شهر سوخته زابل

شهر سوخته، بهشت باستان شناسان

كمتر كسي را مي‌توان سراغ گرفت كه نامي از شهر سوخته سيستان و تمدن كهن اين سامان نشنيده باشد.

شهرسوخته زابل شهري پنج هزارساله در دل كويراست كه نهان شدن اسرار نهفته‌اش در هرفصل كاوش توسط باستان شناسان ، مردم دنيا و بخصوص محققان را حيرت زده به سوي خود جلب مي‌كند.

باستان شناسان و محققان داخلي و خارجي با دستان پرتوان و انديشه خود تاكنون توانسته‌اند اسرار و رازهاي نهفته‌اي را از نحوه سكونت مردمان پنج هزار سال قبل در محوطه‌اي كه معلوم نيست آن زمان چه نام داشت كشف كنند.

محوطه سوخته با‪ ۱۵۰هكتار وسعت در ‪ ۵۵كيلومتري زابل درحاشيه جاده زابل ، زاهدان واقع شده‌است.

شهرباستاني سوخته متعلق به ‪ ۳۲۰۰قبل ازميلاد ابتدا توسط باستان شناسان ومحققاني از ايران وايتاليا در سال ‪ ۱۳۴۶شمسي به سرپرستي "موريسيو توزي " مورد كاوش و تحقيق قرار گرفته است.

شهر سوخته در همجواري يكي از دلتاهاي رود هيرمند قرار دارد و از مهمترين مراكز دوران مفرغ در شرق ايران نيز بشمار مي‌رود.

كارشناسان مي‌گويند : اين شهر در ‪ ۳۲۰۰قبل از ميلاد بنا و پس از ‪۹۰۰ سال بصورت ناگهاني از بين رفته است.

در واقع براساس آثار موجود و مكشوفه باستاني ، سرزمين سيستان و بخصوص شهر سوخته از گذشته‌هاي دور داراي تمدن فرهنگي بسيار شكوفا بوده‌است.

سيستان و به خصوص شهرسوخته از لحاظ موقعيت خاص اقليمي ، سياسي ، و فرهنگي مركز ارتباطات تمدن‌هاي بزرگ ماوراء النهرين ، بين النهرين و هند و چين به شمار مي‌رفته است.

اندك شهرهاي باستاني شامل شوش ، تپه مليان در ايران و موهنجارو در پاكستان تنها از لحاظ قدمت با شهر شهرسوخته زابل برابري دارند.

شهرسوخته زابل از پنج بخش شامل ، گورستان ، منطقه مسكوني ، بناهاي يادماني ، صنعتي و بخش مركزي تشكيل شده است.

شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بيش از پنج هزار سال قدمت به عنوان بزرگترين استقرار شهرنشيني درنيمه شرقي فلات ايران نمونه‌اي منحصر به فرد و حكايت گر واقعي علم ، صنعت و فرهنگ گذشته‌هاي دور سيستان مي باشد.

پس از انقلاب بود كه كاوش‌هاي جدي اين محوطه بي‌نظير توسط هيات ايراني به سرپرستي دكتر "سيدمنصور سيد سجادي " آغاز شد تا اسرار پنهان شده در ريگ‌هاي دشت سيستان به جهانيان معرفي شود.

شهرسوخته تاكنون با فعاليت باستان شناسان و محققان با انجام ‪ ۹فصل كاوش به جهانيان معرفي شده است.

البته كارشناسان معتقدند كه تاكنون با انجام اين ‪ ۹فصل تنها چهار درصد از شهر سوخته مورد حفاري و تحقيق قرار گرفته است.

آثار بدست آمده از فصول مختلف كاوش در شهر سوخته وجود علوم و صنايع مختلف را در اين مكان براي مردم دنيا به اثبات رسانده است.

علم رياضيات با كشف خط كشي از چوب آبنوس با دقت نيم ميليمتر ، صنعت جواهرسازي ، هوش بالا با كشف انواع بازي‌هاي فكري ، پزشكي با انجام نخستين عمل جراحي مغز و سزارين ، دامداري و نيز وجود نخستين انيميشن جهان نمونه‌اي از افتخارات ساكنان سرزمين سيستان و بخصوص شهر سوخته در پنج هزار سال قبل مي‌باشد.

خودكفا بودن اقتصاد در شهر سوخته يكي از نكات مهم است كه كمتر مي‌توان در محوطه‌هايي با قدمت مشابه جستجو كرد.

شواهد مكتوب نشان مي‌دهد كه پيش از آغاز كاوش‌هاي شهر سوخته بسياري از باستان شناسان بر اين باور بودند كه مراكز فرهنگي وتمدني در ميان رودان و جنوب غربي ايران واقع شده است.

در واقع دوره‌هاي دوم و سوم كه مربوط به اواسط دوران مفرغ هستند دوره هاي شكوفايي شهر سوخته بشمار مي‌روند.

وجود اشيا و سنگ‌هايي كه مواد اوليه آن متعلق به منطقه شهر سوخته نيست نشان مي‌دهد كه شهر سوخته در دوره زندگي فعال خود با تعدادي از شهرها و مراكز باستاني همزمان روابط اقتصادي محكمي داشته است.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهرسوخته زابل در مورد آخرين يافته‌هاي كاوش در اين شهرباستاني به خبرنگارايرنا گفت : تحقيقات بر روي آثار مكشوفه از مناطق مسكوني و گورستان شهر سوخته نشان مي‌دهد مردم اين شهر در چهار دوره استقراري بين سال‌هاي ‪ ۱۸۰۰تا ‪ ۳۲۰۰قبل ازميلاد سكونت داشته اند.

دكتر "سيدمنصورسيد سجادي " يكي از دلايل نامگذاري شهرسوخته به اين نام را سوختن شهر طي دو مرحله در ‪ ۲۷۰۰و ‪ ۲۴۰۰قبل ازميلاد ذكر كرد.

وي ادامه داد : تا پيش از آغاز كاوش در شهرسوخته ، بسياري از باستان شناسان و محققان بر اين باور بودند كه مراكز فرهنگي و تمدني تنها در ميان رودان ، بين النهرين و جنوب غربي ايران قرار دارند.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهرسوخته زابل افزود : عمده فعاليت باستان شناسان و محققان در فصل نهم ، كاوش در گورستان ، بناهاي يادماني و منطقه مسكوني متمركز بوده است.

سجادي بابيان اينكه كاوش كامل در شهر سوخته چهار نسل بطول مي‌انجامد، گفت : باستان شناسان در طول فصول كاوش تاكنون تنها توانسته‌اند درصد كمي از اين شهر باستاني را مورد كاوش و تحقيق قرار دهند.

وي افزود : براي انجام هر فصل كاوش در شهر سوخته حداقل دو سال مطالعه نياز است.

وي حضور ‪ ۱۶نفر فارغ التحصيل بومي دانشگاه زابل و زاهدان همراه باستان شناسان براي انجام كاوش را يكي از موارد مهم در اين فصل كاوش ذكر كرد و گفت : نيروهاي بومي اين استان از استعداد خوبي برخوردار هستند.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهر سوخته زابل همچنين حضور متخصصاني از كشورهاي خارجي براي انجام كاوش و تحقيق بر آثار كشف شده را بسيار مهم دانست و افزود : هيچ زمان يك تيم به تنهايي نمي‌تواند به نتايج درست و اهداف كلي برسد.

سجادي ادامه داد : هر ساله در فصول كاوش در شهر سوخته از محققاني در رشته‌هاي گياه باستان شناسي ، زمين شناسي ، انسان شناسي ، جغرافياي طبيعي و پزشكي كمك گرفته مي‌شود.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهر سوخته در عين حال اين محوطه و بويژه گورستان آن را به دليل وجود اشيا و ابزار مختلف بسيار غني تر از ديگر محوطه‌هاي باستاني توصيف كرد.

سجادي اظهارداشت:در گورستان شهرسوخته انواع مختلف گياهان، مواد غذايي سفال ، ابزار بازي ،انواع پارچه رنگي و وسايل آرايشي كشف شده كه اين خصوصيات شهرسوخته را نسبت به ديگر محوطه‌هاي باستاني متمايز مي‌كند.

وي خاطرنشان كرد:با تحقيقات برروي پارچه‌هاي رنگي كشف شده درشهرسوخته به اين نتيجه رسيديم كه بزرگترين مجموعه پارچه و مواد اورگانيكي دنيا در اين شهر وجود دارد.

او پارچه‌هاي كشف شده درشهرسوخته زابل را بيش از ‪ ۱۲نوع عنوان كرد و گفت : تحقيقات بيشتر برروي اين پارچه‌ها همچنان ادامه خواهد داشت.

وي شهر سوخته را ازلحاظ تقسيم بندي در بين ديگر محوطه‌هاي باستاني دنيا بي نظير دانست و افزود : تقسيم بندي محلات مختلف شامل منطقه سكونت ، بناهاي يادماني و محل كارگاهاي صنعتي مساله‌اي است كه درهيچ شهر باستاني وجود ندارد.

وي ادامه داد : تحقيقات نشان مي‌دهد كه نزديك به ‪ ۴۰هزار قبر با بيش از چهار ميليارد ماده فرهنگي درگورستان ‪ ۲۵هكتاري اين شهر وجود داشته باشد.

او گفت : دو نمونه ازگورهاي كشف شده درگورستان شهرسوخته‌سردابه‌اي و بقيه ساده بوده است.

وي اضافه كرد : تاكنون ‪ ۹نمونه گور و نحوه تدفين مردگان در شهرسوخته زابل كشف شده‌است.

سرپرست تيم باستان شناسي شهرسوخته‌گفت: ساكنان شهر سوخته به علت همراه گذاشتن اشيا ، ابزار كار ، موادغذايي وآرايشي در گور مردگانشان به زندگي پس از مرگ اعتقاد داشته اند.

وي كشف مهرهاي استوانه‌اي و مسطح را نشان از بالابودن اقتصاد ساكنان شهر سوخته دانست.

وي گفت : البته بيشتر مهرها درگورهاي زنان شهرسوخته يافت شده است كه نشان مي‌دهد اقتصاد اين شهر درآن زمان در دست اين قشر بوده است.

سجادي ادامه داد : دردنياي باستان ازمهرها به عنوان ابزار كنترل اقتصاد جوامع ياد مي‌شود.

او گفت : دربرخي موارد ، مهرهايي كشف شده است كه سوراخي به اندازه رد شدن يك تارموي انسان از آن وجود دارد.

وي بابيان اينكه تاكنون طي ‪ ۹فصل كاوش كتيبه و ياآرشيو اين شهركشف نشده است ، افزود : درصورت پيدا شدن اين كتيبه مي‌توان اطلاعات دقيقي از اين محوطه منحصر به فرد بدست آورد.

او اضافه كرد : تحقيقات نشان داد كه ساكنان شهرسوخته مي‌خواستند به نوعي پيام شان را به ديگرنقاط دنيا بفرستند.

سرپرست تيم باستان شناسي شهرسوخته همچنين مردم اين شهر را ساكناني صلح دوست نام برد.

وي تصريح كرد: طي فصول كاوش ابزارجنگي كه بتوان ساكنان شهرسوخته را ساكناني جنگجو دانست ، يافت نشده است.

او ادامه داد : درمجموع تاكنون هيچ نمونه آثار خشونت در اين شهرباستاني كشف نشده است.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهرسوخته همچنين گفت : تحقيقات ما نشان مي‌دهد كه شهر سوخته در پنج هزار سال قبل داراي ‪ ۱۲تا ‪ ۱۵هزارجمعيت بوده است.

سجادي اعلام كرد : در فصل نهم كاوش ، غير از حفاري‌هاي مركزي گورستان تعداد شش گمانه ‪ ۱۰۰متري در شهر سوخته حفر و مورد كاوش قرار گرفته است.

وي گفت : امسال دربخش مركزي گورستان ‪ ۱۰۹قبر مورد حفاري قرار گرفت كه در نهايت ‪ ۱۴۲اسكلت پيدا شده است.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهر سوخته تصريح كرد : امسال در فصل نهم كاوش تعداد قبور حفاري شده نسبت به ديگر فصل‌ها بيشتر بود.

سجادي ادامه داد : البته اسكلت‌هاي پيدا شده داخل قبور در فصل نهم اسكلت‌هايي شكسته و پوسيده هستند.

وي در عين حال افزود : براي باستان شناسان پوسيدگي و شكسته بودن اسكلت ها و اشيا نمي‌تواند از لحاظ علمي و فني مانعي براي تحقيق باشد.

وي بااشاره به كشف دو سبد حصيري در گورستان شهر سوخته زابل اظهارداشت :
اين دوسبد نيز در گورستان شهرسوخته در كنار گور دختري جواني كشف شده است.

وي با اشاره به مشخصات ظاهري اين دوسبد گفت : اين سبدها از جنس حصيري با استفاده از ني‌هاي درياچه هامون بافته شده‌اند و به طور كامل سالم هستند.

سرپرست تيم باستان شناسي بين‌المللي شهرسوخته زابل بابيان اينكه اين دو سبد يا زنبيل تنها نمونه‌هاي واقعي در هزاره سوم قبل از ميلاد هستند، تصريح كرد: در داخل اين سبدها توده پارچه‌اي بسيار ظريف سوخته و نيز يك كيسه چرمي پيدا شده است.

سجادي در عين حال دليل سالم ماندن سبدهاي حصيري در گورستان شهرسوخته را خاك مناسب وشرايط آب وهوايي اين محوطه ذكر كرد.

سجادي ادامه داد : تاكنون كتب متعددي به زبان‌هاي روسي ، فارسي ، انگليسي ، آلماني و فرانسوي از يافته‌ها و خصوصيات منحصر به فرد شهر سوخته چاپ و منتشر شده است.

شهر سوخته از لحاظ تحقيقات انسان شناسي نيز براي كارشناسان و محققان آزمايشگاهي منحصر به فرد به شمار مي‌رود.

سرپرست تيم انسان شناسي بين‌المللي شهر سوخته زابل دراين‌باره به خبرگزاري جمهوري اسلامي گفت : اين محوطه تاريخي بهترين سايت باستان شناسي دنيا براي انجام تحقيقات بر روي منابع انساني است.

دكتر " فرزاد فروزانفر " افزود: در گورستان شهر سوخته انواع اسكلت ها از يك تا ‪ ۱۰۰درصد پوسيدگي ياقت شده است.

وي ادامه داد : به دليل وجود خاك مناسب ، اسكلت‌هاي سالم متعددي نيز در گورستان شهر سوخته پيدا شده است.

وي بابيان اينكه تاكنون درفصول مختلف كاوش بيش از ‪ ۵۰۰اسكلت انسان در سنين و اندازه‌هاي مختلف از گورستان بيرون كشيده شده است ، افزود :
تحقيقات كارشناسان نشان داد ، وجود بيماري ستون فقرات و چسبندگي مهره ها بيماري مشتركي بين زنان و مردان اين شهر پنج هزارساله بوده است.

سرپرست تيم انسان شناسي بين‌المللي شهر سوخته بلند قديمي‌ترين اسكلت يافت شده از گورستان شهر سوخته را متعلق به مردي با قد يك متر و ‪ ۹۰سانتي متر ذكر كرد.

فروزانفر در عين حال موقعيت شهر سوخته وبخصوص گورستان را از لحاظ جنس خاك بي‌نظير دانست.

پژوهشكده بين‌المللي شهر سوخته يكي از مراكز تحقيقي محسوب مي‌شود كه بخش‌هاي مختلف تحقيقاتي در آن انجام مي‌گيرد.

استاد دانشگاه "رن " فرانسه كه بمنظور تحقيق بر روي سنگ‌هاي لاجورد و قيمتي شهر سوخته به اين پايگاه آمده بود به خبرنگارايرنا گفت: شهر سوخته زابل محوطه‌اي فوق‌العاده است.

پروفسور "ميشل كازاناوا"(‪ (michel cazanavaاظهارداشت :سايت شهرسوخته به علت وسعت زياد از منظر گاه نگاري كه مي‌توان تمام لايه‌ها را بررسي كرد بسيار جالب است.

وي ادامه داد : شهرسوخته زابل تمدني كهن دارد و البته شهريت اوليه اينجا بوده است.

اين محقق فرانسوي دارا بودن تمدن اوليه و انجام مطالعات بر روي آن را يكي از شاخص‌هاي مهم شهر سوخته ذكر كرد و گفت : بسياري از مسايل شهرنشيني دنياي باستان را مي‌توان از اين محوطه باستاني پيدا كنيم.

كازاناوا بيان كرد: ساكنان شهرسوخته در پنج هزارسال قبل كارهاي مهم دستي انجام مي‌دادند.

وي كار بر روي ابزارسنگي و بخصوص لاجورد در شهر سوخته را كاري برجسته از سوي ساكنان اين محوطه تاريخي دانست و افزود : ساكنان شهرسوخته سنگ‌هاي تزئيني را به جاهاي ديگر از جمله شوش نيز مي‌فرستادند.

استاد دانشگاه فرانسه درعين حال تبادل اطلاعات و تحقيق بر روي سنگ‌هاي لاجورد را اصلي‌ترين برنامه خود در مدت حضور درشهر سوخته ذكر كرد.

ايجاد كارگاه دايمي مرمت آثار فرهنگي يكي از آخرين اقداماتي بود كه در پژوهشكده بين‌المللي شهر سوخته ايجادت شده است.

مدير پژوهشكده بين‌المللي شهر سوخته زابل در گفت و گو با خبرگزاري جمهوري اسلامي افزود : كارگاه دايمي مرمت آثارفرهنگي زابل آماده خدمات دهي به تمامي نقاط ايران است.

"عليرضاخسروي " در عين حال فعاليت نخستين كارگاه دائمي مرمت آثار فرهنگي سيستان و بلوچستان در شهر سوخته را گام مهمي در جهت شناسايي هرچه بيشتز قابليت‌هاي سيستان دانست.

وي بابيان اينكه در كارگاه مذكور دانشجويان رشته مرمت دانشگاه زابل با كارشناسان ميراث فرهنگي همكاري دارند ، اظهارداشت : تاكنون ‪ ۲۰نوع اشياي مختلف كشف شده از شهر سوخته نظير سفالينه‌ها و جام پايه داردر اين كارگاه دائمي مرمت شده اند.

مديرپژوهشكده بين‌المللي شهرسوخته گفت : مردم نيز مي‌توانند اشياي قيمتي و تاريخي خود را براي بازسازي در اختيار كارگاه مرمت شهرسوخته قرار دهند.

خسروي درعين حال دستيابي به اطلاعات دقيق از آثار فرهنگي و آشنايي بيشتر مردم با فرهنگ كهن سيستان را از جمله اهداف ايجاد اين كارگاه ذكر كرد.

مدير پژوهشكده بين‌المللي شهر سوخته زابل در عين حال ادامه شناسايي و بررسي تپه‌هاي اقماري شهر سوخته، طبقه بندي سفالينه‌ها و مستندسازي آنها را بخشي از برنامه‌هاي در حال اجرا در شهر سوخته برشمرد.

خسروي گفت : درصدد هستيم تا نقشه‌هاي تمامي تپه‌هاي شهر سوخته را بصورت ديجيتالي در آوريم.

البته نبايد از ميزان سهيم بودن زنان در فعاليت‌هاي مختلف در شهر سوخته غافل بود.

تحقيقات باستان شناسي شهر سوخته نشان داده‌است كه زنان اين شهر باستاني در ‪ ۳۲۰۰قبل از ميلاد همپاي مردان در فعاليت‌هاي اقتصادي و معيشت مشاركت داشته اند.

در شرايط حاضر كه نزديك به دو هزار سال از پايان استقرار انسان در شهر- سوخته زابل گذشته است انواع سفالينه‌ها و ظروف سنگي كه بعضا شكسته هستند را مي‌توان درسطح محوطه وسيع اين شهر پيدا كرد.

اين ظروف و سفالينه‌هاي شكسته به همراه انواع پارچه ، حصير و چوب نشان مي دهد كه اين سرزمين روزگاري يكي از نقاط غني جهان در پنج هزارسال قبل بوده است.

شهرستان ‪ ۴۰۰هزارنفري زابل (سيستان) در ‪ ۲۰۵كيلومتري شمال شرقي زاهدان مركز سيستان و بلوچستان بااستان "نيمروز" افغانستان ‪ ۳۱۴كيلومترمرزمشترك دارد.