دنیای نقش ونگارهای قالی ترکمن

ماری گل/ کوشک دابان
ماری گل که به «طرح ترکمن، طرح تکه و کوشک دابان / جای پای شتر» نیز شهرت دارد، نقشی سنتی و شاخص ترین فرش بین ترکمن هاست.
علت نام گذاری این نقش به کوشک دابان قداست شتر در بین ترکمن هاست تا آنجا که این مردم قدرشناس، آن حیوان پرطاقت و زحمت کش را جزء اولیا می دانند.
علت دیگر این که ترکمن های مسلمان شده (در قرن 5 ه ق) برای پرهیز از کراهت نقش جانداران، به چنین انتزاعی کشیده شده اند. بدین ترتیب، قداست حیوان را ارج نهاده، هم از فرامین دین خود، پیروی کرده، هم خواسته های دل خود را بر آورده است.
ماری گل با گره های نازک و زیبا بافته می شود و در اصل، هشت ضلعی تکرار شونده است با نقش مایه های هندسی (مستطیل، مربع، لوزی و ...) که در تمام حاشیه های قالی بافته می شود. یک طرح ساده ی رتیل مانند نیز از طرح های اصلی آن است. در ترکمنستان سرآغاز بسیاری از کتاب ها با نقش ماری گل مزین است زیرا که این نقش، نماد قوم ترکمن محسوب می شود. نوع بافت ماری گل با گره های متقارن و یک پود است و پرز آن معمولا ارتفاعی متوسط دارد.

قابسه گل/ قبسه گل
این نقش متعلق به طایفه جعفربای و ملهم از پرنده ای است که در سواحل دریای خزر زندگی می کند و در میان چهارپایان تخم می گذارد. ترکمن ها این پرنده را مورد احترام می دانند.
قابسه گل طرح سنتی فرش یموت است و معمولا به شکل لوزی در دو سر آن، بافته می شود و حاشیه ی آن را طرح های ساده ای از شاهین یا برگ درخت تشکیل می دهد.
فرش یموت از لحاظ کیفیت نست به فرش تکه در درجه ی پایین قرار دارد و لی از لحاظ قدرت طرح و رنگ آمیزی برتر است. معمولا با زمینه ای گوجه ای، زنگ زده، قرمز با ترکیب سفید، قهوه ای روشن و زرد بافته می شود.
نقشه قابسه گل تکراری و سرتاسری است. در تدوین نقش مایه های آن از دو چشم انسان، بینی و دهان، الهام گرفته شده است که به وسیله ی کثیر الاضلاعی ساده در زمینه ی فرش تکرار می شود.

طغر گل
طغر گل یا نقش عقاب متعلق به طایفه جعفربای است. این نقش، طغرل سلجوقی را تداعی می کند که در سال 432 ه ق بعد از پیروزی بر مسعود غزنوی وارد نیشابور شد در حالی که بر یک دست، عقابی دست آموز و در دست دیگر شمشیری عریان داشت. این طرح، علاوه بر طغرل و شجاعت های او، تصویر دشت بی کران را نیز تداعی می کند که محل جولان ترکمن های کوچ نشین بوده است.

طرح قابوس
اسن طرح در سال های اخیر ابداع شده و مخصوص قالیچه است، برگرفته ای آرامگاه قابوس ابن وشمگیر ملقب به شمس المعالی.
دستور بنای این آرامگاه در سال 397 ه ق / 375 ه ش صادر شد و در محل کنونی شهر گنبد کاووس بنا گردید.

آینه گل
این نقش را بیشتر ترکمن های یموت- طایفه جعفربای- در بافت خود به کار می برند.

درناق گل
این نقش به طایفه ی جعفربای از قبیله ی یموت تعلق دارد.

طرح درناق گل، کار استاد نیازی با الهام از کتاب مشکووا

گرمج گل
این نقش را با نام حصار گل نیز می شناسند و متعلق است به قبیله تکه. علت نام گذاری آن است که فرشینه های منقش به این گل را در اطراف جای چهارپایان می کشیدند.

گلین بارماق گل / انگشت عروس
نقش گلین بارماق بر حاشیه قالی و نیز و نواری منقش به کاروان شتران بافته می شود که خنچه های عروس را در مسیر زندگی آینده حمل می کند و در تلاطم همیشگی زندگی، زینت بخش اُی/ آلاچیق ترکمن است.
این نقش را به این علت گلین بارماق خوانده اند که نمادی از انگشت های تازه عروس به شمار می رود که در هنگام بافتن قالی زخمی شده است.

نقش قوچاق/ شاخ قوچ
نقش مایه این طرح را از شاخه قوچ گرفته اند که در بین مردم ترکمن نمادی از قدرت، نعمت و باروری بوده است.
زن و دختر ترکمن در بافتن این طرح، تخیلات خود را در تجسم مردی که چون قوچ، قوی، کوبنده، مقاوم، سریع، نجیب، وفادار و بارور سات یه کار می گیرد و در دندانه دندانه ی گره هایی که بر تارهای قالی می زند، مکنونات قلبی خود را جاودانه می سازد.

گل آیدی / آیت لیق
این نقش، گلی است مرکب از 9 گلبرگ و می تواند نمادی از 9 قبله ترکمن باشد که در آغاز تاریخ خود « تغوز اوغوز / 9 اغوز» خوانده می شدند.
تعبیر دیگر برای این نقش این است که عدد 9 نیز مثل عدد 7 در بین ترکمن ها عددی است مبارک و ترکمن ها روزهایی را که عدد 9 و 7 در آن باشد، مقدس می شمارند و کارهای مهم خود را در آن روزها انجام می دهند. مثل روزهای (9- 19- 29) یا روزهای (7- 17- 27).
این نقش، شاید نمادی نیز باشد از 9 ماه و 9 روز و 9 ساعت بارداری زن. بر این اساس که زنان نازا نقش گل آیدی را بر سر آستین و یقه ی لباس خود، سوزن دوزی می کردند؛ با این امید که بچه دار شوند. دختران نیز به اعتبار 9 گل این نقش، جهیزیه ی خود را به 9 بخش تقسیم می کردند. (ولی متاسفانه بر اساس نوآوری هایی تعداد آن را افزایش داده، به 12 نقش و گاهی به 24 نقش رسانیده اند.)
نقش گل آیدی پس از اسلام آوردن ترکمن ها در قرن 5 ه ق «آیت لیق» نامیده شد. آیت، اشاره است به آیه های قرآن کریم که در روزهای عزاداری برای آمرزش مرده می خوانند و لیق پسوند نسبت است در زبان ترکمنی.
اکنون نقش آیت لیق را به روی فرشی به نام پلاس می بافند و در هنگام حمل مرده به گورستان، آن را به روی متوفی پهن می کنند و با این عمل، امیدوار هستند که خداوند حرمت نام آیت لیق از گناهان شخص مرده بگذرد.

نقش خرچنگی
نقش مایه ی این طرح که در فرش های ترکمن دیده می شود به خرچنگ شبیه است و به شکل خطوط مستقیم هندسی جلوه می کند. نوشته اند که این نقش در زمان صفویه از قفقاز به ایران آوره شد.

نقش جرن گؤز / چشم آهو
این نقش در بین طوایف ترکمن رایج است و به شکل کثیر الاضلاعی در زمینه ی فرش تکرار می شود و در اغلب فرش های ترکمن به عنوان نقش مایه ای زیبا مورد استفاده قرار می گیرد.

طرح رتیل
طرحی است ساده و از طرح های اصلی در قالی تکه.

طرح آخال / تکه
اساس این طرح را گل های مربع چشم گاوی تشکیل می دهد که در سرتاسر متن و بعضا در حاشیه ی فرش می بافند. این طرح با خطوط شکسته ی هندسی است و عشایر ترکمن آنرا با نقشه های گوناگون می بافند.

طرح قاشقی
این طرح به شکل لوزی و زمینه ی فرش بافته می شود و ملهم از قاشق های چوبی ترکمن است.

طرح بشقابی
این طرح متعلق به قبیله یموت است و به شکل بشقاب با گل های 8 پر است. این نقش در نزد قالیباف های ترکمن به اشکال کوچکی اطلاق می شود که به اشکال دایره، مربع، مستطیل، بیضی و دارای کنگره است.

طرح آفتاب
این طرح را در کشور ترکمنستان می بافند و اقتباسی است از کتاب طرح ها و نقشه های قالی در آسیای مرکزی، تالیف مشکورا.

نقش عود سوزانی
این نقش قدمتی 5500 ساله دارد.

نقش خان قامچی
نقشی است از تازیانه که خان برای تاختن اسب به کار می برده است.

نقش آق سو
این نقش را با الهام از کانال دام داران پدید آورده اند.

طرح پای فیل
طرحی از فرش ترکمن است با زمینه ای قرمز و قهوه ای متمایل به قرمز و نقش یک سلسله کثیرالاضلاعی به نام نقش فیل. این طرح به صورت جا نمازی و گاهی بزرگ تر در ترکمن صحرای ایران و ترکمنستان بافته می شود.
طرح پای فیل با نقش مایه هندسی هشت گوش یا لوزی بافته می شود که با ایجاد تغییرات در تزیینات و رنگ آمیزی آن، نقش های مختلف فراهم می شود. در میان لوزی ها، نقش مایه گل و برگ درخت نیز مشاهده می شود. پرز این قالیچه ها معمولا از لحاظ ارتفاع متوسط است.
طرح پای فیل نوعی از طرح بخارا است که طرح ترکمن یا طرح ماری گل یا طرح تکه نیز خوانده می شود.

از دیگر نقش های قالی ترکمن می توان نقش های زیر را نام برد:
اصیل گل، جعفربای گل، کجاوه گل، آقایق، اوغان/ بافت تکه، ارساری، چهارقاب، شانه ای/ بافت عمومی، انسی گل، قزل آیاق، توینک، قؤش، پنجارا / پنجره.

منبع
نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن ها
گنبد دردی اعظمی راد
تصاویر نقش ها از سایت قالی ایران

دنیای نقش ونگارهای قالی ترکمن

مطالب مشابه :

طرح حاشیه

بته جقه را بسیار دوست می دارم...

تهذیب و طرح های مذهبی - حاشیه

مدل لباس های سنتی

طرح معرق

انتخاب کاغذ دیواری

کارتهای دعوت عروسی با طرح حاشیه دار

دنیای نقش ونگارهای قالی ترکمن

مجموعه حاشیه های فانتزی با طرح گل های ریز با فرمت پی.اس.دی | PSD Floral Fantasy Borders