تاریخ سوم دبیرستان، درس 16، اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ايران در دوران قاجار، از آغاز تا مشروطه

اوضاع اجتماعی
الف) ترکيب جمعيتی: جمعيت ايران در ابتدای دوران قاجار، حدود ۵ تا ۶ ميليون نفر و در پايان آن دوره به حدود ۱۲ ميليون نفر می رسيد.حدود ۴۰ ٪ ايلات و عشاير، ۴۰ ٪ روستاييان و ۲۰ ٪ شهرنشينان بودند.

ب) قشرها و سلسله مراتب اجتماعی: در شهرها روحانيون، شاهزادگان، فرماندهان نظامی، زمينداران بزرگ، ديوانيان و بازرگانان از جايگاه و منزلت بالايی برخوردار بودند. در مرتبهٔ بعدی اصناف و پيشه وران جای می گرفتند.
در رأس نهاد روحانيت، مجتهدان قرار داشتند که قدرت معنوی و نفوذ اجتماعی آنان حتی از پادشان قاجار نيز برتر بود. از مجتهدان معروف اين دوره می توان ميرزا ابوالقاسم قمی، ميرزا محمد علی بهبهانی و ميرزا حسن آشتيانی را نام برد.
در روستاها نيز بالاترين مرتبه و جايگاه اجتماعی از آنِ کدخدا بود که معمولاً از بين افراد با تجربه و متموّل مورد تأييد حکومت انتخاب می شد.

ج) جنبش های اجتماعی: از جمله چنین جنبش هایی اعتراض به امتياز رويتر و نهضت تنباکو است.
۱- اعتراض به امتياز رويتر: در زمان ناصرالدين شاه و با تلاش ميرزا حسين خان سپهسالار صدراعظم وقت، امتياز بهره برداری از منابع طبيعی ايران به فردی انگليسی به نام رويتر واگذار شد. مردم ايران به رهبری حاج ملا علی کنی به شدت نسبت به چنين امتيازی اعتراض کردند؛ دولت روسيه نيز در رقابت با انگستان با آن امتياز به مخالفت پرداخت. در نتيجهٔ اعتراض ها، شاه، امتياز را لغو و صدراعظم را نيز برکنار کرد.
۲ مخالفت با قرارداد تالبوت: در سفر سوم ناصرالدين شاه به اروپا، فردی انگليسی به نام تالبوت، امتياز خريد و فروش توتون و تنباکوی ايران را به دست آورد. مأموران و کارمندان شرکتی که تالبوت به اسم رژی در ايران تأسيس کرده بود، علاوه بر بازاريابی، به تبليغ مسيحيت و ساختن کليسا پرداختند. آنان برخلاف مفاد قرارداد رفتار بسيار بدی را با کشاورزان و تجار ايرانی در پيش گرفتند. بازرگانان نيز از پيامدهای اقتصادی امتياز رژی بسيار ناخشنود بودند. آيت اللّه سيد علی اکبر فال اسيری در شيراز، آيت اللّه ميرزا جواد آقا مجتهد در تبريز و ميرزا حسن آشتيانی در تهران در مخالفت با واگذاری امتياز قيام کردند. سيد جمال الدين اسدآبادی نيز با نگارش نامه ای به آيت اللّه ميرزا حسن شيرازی، مرجع نامدار شيعيان در نجف، خطر امتياز رژی را به ايشان يادآور شد. اين مرجع تقليد حکم تحريم توتون و تنباکو را به اين شرح صادر کرد:
«اليوم استعمال توتون و تنباکو بِایِ نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عج اللّه تعالی است»
ناصرالدين شاه مجبور به لغو امتيازنامه و پرداخت خسارت به تالبوت شد.

نتايج سياسی و اجتماعی جنبش تنباکو:
۱- حضور اقشار مختلف اجتماعی، به ويژه زنان در جنبش تنباکو موجب اتحاد بيشتر قشرهای مختلف مردم شد، ۲- جنبش تنباکو اولين حرکت جدی مردم ايران در رهايی از استبداد داخلی و وابستگی خارجی بود، ۳ اين جنبش زمينه و شرايط را برای شکل گيری نهضت مشروطه فراهم آورد.
کمبود و گرانی مواد غذايی از جمله نان نيز بارها موجب شورش های اجتماعی در شهرها شد. يکی از اين اعتراض های مردمی در اصفهان، موقعيت شاهزاده ظل السلطان را به مخاطره انداخت.
در عصر قاجار برخی از فرقه های مذهبی نيز موجب آشوب و بلواهايی در کشور شدند. انگلستان در اين آشوب ها نقش مستقيم يا غيرمستقيم داشت. از آن جمله آشوب رهبر فرقهٔ اسماعيليه (آقاخان محلاتی) و فتنهٔ سيد علی محمد باب در زمان محمد شاه و ناصرالدين شاه بود.
اوضاع اقتصادی
الف) فعاليت های اقتصادی
۱- کشاورزی: کشاورزی مهم ترين فعاليت اقتصادی در ايران به شمار می رفت که عمدتاً توسط روستانشينان انجام می شد.
بيشتر زمين های مرغوب و حاصلخيز در اختيار حکومت قاجار، خاندان سلطنتی، صاحب منصبان دولتی و فرماندهان نظامی بود.
مهم ترين علل کندی پيشرفت کشاورزی در عصر قاجار: کمبود سرمايه، نبود ماشين آلات کشاورزی مناسب، نظام آبياری نامناسب، وقوع خشکسالی، بی قانونی و اجحافات مالياتی.
۲- دامداری: دامداری شغل اصلی جامعهٔ ايلياتی و عشايری بود.
۳- صنعت: پس از سقوط حکومت صفويه، صنايع دستی ايران نيز رو به افول نهاد. در دوران حکومت قاجار به دليل ورود بی رويهٔ کالاهای اروپايی، بخش مهمی از صنايع کارگاهی و دستی ايران، مخصوصاً صنايع بافندگی و نساجی دچار رکود و سپس نابودی شد. در اين ميان فقط صنعت قالی بافی ايران به دليل کيفيت طرح و بافت و نبود نمونهٔ خارجی مشابه، همچنان رونق و مشتريان داخلی و خارجی خود را حفظ کرد.
در نتيجهٔ اقدامات اميرکبير چندين کارخانهٔ نساجی، کاغذسازی، شيشه گری، سفال سازی و تفنگ سازی در ايران تأسيس شد.
۴- تجارت: بازرگانی و تجارت با ثبات و امنيت داخلی و بين المللی رابطهٔ مستقيم داشت. در عصر قاجار، بازرگانی ايران به دليل وجود امنيت نسبی در داخل کشور و گسترش انقلاب صنعتی اروپا روند صعودی يافت. در ابتدای دورهٔ قاجار، انگلستان بزرگ ترين شريک تجاری ايران بود. در نيمهٔ دوم قرن ۱۳ ق/ ۱۹ م. روسيه تبديل به شريک اصلی تجاری ايران شد.
صادرات ايران در آن دوره بيشتر محصولات کشاورزی، توليدات دامی، پارچه و قالی بود. تجهيزات نظامی، برخی فلزات مانند طلا و نقره، قند و چای، نيز از مهم ترين کالاهای وارداتی ايران به شمار می رفتند.

ب) راه ها و وسايل حمل و نقل
راه های اصلی ايران در دورهٔ قاجار عبارت بود از:
۱- قسمتی از راه ابريشم يعنی راه تبريز به مشهد از طريق قزوين، تهران و نيشابور
۲- راه های ارتباطی تهران به خليج فارس از طريق قم و کاشان، و ديگری از طريق اصفهان و شيراز به بندر بوشهر
۳- راه ارتباطی تهران به دريای خزر از طريق قزوين و رشت
۴- راه ارتباطی تهران به بغداد از طريق همدان و کرمانشاه
ايران در دورهٔ قاجار، فاقد راه آهن بود. رقابت های استعماری دولت های روسيه و انگليس مانع اساسی بر سر راه ايجاد و گسترش راه آهن در ايران به شمار می آمد. يکی از بزرگ ترين موانع و مشکلات حکومت قاجار در توسعهٔ حمل و نقل دريايی، نداشتن کشتی و وضع نامساعد بنادر ايران بود. ناصرالدين شاه پنهان از چشم روس ها و انگليسی ها، قرارداِد ساخت دو کشتی به نام پرسپوليس و شوش را با يک شرکت آلمانی منعقد کرد.

ج) منابع درآمد حکومت قاجار
۱- ماليات مستقيم و غيرمستقيم
الف ) ماليات بر زمين های کشاورزی
ب ) ماليات بر احشام و اغنام و کسبه و اهل حِرَف
۲- درآمدهای ديگر
الف) فروش حکومت ايالات و منصب های اداری
ب) عوارض گمرک، پستخانه و ضرابخانه
ج) دادن امتيازات اقتصادی به بيگانگان
د) مصادرهٔ اموال ثروتمندان و مقامات و مأموران حکومتی
د) پول در دورۀ قاجار
در ابتدای عصر قاجار پول رايج در ايران سکه هايی از جنس طلا، نقره، مس و نيکل بود که بر پشت و روی آن تصوير و نام و القاب شاه وقت، حک می شد. امتياز ضرب سکه طلا در اختيار شاه بود. واحد پولی نيز به ترتيب تومان، قِران و شاهی بود. يک تومان معادل ده قران و يک قران معادل بيشت شاهی به حساب می آمد.

اوضاع فرهنگی
فرهنگ و ادب ايرانی همواره تابع اصول اخلاقی و باورهای دينی بوده و دين يکی از عوامل هويت بخش به شمار می رفته است.
الف) تربيت و پرورش
۱- خلق و خوی مردم: پدر و مادر اولين آموزگاران فرزندان خود بودند. مساجد کانون تربيت اخلاقی و دينی به شمار می آمدند.
۲- پوشاک و لباس: لباس يکی از بارزترين جلوه های فرهنگی هر جامعه است. در دورهٔ قاجار، لباس بيانگر شخصيت فرد و جايگاه و مرتبهٔ اجتماعی او را مشخص می کرد. در نتيجهٔ گسترش ارتباط با اروپا، به تدريج مدل های لباس فرنگی رواج پيدا کرد.
۳- جلوه های شادی و غم: جشن نوروز و شب يلدا و اعياد مذهبی مانند عيد فطر و عيد قربان در این دوره اهمیت داده می شد..
ب) آموزش و مراکز آموزشی
۱- مکتب خانه: مکتب خانه اولين مرکز يادگيری و آموزش در ايران بوده است. مکتب خانه های اوليه در مسجد، دکان و يا خانه داير می شدند. معمولاً کودکان از سنين ۶ - ۵ سالگی تا 15 سالگی در مکتب خانه تعليم می ديدند. در دورهٔ قاجار دو نوع مکتب خانه عمومی و خصوصی وجود داشت
۲- اعزام دانشجو به خارج: عباس ميرزا وليعهد فتحعلی شاه در چندين نوبت تعدادی را برای تحصيل علم به کشورهای انگلستان، فرانسه و روسيه اعزام کرد. محمد شاه نيز این سياست را ادامه داد.
۳- مدارس جديد: در دورهٔ محمدشاه نخستين مدارس به سبک جديد توسط ميسيونرهای آمريکايی و سپس فرانسوی در ايران تأسيس شد.
۴- مدرسۀ دارالفنون: مدرسهٔ دارالفنون اولين مؤسسهٔ آموزشی جديد بود که توسط حکومت قاجار در ايران تأسيس شد. اميرکبير اين مدرسه را بر اساس نمونه های روسيه و عثمانی طراحی کرد. وی به منظور جلوگيری از گسترش نفوذ روسيه و انگلستان در ايران، معلمان و استادان مدرسهٔ مذکور را از کشورهای اتريش و فرانسه استخدام کرد. شعبهٔ فرعی دارالفنون نيز در تبريز برپا گرديد.
مدرسهٔ مشيريه نیز توسط ميرزا حسين خان سپهسالار صدراعظم ناصرالدين شاه و با همکاری اعتمادالسلطنه مورخ و مترجم دربار بنيانگذاری شد. ميرزا حسن رشديه نيز مدرسهٔ رشديه را در تبريز برپا کرد و اولين پايه های آموزش ابتدايی را به سبک امروزی بنا نهاد.
ج) علوم و فنون
۱- علوم نظامی: علوم نظامی به نسبت ساير علوم و فنون در عصر قاجار رشد و گسترش بيشتری يافت. عباس ميرزا و اميرکبير در اين زمينه اقدامات زيادی انجام دادند.
۲- ادبيات و تاريخ و هنر: فتحعلی شاه طبع شعر داشت و به همين دليل شاعران بزرگی در دورهٔ پادشاهی وی به شعر فارسی غنا بخشيدند. قائم مقام فراهانی وزير محمدشاه نيز اديب و نويسنده ای زبردست بود. تاريخ نويسی نيز در اين دوره رونق داشت و مورّخان مشهوری مانند محمدتقی خان لسان الملک سپهر، رضا قلی خان هدايت و محمد حسن خان اعتمادالسلطنه آثار ارزشمندی به وجود آوردند. ميرزا محمد خان غفاری، ملقب به کمال الملک نقاش مشهور عصر ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه، هنر نقاشی ايران را به اوج کمال و شکوفايی رساند.
۳- ترجمه و نشر کتاب و روزنامه: قائم مقام فراهانی با حمايت عباس ميرزا، نخستين گام ها را برای ترجمه و نشر کتاب در ايران برداشت. اميرکبير نيز اقداماتی برای ترجمه و نشر کتاب و روزنامه انجام داد. در نتيجهٔ تأسيس دارالفنون و سپس تشکيل دارالترجمه به رياست محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، فن ترجمه گسترش پيدا کرد و آثار زيادی از زبان های اروپايی به فارسی ترجمه شد. اولين روزنامه با عنوان «کاغذ اخبار» توسط ميرزا صالح شيرازی در زمان محمدشاه منتشر شد. روزنامهٔ «وقايع اتفاقيه» نيز به همت اميرکبير منتشر شد و بعداً با عنوان روزنامهٔ «دولت عِليه ايران » ادامه نشر يافت. از روزنامه های دوره ناصرالدین شاه و پس از او: «وطن» «صدای ايران » «دانش » «شرف ».

پرسش های نمونه
۱ روحانيون چه جايگاهی در سلسله مراتب اجتماعی ايران در عصر قاجار داشتند؟
در رأس نهاد روحانيت، مجتهدان قرار داشتند که قدرت معنوی و نفوذ اجتماعی آنان حتی از پادشان قاجار نيز برتر بود. آنان در مقابل ظلم و ستم مأموران حکومتی از مردم دفاع می کردند و منزلشان پناهگاه افراد مظلوم و بی پناه بود. از مجتهدان معروف اين دوره می توان ميرزا ابوالقاسم قمی، ميرزا محمد علی بهبهانی و ميرزا حسن آشتيانی را نام برد.

۲ نقش و جايگاه زنان را در دورۀ قاجار شرح دهيد.
اگرچه مردان جايگاه و نقش اجتماعی و اقتصادی شاخص تری در خانواده و جامعه داشتند، اما اين مطلب به معنای عدم حضور زنان در صحنه های مختلف سياسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی نبود. برخی زنان حرمسرا صاحب قدرت و نفوذ فراوان بودند. به علاوه زنان شهری در جنبش های اجتماعی و فکری و فرهنگی حضور مؤثری داشتند.

۳ دلايل و عوامل بروز جنبش های اجتماعی را در دوران حکومت ناصرالدين شاه توضيح دهيد.
شکست های سياسی و نظامی حکومت قاجار از دولت های روسيه و انگستان در دوران فتحعلی شاه تا ناصرالدين شاه، انعقاد قراردادهای ننگين و نيز دخالت های آشکار آنها در امور داخلی ايران، خشم و نفرت مردم ايران را برانگيخت. ايرانيان هرگاه بهانه و فرصت مناسبی به دست می آوردند، اعتراض و نارضايتی خود را نسبت به سياست های استعماری انگلستان، روسيه و عوامل آنها نشان می دادند.
مثال: اعتراض به امتیاز رویتر و جنبش تنباکو

۴ درآمد حکومت قاجار از چه راه هايی تأمين می شد؟
۱ ماليات مستقيم و غيرمستقيم: الف) ماليات بر زمين های کشاورزی، ب) ماليات بر احشام و اغنام و کسبه و اهل حِرَف.
۲ درآمدهای ديگر: الف) فروش حکومت ايالات و منصب های اداری، ب) عوارض گمرک، پستخانه و ضرابخانه، ج) دادن امتيازات اقتصادی به بيگانگان، د) مصادرهٔ اموال ثروتمندان و مقامات و مأموران حکومتی.

۵ در دورۀ قاجار چه تغيير و دگرگونی در امر آموزش به وجود آمد؟
مکتب خانه اولين مرکز يادگيری و آموزش در ايران بوده است. در دورهٔ قاجار دو نوع مکتب خانه عمومی و خصوصی وجود داشت
عباس ميرزا وليعهد فتحعلی شاه در چندين نوبت تعدادی از فرزندان خانواده های سرشناس را برای تحصيل علم به کشورهای انگلستان، فرانسه و روسيه اعزام کرد. محمد شاه نيز این سياست را ادامه داد.
در دورهٔ محمدشاه نخستين مدارس به سبک جديد توسط ميسيونرهای آمريکايی و سپس فرانسوی در ايران تأسيس شد.
مدرسهٔ دارالفنون اولين مؤسسهٔ آموزشی جديد بود که توسط حکومت قاجار در ايران تأسيس شد. اميرکبير اين مدرسه را بر اساس نمونه هايی که در روسيه و عثمانی ديده بود، طراحی کرد. هدف از راه اندازی دارالفنون آن بود که دانشجويان ايرانی، علوم جديد را در داخل ايران بياموزند. شعبهٔ فرعی دارالفنون نيز در تبريز برپا گرديد.
مدرسهٔ مشيريه نیز توسط ميرزا حسين خان سپهسالار صدراعظم ناصرالدين شاه و با همکاری اعتمادالسلطنه مورخ و مترجم دربار بنيانگذاری شد. ميرزا حسن رشديه نيز مدرسهٔ رشديه را در تبريز برپا کرد و اولين پايه های آموزش ابتدايی را به سبک امروزی بنا نهاد.

پرسش های چهارگزینه
1- شعبه فرعی دارالفنون در کدام شهر برپا گردید.
الف- تبریز                       ب- مشهد
ج-شیراز                          د- تهران

2- سید علی اکبر فال اسیری در شیراز علیه کدام امتیاز قیام کرد؟
الف- رویتر                      ب- گلستان
ج- رژی                          د- پاریس

3- در دوره قاجاریه در روستاها بالاترین مرتبه و جایگاه اجتماعی متعلق به کدام مقام بود؟
الف- گزمه                       ب- کدخدا
ج- کلانتر                                    د- داروغه

4- در دوره قاجار، یک قِران معادل ................ بود.
الف- ده تومان                   ب- بیست تومان
ج- ده شاهی                      د- بیست شاهی
5- مدرسه مشیریه با همکاری چه کسی بنیانگذاری شد؟
الف- اعتمادالسلطنه             ب- میرزا حسین خان سپهسالار
ج- میرزا حسن رشدیه          د- میرزا تقی خان فراهانی

6- روزنامه وقایع اتفاقیه بعداً با چه عنوانی ادامه نشر یافت؟
الف- صدای ایران              ب- دولت ایران
ج- دولت علیه ایران                        د- دانش

7- قرارداد رویتر با تلاش کدام صدراعظم بین دولت ایران و رویتر بسته شد؟
الف- مستوفی الممالک                     ب- امین السلطان(اتابک)
ج- عین الدوله                               د- میرزا حسین خان سپهسالار

پاسخنامه

د	ج	ب	الف
				1
				2
				3
				4
				5
				6
				7

تاریخ سوم دبیرستان، درس 16، اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ايران در دوران قاجار، از آغاز تا مشروطه

مطالب مشابه :

آزمون ورودی مدارس تیزهوشان و نمونه دولتی 94 - 93

زمان و نحوه برگزاري آزمون مدارس نمونه دولتي 93 - 94

نتایج آزمون ورودي مدارس نمونه دولتي و استعداد هاي درخشان

تاریخ اعلام نتایج کنکور کاردانی به کارشناسی دولتی (کارشناسی ناپیوسته)سال 90

لیست کلاس هفتم دو (لیست نهایی)

تاریخ سوم دبیرستان، درس 16، اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ايران در دوران قاجار، از آغاز تا مشروطه

اعلام نتايج آزمون ورودی مدارس استعدادهای درخشان (سمپاد)و نمونه دولتی در سال91 استان مازندران

بررسی قرابت معنایی در ادبیات:

تفاوت آزمون آیلتس IELTS و آزمون تافل TOEFL

اعلام نتايج آزمون ورودی مدارس استعدادهای درخشان (سمپاد)و نمونه دولتی در سال91 استان لرستان