هندسه در معماری

هر طرح معماری به سه عنصر اجتماعی بستگی دارد. اول جامعه ای که به آن طرح نیازمند است؛ دوم شخص یا اشخاصی که از اجرای طرح حمایت می کنندو هزینه مالی آن را متعهد می شوند؛ سوم معمار یا استاد کارانی که طرح را اجرا می کنند. جذابیت تحقیق و مطالعه معماری ایران در این است که دریابیم چگونه این عوامل سه گانه بر یکدیگر تأثیر می گذارند و سرانجام به احداث بنایی منجر می شوند کاربرد بناها مطالعه درباره معماری ایران, نشان دهنده چگونگی گسترش آن در طی پانزده قرن گذشته است. در هر دوره بناهایی با ویژگیهای گوناگون در روستاها, شهرها, جاده های کاروانی, مناطق کویری, گذرگاههای کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد گردیده که کاربردهای متفاوت داشته اند. اهمیت معماری اسلامی وقتی آشکار می شود, که بدانیم در ساخته های این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها ـ که از مهمترین ویژگیهای آن است ـ توجه شده است. برای دریافتن اهمیت این ویژگیها در گسترش معماری شایسته است طبقه بندی بناهای دوره اسلامی و کاربرد آنها را مشخص کنیم. بناهای ایران دردوره اسلامی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد

الف) بناهای مذهبی. شامل مساجد, آرامگاهها, مدارس, حسینیه ها, تکایا, و مصلی ها

؛ ب) بناهای غیر مذهبی. شامل پلها, کاخها, کاروانسراها, حمامها, بازارها, قلعه ها و آب انبارها. در دو گروه فوق از بناهای دوره اسلامی, مکانی برای عبادت, تجارت و سکونت وجود داشته است. مساجد مساجد مهمترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه, مراسم مذهبی, ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت؛ زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود. کتیبه های باقیمانده بر دیوار بعضی از مساجد(مسجد جامع قزوین و مسجدجامع کاشان) حاوی وقف مکانهایی برای برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران است. اغلب مساجد در مرکز شهرها, نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت, مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد. اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت, اهمیت شهری هم نداشت

هندسه در معماری چیست؟

• معماري از دو وجه كالبد + فضا تشكيل شده و اين دو مؤلفه داراي دو ويژگي كمي و كيفي هستند:

•ويژگيهاي كمي : شامل هندسه و تناسبات ، اصل بكار گيري هندسه علمي

• ويژگيهاي كيفي : شامل اصول و قوائد

• هندسه اشاره به اشكال دارد ، نه اعداد ، اشكالي مانند مربع ، مستطيل ، هشت ضلعي و ... در اين قسمت نيز ما با همين اشكال سر و كار داريم ، نه اعداد. هندسه را مي توان به دو صورت بررسي كرد :
1- هندسه علمي : ريشة هندسه ، علمي و تجربي مي باشد ، مانند تمام دروس علمي و تجربي كه با آنها سر و كار داريم و نيز به علم و روش بدست آوردن آن اشاره دارد ، مانند رياضيات ، هندسه ، فيزيك و
2- هندسه شهودي : هندسه اي كه تجربي نيست و مبناي آن شهود است .
پس از شناخت دو نوع هندسه حال به بررسي ابزارهاي درك انسان از محيط مي پردازيم و پس از ارائه تعاريف اين بخش به مفهوم هندسه در معماري خواهيم رسيد

• ما براي شناخت همه چيز در دنيا سه ابزار درك در اختيار داريم :

– ابزار حس و تجربه : حس ( شامل حواس پنجگانه) + تجربه . نتيجة اين درك به يك قانون علمي مي رسد كه ما از آن بنام علم ( Science ) ياد مي كنيم.

– ابزار عقل : عقل + قياس علمي . نتيجة درك اين ابزار ما را به علم فلسفه مي رساند.

• ابزار شهود : در اين ابزار چيزي با حواس پنجگانه حس نمي شود و چيزي هم يافت نمي شود كه بتوان آن را با عقل درك كرد ، بلكه بصورت مشهود قابل درك است ، مانند : گرسنگي و تشنگي كه براي درك آنها نيازي به علم و حواس پنجگانه خود نداريم . بيشتر آگاهيهاي ما به خودمان شهودي است و بطور كلي احساساتي كه خارج از حيطة درك حواس پنجگانه باشد بصورت شهودي تعريف مي شود.

•توجه به مقولة هندسة شهودي و درك شهودي و رابطة ميان اين دو مي توان هندسه را در معماري چنين تشريح كرد: در معماري فرهنگهاي مختلف گونه اي شكل بكار مي رفت كه مبناي علمي نداشت و انسان از طريق شهود آنها را بدست آورده بود ( به آنها رسيده بود ). اين شهود به يك شهود جمعي وابسته است ، كه در مقابل شهود فردي قرار مي گيرد. در جوامع و فرهنگهاي مختلف بخاطر وجود اشتراكاتي در زندگي و هنجارهاي جوامع و نيز تجربه هاي علمي مشتركي كه از افراد بدست مي آوردند ، به شهودهاي مشتركي مي‌رسيدند ، با اين اشتراكات شهودي به تدريج شهود فردي تبديل به يك شهود جمعي مي شد. يعني درك افراد يك جامعه از يك سري فرمهاي هندسي با يك تعريف مشخص و يكسان ارائه مي شد.دانشمندان سدة 20 نيز با توجه به نشانه ها ، سمبل ها و ... اصل شهود جمعي را بدست آوردند و با بررسي قبايل بدوي ( كه هم اكنون نيز به زندگي بدوي خود مشغول هستند ) و تحليل سمبلها ، رقصها ، مجسمه سازيها و ... كه به شهود جمعي آنان برمي گردد ، شهودات و درك آنان را از فرمها و اشكال هندسي بدست آورند كه در اين زمينه مي توان به كارل گوستاو يونگ دانشمند اتريشي اشاره كرد.

براي درك بهتر مي توان شكل مربع را تحليل كرد :

• شكل مربع را در نظر مي گيريم ، شكل مربع را همه از طريق هندسه علمي بصورت يك چهار ضعلي كه چهار گوشه آن عمود بر هم مي باشد درك كرده اند. ولي در درك شهودي از مربع ، احساساتي مانند تعادل ، تقادن ، فرديت ، قدرت ، سنگيني ، امنيت و ... مي‌رسيم ، در صورتي كه ما از مربع تجربه اي نداريم و در درك اين مشخصه ها از حس هاس پنجگانه و از قياس عقلي هم استفاده نكرديم ، پس مي توان چنين گفت كه اين دانش شهودي است كه ما نسبت به مربع داريم ، اين درك شهودي از مربع بين اكثر ما انسانها يكسان است.تمام اشكال استفاده شده در معماري در پس ذهنيتي ايجاد شده از آن اشكال كه توسط انسانها مشهود يافته بود ايجاد شده اند كه حس خاصي را براي آنان ايجاد مي كرد. فضا در معماري ايران و جهان هندسه مشخصي دارد ( مربع ، مستطيل ، پنج ضلعي منتظم و ... ) سازه معماري پيش از اسلام نيز اقتضا مي كرد كه با تناسبات رعايت شده به يك سازة هندسي برسيم ، براي مثال براي ايجاد گنبد نياز به آن داشتيم كه زمينة ايجاد شده مربع باشد.داراب ديبا از هندسه بعنوان مورد بسيار مهمي در درك معماري نام برده و مي نويسد: " بدون شك زبان بيان معماري هاي جهان بر هندسه استوار است و از طريق روابط آن مي توان كليت كالبدي را آشكار كرد. " ديبا از كاخ هشت بهشت اصفهان به عنوان نمونه اي از يك ساختمان هندسي نام برده و ويژگيهاي آن را چنين بر مي شمرد : " هندسة ساختمان هشت بهشت درسه سطح متفاوت رشد مي‌كند:
- حركت افقي از آب نما ، پله ، ايوان ، اتاق هاي ميانه و فضاي مركزي .
- حركت عمودي كه پيوند كف را با تحولات سه بعدي و دگرگوني هاي ارتفاعي كه اوج آن در مركز قرار مي گيرد با آسمانه تأمين مي كند

• هندسه اي كه حاصل برخورد سطوح افقي و عمودي است كه حاوي گشايش هاي نوري دراتصال احجام و از وراي كالبد مي باشد. "

• وي در ادامه تشريح كاخ هشت بهشت مي نويسد : " ... [در ساختمان هشت بهشت] برشهايي از كالبد توپُر در همجواري با شكاف هاي گشوده شده به سوي نور و طبيعت نتيجة تركيبي است كه در آن كثرت و تنوع عناصر درآميزش با سايه و روشن هاي نوري ، احساس كامل يك هندسة منسجم را متظاهر مي كند. " داراب ديبا در نمونه اي ديگر از ساختمان چهل ستون نام مي برد و از آن بعنوان نمونه اي از پيوند هندسي عناصر در سطوح افقي و عمودي و تركيب فضاهاي پر وخالي ياد مي كند. مطالعات و تجربیات نشان می دهند، به دست آوردن و به کار بستن اصول طراحی هندسی در معماری ، که با شرایط و امکانات طراحی و اجرایی معاصر تناسب داشته باشد، از یکسو در افزایش سرعت و دقت ساختمان سازی از طریق ترسیم و اجرای صحیح ساختمان موثر خواهد بود و از سوی دیگر به ایجاد هویت در گزینش و ترکیب شکلها و حجمها در طرحهای معماری یاری خواهد نمود. علاوه بر آن ، ترویج این اصول و تشویق گرایش به آنها موجب صرفه جویی اقتصادی قابل توجهی از طریق بهینه نمودن سطوح و ابعاد فضاها در هماهنگی با نیازها و محدودیتهای مختلف اجرایی خواهد بود.معماری ادوار گذشته ایران ، همواره ملهم از به کارگیری هندسه و شیوه های ترسیم غنی و دقیق بود، تا بدان حد آگاهی از قواعد ریاضی و ترسیم و به کار گرفتن انواع خاص از آن ، وظیفة هر معماری بوده و فراتر از آن ، دانش مهندسی با معرفتها و بینش هندسی معنی می یافته و وجه تمایز معماران و رقابت آنان با یکدیگر نیز بر همین محور استوار بوده است. از همین روست که ملاحظه می گردد انواع روابط هندسی در معماری گذشته ایران ، در طراحی بنا (پلان و اندازه های افقی) و همچنین در طراحی نما و حجم ساختمان و نیز در جزئیات و تزئینات رعایت می گردیده و به صورت شبکه ای مخفی وجود داشته است. در این زمینه ، مطالعات ، تحقیقات وتمرینهای قابل ملاحظه ای انجام پذیرفته است که غالباً به روابط ترسیمی در نمونه ای ازمعماری ایران پرداخته اند. اما هدف از اجرای پروژة تحقیقاتی حاضر که گزارش آن در پیش رو قرار دارد، در وهلة نخست بر روی دیدگاه ها و گونه گونی کاربردهای هندسه در معماری گذشته است تا در مرحله دوم بتوان با روشی مقایسه ای و تطبیقی، بخشی از مبانی اصلی راهنما در شیوه های طراحی و کاربرد هندسه در معماری گذشته ایران را که در سایر مطالعات کمتر بدانها پرداخته شده است مورد شناسایی و جمع بندی قرار داد.

• عناوین مطالعاتی که در این پروژه مورد توجه قرار دارند عبارتند از :

تدوین مفاهیم پایه و تعریف های لازم در مورد هندسه و نقش آن در معماری

بررسی نحوه به کارگرفته هندسه در طراحی معماری گذشته ایران
دسته بندی اطلاعات و ارزیابی آنها به منظور نیل به دیدگاههایی در استفاده از هندسه در معماری گذشته.

شایان ذکر است که در مورد شیوه های عملی طراحی هندسی در ایجاد نقوش و طرح معماری ، منابع متعددی تا کنون نگارش یافته که همگی به عنوان منابع این تحقیق مورد نظر بوده و مطالعه گردیده اند.

هندسه در معماری

مطالب مشابه :

معماری هندسه گرا

هندسه در معماری

بیان مفهوم احجام در معماری

معماری هندسه گرا

هندسه

ویژگی های هندسه در معماری ایران