفر از شاگردان بزرگ سال به فلق می بستند. بستن در و پنجره برای این بود كه از بیرون مكتب كسی به شفاعت نیاید و «میرزا» بتواند كیفری را كه لازم است بدون مانع و مطابق خواسته خود اجرا كند. اعتقاد تربیتی عموماً بر مبنای نظر سعدی شیرازی بود كه: «استاد و معلم چو بود بی آزار – خرسك بازند بچه ها در بازار».در چند سال قبل كه در صدد تهیه یادداشتها و فیشهائی درباره مكتب خانه بودم و از معمرین و محصلین مكتب های گذشته تحقیق می كردم، به یكی از منسوبین نزدیك خود برخوردم كه عمری از او گذشته بود. مردی بود تقریباً هفتادساله و سوادی نداشت. گوش راستش هم بكلی ناشنوا بود. از او پرسیدم كه چرا با وجود امكاناتی كه داشته و با آنكه برادرهایش باسواد بودند، او درس نخوانده است؟ در جوابم گفت: «هفت یا هشت ساله بودم كه مرا به مكتب گذاشتند. ملاحیدر نامی بود كه مكتبی در محل ما دایر مرده بود. مرا به دست او سپردند. پس از مدت كوتاهی از آنجا كه نتوانستم درسی را كه داده بود مطابق منظور او پس بدهم، با یك سیلی بی رحمانه چنان بگوش من زد كه مادام العمر از نعمت شنوایی محروم شدم و درس و مشق و مكتب را هم با این ضرب شست ترك كردم.» تعاون بجای شهریه شاگردان مكتب به تناسب سن و سال و مهارتشان علاوه بر درس، كارهای شخصی و خانوادگی آخوند را نیز روبراه می كردند. گندم او را آرد می كردند، هیزمش را می شستند، برف روبی پشت بامش را انجام میدادند و اگر برای زراعت و برداشت محصول او كمكی لازم بود به یاری اش می شتافتند. علاوه بر اینها هرچند گاه در فرصت های مناسب، برای «میرزا» ولیمه می آوردند تا جبران حق تدریس او به عمل آید. خلاصه ابر و باد و مه و خورشید و فلك برای تأمین معاش میرزا دركار بودند. مكتب ها را عموماً نام بخصوصی نبود. در هر محل، مكتب به نام میرزائی كه آنرا اداره می كرد، شهرت می یافت. مانند مكتب ملا رجبعلی یا مسجد میرزا محمدعلی. در مكتب خانه اولین كتابی كه به دانش آموز می دادند «سه پاره» نام داشت و متضمن حروف الفبا به اشكال مختلف و قسمتی از سوره های كوچك قرآن بود و بدون اینكه اشكال حروف را برای او بنویسند. شاگردان را روی همین كتاب وادار به شناختن حروف می كردند و همین كه برنامه شناخت حروف تمام شد، كلمات ساده را شروع به هجی می نمودند. هجی كردن آنقدر پیچیده و بغرنج بود كه تقریر و بیان آن دشوار است.

سالخوردگانی كه در مكتب خانه تحصیل كرده اند هنوز هستند، میتوان به ضبط انواع شیوه های هجی توسط نوار اقدام كرد. اگر از این فرصت برای حفظ و نگاهداری این شیوه آموزش كهن استفاده نشود، بیم آن می رود كه پس از مدتی امكان دستیابی به اسن قبیل منابع و مآخذ بكلی از بین برود. مكتب هر سال تقریباً شش ماه دایر می شد و غالباً اوقات آموزش از نیمه پائیز تا نیمه بهار بود. چون روز چهارشنبه می رسید شوق استفاده از تعطیل بعداز ظهر پنشنبه و روز جمعه جمعی را كه از مكتب گریزان بودند وادار به زمزمه یا ترنم بحر طویل مانندی می كرد و چنین می خواندند: «چهارشنبه روز فكر است. پنج شنبه روز ذكر، جمعه روز بازی. ای شنبه ناراضی – تا بر فلك اندازی.» صرف میر و تاریخ وصاف، گلستان سعدی، جامع عباسی، دیوان حافظ، نصاب الصبیان فراهی از كتابهائی بودند كه پس از خواندن سه پاره و جزو عمه تدریس می شد. به موازات آموزش این كتب «سیاق» كه نوعی حساب مقادیر اوزان و نقود وقت بود، می آموختند كه فعلاً می توان نمونه هایی از آنرا در لغت نامه ها و فرهنگ نامه ها مطالعه كرد. نامه نگاری و نوشتن اسامی ذكور و اناث، جزو برنامه درسی بشمار می رفت. نامه نگاری را هم «كتابت» می گفتند و اگر كسی میزان تحصیل و سیر مراحل درسی فردی را می پرسید، به جای مدت تحصیل جوابی را كه می شنید نام كتابی بود كه می خواند. مثلاً می گفت: جامع عباسی خوانده ام و یا گلستان میخوانم. در اوقات فراغت مشاعره یكی از سرگرمی های مكتب می شد و وقتی مابین دو نفر مشاعره می شد آنكه برنده بود بطرف مشاعره می گفت: «برو كه تو را به دم آخوندت بستم». هدفهای تحصیلیخط زیبا اعم از درشت یا ریز كه اولی به نام «مشق» و دومی بنام «متابت» موسوم بود، معیار و ملاك برداشت تحصیلی بود. هركس بهر اندازه از تحصیل، چنانكه خط خوبی نداشت، طرف توجه نبود. در واقع خط خوب استتار مناسبی برای بی دانشی بود. آنچه را كه می نوشتند با قلم نی و مركب سیاه بود. سرقلم فلزی و مركب های رنگی، مخصوصاً مركبی كه از جوهر گرفته بودند، نه تنها مردود بود، بلكه اگر دانش آموزی از چنین وسیله ای استفاده می كرد، تنبیه جانانه ای را به رایگان می خرید. نوشتن هر مطلبی در ابتدای امر، روی زانوی راست صورت می گرفت و زمانی به اوج و كمال خود می رسید كه كسی میتوانست ایستاده قلمدان و دوات را در شال كمر خود گذارد و بدون پیش نویسی كتابت كند، بی آنكه قلم خوردگی پیدا شود. ضمناً قواعد و نظم سطور نوشته را نیز به نحو مطلوب به اصطلاح آن روز «من البدو الی الختم» رعایت كرده باشد و آن وقت است كه نویسنده از دید تحصیلی در درجه عالی قرار داشت و عنوان «میرزا» می گرفت.

مسلم است كه مكتبها نمی توانستند تمامی مراحل تحصیل را برای دانش آموز بگذارند و هر كدام به تناسب موقعیت محلی، تعلیم داشتند و ارائه خدمتشان مختص طبقات متوسط می شد. آنهائی كه بهره تمكن مالی داشتند معلم سرخانه برای اطفال خود می گرفتند و استفاده از مكتب كسر شأن مقام آنان بود. رسوم تحصیلی سیر مراحل تحصیلی و اتمام هر كتابیک مرحله از تحصیل را رسومی متداول بود كه به نسبت اهمیت و ارزش آن فرق می كرد. اگر به فرد نوآموزی می خواستند سرمشق بدهند تا وی از روی آن شروع به نوشتن كند، تقریباً ده الی پانزده روز قبل مراتب را به اطلاع شاگرد و كسان نزدیك او می رساندند، تا ضمن تهیه وسائل تحریر از قبیل قلمدان و دوات قلم و كاغذ، بیاد آخوند و میرزا هم باشند. بر حسب یك سنت كهن در این روز باید هدیه ای به آخوند داد و دهان او را شیرین كرد. معمولاً برای این منظور اهدا یك كله قند روسی بیشتر رایج بود تا هدایای دیگر. قیمت یك كله قند در حد دو قران و نیم تا سه قران می شد. كله قند لفاف كاغذ كبود رنگی داشت كه با علامت كارخانه سازنده همراه بود و گرداگر آن را با نخ كنف می بستند. این هدیه را به خانه «میرزا» می فرستادند و گاهی بخاطر آنكه درسی به دیگران باشد، آنرا در مكتب به استاد می دادند. وصول هدیه از همه دانش آموزان به این سهولت و سادگی نبود. جمعی در دادن آن دفع الوقت و مسامحه می كردند، ولی مكتب دار نیز باین سادگی دست برنمی داشت در نتیجه بدون اینكه موضوع برملا شود، به یك كشاكش پنهانی منتهی می شد، تا غالب و مغلوب كه باشد.روز تعلیم سرمشق فرا می رسید. آخوند با سابقه ذهنی كه از وصول مرسوم داشت، یكایك شاگردان خود را می خواست و بعد از آنكه مختصراً از طرز نوشتن سزمشق می گفت، و تعلیم لازمه را می داد، برای آنانكه قند مرسوم را آورده بودند، این سرمشق را می نوشت: «با ادب باش پادشاهی كن» اما همینكه به شاگردانی می رسید كه هنوز در دادن كله قند تعلل می ورزیدند، بدون اینكه آنان را محروم كند و یا تذكری دهد، عنوان سرمشق را تغییر میداد می نوشت: «مشق بی قند بی بنا باشد» و بدین وسیله به شاگرد و اولیای او اخطار اخلاقی می كرد كه گرفتن سرمشق بدون قند عاقبت خوبی نخواهد داشت.

اولین سرمشق مدتی تكرار می شد و چه بسا یك دو نفر هم متنبه شده و قند مرسوم را می آوردند تا نوبت سرمشق دوم می رسید كه باز دو سه نفری ادای خدمت نمی كردند و خود را به كوچه نافهمی میزدند ولیكن آخوند نیز منصرف نمی شد. این دفعه آنانكه قند را داده بودند، باز مورد توجه واقع می شدند و سرمشقی كه می گرفتند اندرزی بود كه پند خردمندان را نگه دارند: «نگهدار پند خردمند را» كه البته یكی از آن خردمندان خود آخوند بود! اما همینكه نوبت بی وفایان می رسید كه با وجود تذكرات كتبی هنوز تحاشی می كردند، سرمشق آنان مكمل اخطار اولیه با تأكید و سرسختی بیشتری بود باین مضمون: «گرچه اولاد مصطفی باشد» كه گذشته از تأكیدی كه داشت مشكل بزرگی در آن مستتر بود و در واقع آخوند عمداً به اصطلاح پوست خربزه زیر پای نوآموز می انداخت زیرا كه نوشتن كلمه مصطفی آنهم برای نوآموز با خط درشت خالی از اشكال نبود. قدر مسلم اینكه چنین شاگردی در فردای روز مشق گرفتن برای اینكه نتوانسته است منظور را بمحو مطلوب برآورد، تنبیه می شد. با آگاهی از این سرنوشت محتوم، شاگرد بلافاصله به فكر چاره می افتاد و پدر و مادرش را متوجه می كرد كه تقریباً گرفتار خشم و غضب استاد شده است. به این ترتیب، قند میرزا پیش از آنكه لحظه پس دادن تكلیف مشقی فرارسد، به او می رسید و میرزا نیز در اولین فرصت سرمشق را تغییر می داد: «نگهدار پند خردمند را». مدرك تحصیلی اعطای گواهینامه تحصیلی را ابداً موضوعی نبود. محصل هر یك از كتابهائی را كه از آنها یاد كردیم، مطابق میل آخوند تمام می كرد و به اصطلاح مكتب «قطعه می كشید» و بدین وسیله تشویق می شد. قطعه عبارت بود از یك نقاشی تخیلی از چهره ائمه و یا یاران آنها كه در حال دعا و عبادت و یا عزیمت به جهاد بودند. قطعه، اندازه و قطع مشخصی نداشت. گاهی در حواشی آن مطالبی می نوشتند (با خط رنگی) كه مناسبتی با ترسیم و نقش قطعه داشت و تقریباً گویای نقش آن بود. علی الرسم قهرمانان قطعه را بدون چهره یعنی با نقاب سفیدی نشان می دادند، تا قیافه ناشناخته را به جای آنان نگذارند و از این طریق گناهی متوجه نقاش نشود. البته قطعه ای كه به شاگرد داده می شد، مجانی نبود. قیمت آنرا كه از دو سه قران بیشتر نمی شد می گرفتند و دانش آموز آن را مانند گواهی نامه دریافت می كرد و زیب و زینت اطاق خود می ساخت. این برای شاگرد مكتب خانه افتخاری بود كه فی المثل تا بحال سه قطعه كشیده و بینندگان هم با دیدن آن به موقعیت تحصیلی دانش آموز پی می بردند. تعجب اینجا بود كه نقاشی از هر نوع ممنوعیت شرعی داشت. اعتقاد مسئولین مكتب بر این بود كه وقتی مبادرت به ترسیم حیوان یا انسان و حتی درختی می شود آنها در سرای باقی از نقاش جان می طلبند و چون خواسته آنها برآورده نمی شود، نقاش را جزای نابخشودنی خواهد بود! مسأله تنبیه در مكتب خانه حال كه از تشویق مكتب نوشتیم، از تنبیه آن نیز بگوئیم. یكی از احتیاجات دائمی م كتب چوب تنبیه بود كه مرتباً در حال انجام وظیف می شكست. با شكستن چوب، نیاز تهیه چوب تنبیه جدید حیاتی ترین ضرورت مكتب خانه می شد. میرزا شاگردان درس خوان را وادار می كرد تا هرچند روز این نیاز را برطرف كنند. آنها نیز برای خوش خدمتی و تحصیل رضایت میرزا، از تركه های انار و بادام كه ضربه های آن به دردناكی شهره بود، تهیه می كردند. چوب انار و بادام گذشته از این كه انعطاف بیشتری دارد نسبت به سایر چوبها بادوام تر است. اما تهیه كننده خوش خدمت چه بسا كه خود نیز طعم تلخ هدیه خودش را می چشید. گاهی دانش آموزی كه بریا پس دادن درس آمادگی نداشت، از مكتب فراری می شد. میرزا دو سه نفر را می فرستاد تا او را از محل كسب و كار منسوبین یا مزرعه و خانه اش بیاورند. از این شاگرد گریزپا فقط با تركه انار و آلبالو استقبال می شد. پس از فراغت از این مهم، كار درس آغاز می گردید. چنین رفتاری گاه عكس العمل شاگر ناراضی را برمی انگیخت او و هم فكرانش سوزن یا میخی زیر تشك و زیرانداز آخوند می گذاشتند و همین كه آخوند سرزده روی آن می نشست، از انتقام آنها سوزشی دردناك در وجود خود احساس می كرد.

مكتب دارهای باتجربه، شاگردان خود را خوب می شناختند و به زیر و بم عواطف و روحیات آنها واقف بودند. آنها پس از هر بساط تنبیه، قبل از نشستن، زیرانداز خود را كاملاً وارسی می كردند و تكان میدادند و دستی روی آن می كشیدند، تا اگر برای او دامی گسترده باشند، آن را بلااثر كنند.

آداب و رسوم و سنتهای مكتب خانه، وسیع و گوناگون بود و در هر شهر و دیاری، رنگ ویژه ای داشت. تحقیق و پژوهش در این موضوع نكات ناشناخته و ناشفته بسیاری را دربر می گیرد. تا آنجا كه اطلاع دارم، كمتر دراین زمینه پژوهش دامنه داری صورت گرفته و متدرجاً منابع تحقیق كه سالخوردگان و قدما هستند، از بین می روند. اگر پژوهنده با ذوق و علاقمندی باشد، از نظر شناخت جامعه گذشته مكتب خانه منبع غنی و جالب و چشمگیری برای اوست، مكتب خانه نمایانگر طرز تفكر و معتقدات تربیتی و معرف چگونگی روحیه و طرز برخورد اجتماعی بود. برای نسل حاضر و آینده شناخت مكتب های قدیمی وسیله ای برای مقایسه مدنیت و فرهنگ و پیشرفت اجتماعی است. آنچه در این مختصر عنوان شد، مربوط به اطراف شهرستان تبریز است كه بخش های آذرشهر و اسكو را دربر می گیرد.

سيري در آداب مكتب خانه ...

مطالب مشابه :

مدیرجدیدبرای سازمان آموزش وپرورش استان کرمانشاه

سيري در آداب مكتب خانه ...

روز بزرگداشت مولوي ؛‌ عارف جهاني گرامي باد

مدیر کل آموزش و پرورش استان کرمانشاه خبر داد:اسکان بیش از 70 هزار نفر روز از میهمانان فرهنگی

به : اداره کل آموزش وپرورش استان کرمانشاه

درج کلیه بخشنامه ها در سایت ناحیه3

دریافت بخشنامه های صادره آموزش و پرورش ناحیه 3