زن و شگفتی دوقلوزایی

بارداری و زایمان چند قلو از آغاز مورد توجه انسان‌ها بوده است و هنوز پس از قرن‌ها تحقیق، این قبیل بارداری‌ همچنان پرخطر است و نكات مبهمی در مورد آن وجود دارد. این قضیه در مورد دوقلوهای به ‌هم‌ چسبیده جدی ‌تر است. آنان چنان همواره شگفت‌ انگیز بوده‌اند كه برخی اقوام وجودشان را معجزه تلقی می‌كردند. ولی امروزه چگونگی به ‌وجود آمدن انواع مختلف دوقلوها و چند قلوها شناخته شده و وجود آنها در جوامع كاملا ً پذیرفته شده است. در ۱۸۵۳، یك كشاورز به نام كریلو به نزد امپراتور روسیه فراخوانده شد. او دو بار ازدواج كرده بود. همسر اولش چهار بار چهارقلو، هفت بار سه ‌قلو و دو بار دوقلو به دنیا آورده بود (یعنی در مجموع ۴۱ فرزند). همسر دومش هم ۱۵ فرزند زاییده بود شامل شش دوقلو و یك س ه‌قلو. جالب اینكه همه ۵۶ فرزندش در زمان معرفی وی به امپراتور روسیه هنوز زنده بودند!

دوقلوهای همسان، نیمه‌همسان و غیرهمسان

به ‌طوركلی، در هر زایمان، احتمال دوقلوزایی یك درصد است و دو درصد از كل نوزادان هر جمعیت دوقلو هستند.هر ماه، در چرخه طبیعی جنسی زنانه، تنها یك تخمك از تخمدان زن آزاد می‌شود. یعنی معمولا ً در هر بارداری یك جنین وجود دارد. اما گاه به علت نامعلومی در یك ماه دو تخمك از تخمدان زن آزاد می‌شود كه هر یك به‌طور مستقل با یك اسپرم جداگانه بارور می‌شود. گاه نیز سلول تخم حاصل از تركیب سلول جنسی زن (تخمك) و سلول جنسی مرد (اسپرم)، در مراحل ابتدایی تشكیل، به دو سلول تخم تبدیل می‌شود كه هركدام از این سلول‌ها یك جنین مستقل را به ‌وجود می‌آورد.

در حالت اول، دوقلو را دوتخمی ـ دی ‌زیگوت ـ یا غیرهمسان می‌نامیم. بنابراین، دوقلوهای دوتخمی حاصل لقاح ۲ تخمك و ۲ اسپرم هستند. این دوقلوها ممكن است همجنس یا غیرهمجنس باشند. آنها شباهت دو خواهر یا برادر معمولی را دارند، با این تفاوت كه در یك زمان به دنیا می‌آیند.

در حالت دوم كه یك تخمك با یك اسپرم بارور می‌شود، دوقلوی حاصل از این لقاح را یك‌ تخمی ـ مونوزیگوت ـ یا همسان می‌نامیم. این نوع دوقلوها همیشه همجنس‌اند، اما ممكن است براساس زمان تقسیم، رشد متفاوتی داشته باشند.دوقلوهای تك ‌تخمی خصوصیات جسمی یكسان و ویژگی‌های ژنتیكی همانند دارند. رنگ پوست، مو، چشم و ساختار بدن آنها مشابه است و گروه‌های خونی یكسانی دارند. آنها اغلب تصاویر آینه‌ای یكدیگرند. مثلا ً یكی چپ‌دست و دیگری راست‌دست است، اما اثر انگشتشان متفاوت است. در جمعیت عمومی، تعداد دوقلوهای دوتخمی بیشتر از دوقلوهای تك‌ تخمی است. در حدود ۳۳ درصد از دوقلوهای جهان تك ‌تخمی و حدود ۶۷ درصد دوتخمی‌اند.

اما حالت سومی هم وجود دارد. اگر تخمك مادر قبل از لقاح دونیم شود و هر نیمه با یك اسپرم مستقل بارور شود، دوقلوی حاصل را نیمه‌همسان می‌نامیم.

احتمال دوقلوزایی در زنان

وقوع دوقلویی تك‌تخمی تصادفی است و چندان تحت تأثیر عوامل مختلف قرار نمی‌گیرد. این اتفاق تقریباً در ۳ تا ۴ مورد از هر ۱۰۰۰ تولد در سراسر جهان رخ می‌دهد. اما میزان شیوع تولد دوقلوهای دوتخمی در سراسر جهان متفاوت است و عوامل متعددی در وقوع آن مؤثرند. وراثت یك عامل مهم است. اگر بستگان درجه اول مادر دوقلو داشته باشند، احتمال بارداری دوقلویی در او افزایش پیدا می‌كند. احتمال دوقلوزایی در بارداری بعدی مادری كه قبلا ً دوقلوی دوتخمی به دنیا آورده، دو برابر است. اما سابقه فامیلی پدر هیچ اثر ارثی در دوقلوزایی ندارد یا احتمال تأثیرگذاری آن مختصر است.نژاد مادر عامل دیگری است كه در احتمال دوقلوزایی تأثیر می‌گذارد. شیوع تولد دوقلوهای تك‌تخمی متأثر از نژاد نیست؛ ولی ۷ تا ۱۰ مورد از هر ۴ هزار تولد در سفیدپوستان، ۱۰ تا ۴۰ مورد از هر هزار تولد در آفریقایی‌ها، و ۳ مورد از هر هزار تولد در آسیایی‌ها دوقلوی دوتخمی‌اند. ایالات متحدة امریكا از جمله كشورهایی است كه بالاترین میزان تولد چندقلویی را دارد، یعنی یك مورد در هر ۹۰ بارداری، و ژاپن كمترین میزان را با احتمال یك مورد در هر ۱۵۵ تولد. زنان سیاه‌ پوست قوم یاروبا (Yoruba) در غرب كشور نیجریه، با احتمال یك مورد در هر ۲۰ تولد، ركورددار دوقلو و چندقلوزایی در جهان هستند.سن مادر و قد و وزن او هم در میزان دوقلوزایی تأثیر دارد. بیشترین میزان تولد دوقلوهای دوتخمی در زنان بالای ۳۵ سال و زنان چاق و قدبلند رخ می‌دهد.استفاده از برخی داروها در مرحلة پیش از تخمك‌ گذاری در چرخة ماهیانه زن هم شیوع تولد دوقلوهای دوتخمی را افزایش می‌دهد. این داروها شامل مخدرها و داروهای القا‌كننده تخمك ‌گذاری، كه برای درمان نازایی زنان تجویز می‌شوند، هستند. همچنین در زنانِ با گروه‌های خونی A و O، به‌ دلایل نامشخصی، شیوع دوقلوزایی نسبت به جمعیت عمومی بیشتر استجالب آنكه در زنانی كه در اواخر دوره تخمك‌ گذاری باردار می‌شوند، احتمال بارداری چندقلو بیشتر است كه شاید به علت رسیده بودن بیش از حد تخمك‌ها باشد. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند كه نطفه اكثر دوقلوهای دوتخمی در ماه ژوئیه (تیر و مرداد) تشكیل می‌شود، و ماه ژانویه (دی و بهمن) كمترین باروری‌های دوقلویی را دارد. دانشمندان معتقدند كه طولانی‌تر بودن روز در ماه ژوئیه ممكن است عامل ترشح بیشتر هورمون تحریك‌ كننده فولیكول (FSH) و در نتیجه بالا رفتن احتمال دوقلوزایی در زنان باشد. اما عامل اصلی افزایش احتمال بارداری دوقلویی و چندقلویی استفاده از روش‌های درمان ناباروری است. روش‌های كمك به باروری (ART)، مانند لقاح آزمایشگاهی، باعث افزایش میزان تولد چندقلوها می‌شوند. در لقاح آزمایشگاهی، هرچه تعداد جنین‌های انتقال‌ داده ‌شده به رحم افزایش یابد، احتمال بارداری چندقلویی هم افزایش می‌یابد. بارداری دوقلویی بارداری دوقلویی را می‌توان با روش‌های بالینی، بیوشیمیایی و بیوفیزیكی تشخیص داد. در معاینه، ارتفاع جسم رحم از میزان مورد انتظار برای بارداری تك ‌قلویی در همان سن بیشتر است؛ در نتیجه، شكم بزرگ ‌تر از حد معمول آن سن جنینی می‌شود. در ادامة بارداری، ممكن است دو جنین قابل لمس باشند و دو سرعت ضربان قلب مختلف شنیده شود. اگر تنها به روش‌های بالینی فوق اكتفا شود، تقریباً یك‌سوم بارداری‌های دوقلویی تشخیص داده نمی‌شود و در زمان زایمان كشف می‌شود. بنابراین، از آزمون‌های بیوفیزیكی و بیوشیمیایی كمك گرفته می‌شود. سونوگرافی قادر به نشان دادن بارداری دوقلویی، وضعیت جفت و پرده‌های جنینی و نیز تعیین جنسیت جنین‌هاست. اما خطاهای تشخیصی در این روش، در مواردی كه بیش از دو جنین وجود داشته باشد، بسیار شایع است.تغییرات فیزیولوژیكی در زنانِ با بارداری دوقلویی شكل تشدیدشدة تغییرات بارداری‌های تك‌قلویی است. میزان متوسط افزایش وزن در زنِ با اندازه بدنی طبیعی كه دوقلو باردار است ۹/۱۵ تا ۴/۲۰ كیلوگرم است.

به ‌طوركلی، در زنانِ با بارداری دوقلویی، هشت مشكل طبی شیوع بیشتری دارد:

» زایمان زودرس: مدت زمان بارداری تك‌قلویی ۳۷ تا ۴۲ هفته از زمان شروع آخرین دوره قاعدگی است. تحقیقات نشان داده‌اند كه بروز زایمان زودرس در بارداری‌های دوقلویی سه تا هفت برابر بارداری‌های تك ‌قلویی است. متوسط طول مدت بارداری برای دوقلو ۳۵ هفته، برای سه ‌قلو ۳۳ هفته و برای چهارقلو ۲۹ هفته است. زایمان زودرس احتمال مرگ ‌ومیر جنین یا نوزاد را قبل، حین و بعد تولد افزایش می‌دهد.

» پرفشاری خون: احتمال ابتلا به پرفشاری خون در بارداری دوقلویی دو تا چهار برابر افزایش می‌یابد.

» جداشدگی جفت: جفت به دیواره رحم متصل می‌شود و جنین از طریق بند ناف با آن ارتباط دارد. جفت خون، اكسیژن و غذا برای جنین تهیه می‌كند. ممكن است در بارداری چندقلویی، عملكرد جفت غیرطبیعی باشد یا عملكردش را زودتر از موقع از دست بدهد. اگر جفت نتواند اكسیژن یا غذای كافی برای جنین فراهم كند، جنین رشد مناسبی نخواهد داشت. میزان متوسط وزنِ هنگام تولد برای تك ‌قلوها ۳۳۰۰ گرم، برای دوقلوها ۲۵۰۰ گرم، برای سه‌ قلوها ۱۸۰۰ گرم و برای چهارقلوها ۱۴۰۰ گرم است.

» كم‌خونی: لزوم افزایش حجم خون مادر، همراه با افزایش نیاز جنین به آهن، باعث بالا رفتن احتمال بروز كم‌خونی در بارداری دوقلویی می‌شود. این مادران، برای پیشگیری از كم‌خونی، باید در طول بارداری مكمل‌های آهن و اسید فولیك مصرف كنند.

» افزایش مایع آمنیوتیك: این عارضه در ۲ تا ۵ درصد از بارداری‌های دوقلویی اتفاق می‌افتد.

» عفونت ادراری: خطر ابتلا به عفونت‌های دستگاه ادراری در زنان با بارداری چندقلویی چهار برابر افزایش می‌یابد.

» خونریزی پس از زایمان: حدود ۱۰ درصد از زنانی كه دوقلو به دنیا می‌آورند، در دوره پس از زایمان، دچار نارسایی انقباضی رحم می‌شوند. از آنجا كه خونریزی پس از زایمان با انقباضات عضلات رحم مهار می‌شود، این نارسایی موجب خونریزی شدید پس از زایمان می‌شود.

» سزارین: زایمان طبیعی دوقلوها ممكن است و در بعضی موارد نیز به ‌راحتی انجام می‌شود. اما از آنجا كه در بارداری‌های دوقلویی و چندقلویی، احتمال قرار گرفتن جنین‌ها در وضعیت‌های غیرطبیعی زیاد است، نیاز به عمل جراحی سزارین برای به دنیا آوردن این نوزادان بیشتر است. اكثر سه‌قلوها با عمل سزارین متولد می‌شوند.

عوارض جنینی و نوزادی در بارداری دوقلویی

در بارداری دوقلویی، احتمال وقوع برخی از عوارض نوزادی افزایش می‌یابد. همه این عوارض باعث افزایش خطر مرگ ‌ومیر نوزادان می‌شوند:

» نارس بودن نوزاد: در حدود ۵۰ درصد از دوقلوها نارس متولد می‌شوند. زایمان زودرس مهم‌ترین عامل افزایش مرگ‌ ومیر نوزادان دوقلوست.

» ناهنجاری‌های مادرزادی: بروز ناهنجاری‌های مادرزادی در دوقلوها دو تا سه برابر تك‌قلوهاست.

ناهماهنگی رشد: ناهماهنگی رشد در دوقلوها به‌صورت اختلاف قابل ملاحظه وزن دو نوزاد تعریف می‌شود و در حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد موارد دوقلوزایی را شامل می‌شود. ناهماهنگی رشد جنین‌ها ممكن است به علت اختلاف سطح جفتی مختص هریك از دو قل باشد. در نتیجه، بچه دارای جفت كوچك‌تر دچار عقب‌ماندگی رشد می‌شود. علت دیگر، انتقال خون از جنین به جنین است.

قل فنا شده:این عارضه به مشاهده دو قل در سونوگرافی اوایل بارداری (معمولا ً سه‌ماهه اول) و تولد تنها یك قل گفته می‌شود. تقریباً نیمی از كل بارداری‌های دوقلویی دارای قل فنا شده هستند. در این عارضه، خطر واضحی مادر یا قل باقی‌ مانده را تهدید نمی‌كند.

تأخیر در زایمان قل دوم: فاصله طولانی بین زایمان دو نوزاد در برخی از موارد دوقلوزایی گزارش شده است. ممكن است زایمان اول زودتر از زمانی كه نوزاد قابلیت حیات را پیدا كرده باشد رخ دهد. تأخیر در حد ۲۱ تا ۱۳۶ روز نیز گزارش شده كه گاه بیشتر از زمانی است كه برای رسیدن قل دوم به‌حد قابلیت حیات لازم است.

دوقلوهای قفل ‌شده، بارداری مركب، مول (بچه‌خوره) و بارداری دوقلویی تك‌آمنیونی از دیگر عوارض احتمالی بارداری دوقلویی هستند كه جان نوزادان و گاه مادر را تهدید می‌كنند.

دوقلوهای به‌هم‌چسبیده

دوقلوهای به‌هم‌چسبیده همسان‌اند، یعنی از یك تخمك لقاح‌ یافته با یك اسپرم به‌ وجود آمده‌اند و همیشه همجنس هستند. شیوع این وضعیت در دخترها به نسبت ۳ به ۱ بیشتر از پسرهاست و به میزان یك مورد در هر ۴۰ هزار تولد اتفاق می‌افتد. اما فقط یك مورد در هر ۲۰۰ هزار تولد زنده دوقلوهای به‌ هم‌ چسبیده هستند. دوقلوهای به‌ هم‌ چسبیده را براساس محل اتصال آنها به ‌هم طبقه ‌بندی می‌كنند. شایع ‌ترین اتصال دوقلوهای به‌ هم ‌چسبیده از ناحیه قفسه سینه است.

ویژگی‌های دوقلوها

رابطه دوقلوها با رابطه برادرها و خواهرهای تك ‌قلو بسیار متفاوت است. دوقلوها دوران جنینی را در كنار یكدیگر به ‌سر برده‌اند، اغلب با هم و در شرایط یكسان متولد شده‌اند و در یك محیط بزرگ می‌شوند. بنابراین، در مقایسه با سایر خواهرها و برادرها، به ‌هم وابسته ‌ترند و احساس نزدیكی بیشتری می‌كنند. گاه این احساس وابستگی میان دوقلوها تا پایان عمر ادامه می‌یابد. ضریب هوشی دوقلوی همسان به‌ندرت بیشتر از ۵ واحد با هم تفاوت دارد، درحالی‌ كه هوش دوقلوی غیرهمسان می‌تواند مانند هر خواهر و برادر دیگری با هم متفاوت باشد. در نتیجه، دوقلوهای همسان درك و برخورد تقریباً مشابهی نسبت به مسائل اطراف خود دارند. آنها مفهوم همكاری و سهیم شدن را زودتر از خواهرها و برادرهای تك ‌قل یاد می‌گیرند و در فعالیت‌های گروهی موفق‌ترند. هرچند ممكن است در غیاب قل دیگر، بسیار خجالتی و ناموفق در روابط اجتماعی عمل كنند.

بانك اطلاعاتی دوقلوها

با گسترش علم ژنتیك و پزشكی مولكولی، اهمیت مطالعه دوقلوها روز‌به ‌روز بیشتر احساس می‌شود. همان‌طور كه می‌دانیم، در بروز هر صفت فردی یا ابتلا به هر بیماری، دو عامل ژنتیك و محیط مؤثر قلمداد می‌شوند. برای بررسی اثر عوامل محیطی در بروز صفت یا بیماری، دوقلوها، بخصوص دوقلوهای تك ‌تخمی، مناسب هستند زیرا از نظر ژنتیكی ویژگی‌های كاملا ً یكسانی دارند.همچنین با تكمیل شدن طرح تهیه ژنوم انسانی در سال ۲۰۰۰، تحقیق و تفحص در مورد ۳۰ الی ۵۰ هزار ژن انسان و زمان و نحوة بروز هركدام از آنها جدی‌تر شد. برای رسیدن به این هدف، دوقلوها و چندقلوها در دنیا مورد توجه محققان قرار گرفتند.از حدود ۵۰ سال قبل، بانك‌های اطلاعاتی دوقلوها با اهداف تحقیقاتی در سراسر جهان تشكیل شدند. كشورهای پیشرفته در این زمینه پیشرو هستند. بانك اطلاعاتی دوقلوهای كشور سوئد در حدود ۷۰ هزار دوقلو را زیر پوشش دارد و مطالعات مستمر و گسترده‌ای در مورد دوقلوها انجام می‌دهد. بانك اطلاعاتی دوقلوهای كشور استرالیا نیز در حدود ۳۰ هزار عضو دارد و با بررسی مداوم دوقلوها و انجام طرح‌های تحقیقاتی، اطلاعات ارزنده‌ای به ‌دست آورده است. كشورهای در حال توسعه هم با تأخیر نه‌چندان زیاد شروع به تشكیل بانك‌های اطلاعاتی دوقلوها كرده‌اند. كشور در حال توسعة بنگلادش درحال‌حاضر دارای چنین بانكی است و تحقیقات خود را در مورد این عجایب خلقت آغاز كرده است.اما تشكیل بانك اطلاعاتی دوقلوهای ایرانی به ‌تازگی مورد توجه مراكز علمی و پژوهشی كشور واقع شده است.نخستین بار در كشور، به همت پژوهشكده ابن‌سینای جهاد دانشگاهی و با كمك سازمان بهداشت جهانی، اولین بانك اطلاعاتی دوقلوها و چندقلوهای ایران طراحی و راه‌ اندازی شده است. این پژوهشكده از محققان و پژوهشگران دعوت كرده است كه طبق ضوابط، برای شركت در این پژوهش اقدام كنند.

ذكر این نكته لازم است كه اطلاعات افراد ثبت ‌نام‌ شده در این بانك اطلاعاتی در اختیار سایر اشخاص قرار نخواهد گرفت و ارائه این اطلاعات منوط به كسب رضایت آگاهانه از افراد است.

زن و شگفتی دوقلوزایی

مطالب مشابه :

كاربرد بيوتكنولوژي درعلوم دامي

زن و شگفتی دوقلوزایی

زن و شگفتی دوقلوزایی

نقش اسیدفولیک در دوقلوزایی

عنوان برخی از پایان نامه¬های دکتری ژنتیک و اصلاح نژاد دانشگاه تهران

دو قلوزایی در گاو شیری

کاربرد بیوتکنولوژی در علوم دامی

دنیای ژنتیک

کاربرد بيوتکنولوژي در اصلاح دام