طنزیم

حسين صرفي

- معاني طنز : افسوس كردن ، مسخره كردن ، طعنه زدن و ... :

طنز كنان روبهي آمد ز دور گفت صبوري مكن اي ناصبور ( نظامي )

- تا زمان دهخدا و نسيم شمال به كلمه ي « طنز » به معناي امروزي برنمي خوريم .

۱- واژه ي طنز

- در دهه ي 20 عباس اقبال و پرويز ناتل خانلري كلمه ي طنز را براي آثار عبيد به كار بردند .( طنز فاخر سعدي ، ايرج پزشكزاد ، ص 39 )

- گذشتگان به جاي واژه ي طنز از « هزل » استفاده مي كردند :

هزل خوار مداريد و هزّالان را به چشم حقارت منگريد . ( عبيد زاكاني )

- در زبان انگليسي به طنزsatire مي گويند كه از كلمه ي لاتين satira ( ظرفي پر از ميوه هاي متنوع

براي خداي فلاحت ) گرفته شده است .

۲- در تقسيم بندي قدما به نوع خاصي به نام طنز بر نمي خوريم زيرا انواع ادبي بر اساس

محتوا نام گذاري نمي شدند .

۳- تعاريف طنز

- طنز فريادي است كه در اوج انفجار به پوزخند و قهقهه تبديل مي شود :

طنز يعني گريه هاي قاه قاه طنز يعني خنده هاي آه آه

- طنز زاده ي غريزه ي اعتراض است .

- طنز يعني درد و از انساني كه درد مي كشد بايد انتظار فرياد داشت نه تحرير .

- طنز ترجمان روحي است ، شيفته ي نظم .

- جاناتان سويفت : همچون فرزانه اي هميشه خندان من خشم خود را در قالب طنز مي ريزم .

۴- دليل استقبال از طنز :

- طنز آينه اي است كه بينندگان آن عموماً چهره ي كسي جز خودشان را در آن كشف مي كنند و

همين علّت عمده ي استقبال است كه نسبت به طنز وجود دارد و باز به همين دليل است كه كمتر

كسي از طنز مي رنجد ( فرهنگ اصطلاحات ادبي ، سيما داد ، ص 209 )

- بدي ها را به شكل اغراق آميز بزرگ جلوه مي دهد تا كم اهميتي آن ها از بين برود .

- در ظاهر مي خنداند ولي در باطن به تفكّر وامي دارد .

- از نظر طنز پرداز عيب جهان بايد برطرف شود اما مطايبه گو به رفع عیب اعتقادی

ندارد.

۵- طنز نويس

- طنز پرداز خودش را بالا مي گيرد امّا مطايبه گر فروتن است و به همين دليل مخالف خواني نمی کند.

- طنز نویس با هرچه كه كهنه و مرده و واپس مانده باشد مبارزه مي كند. ( نگارش و ويرايش ، احمد

سميعي گيلاني ، ص 61 )

- زيستن با طنز پرداز كار آساني نيست زيرا بيش از حدّ معمول به شرارت ها و حماقت هاي هم

نوعانش آگاهي دارد .( طنز ، آرتور پلارد ، ص 4 )

۶- بناي طنز بر خنده است امّا نه خنده اي از سر شادماني

- لازمه ي خنده دريافتي فراحسي و عميق از رويدادهاي اطراف ماست .( بيست سال با طنز ، رؤيا

صدر ، ص 1 )

- انسان وقتي مي خندد كه خود را بالاتر از موضوع خنده ببيند .

- بذله گويي نشانه ي هوش است پس طنز پرداز باهوش است .wit دو معنا دارد : هوش و شوخي .

( از صبا تا نيما ، آرين پور ، ج 2 ، ص 36 )

- طنزپرداز با خنداندن فطرت كمال جوي انسان را بيدار مي كند تا بر زشتي ها بخندد .

- در طنز غربي خنده مسأله ي سبك و شيوه است ؛ يعني مي تواند خنده دار نباشد .

- نوعي بي طرفي لازم است تا سخن طنز آميز نزد شنونده ارزش داشته باشد .

۷- شرايط طنز

- طنز سبكي اجتماعي دارد به همين دليل مقولات متعالي كمتر در آن مي گنجد .( طنز ، آرتورپلارد ،

صص13-12 )

- وقتي از طنز لذّت مي بريم كه ديگري را گزيده باشد .

- طنز نبايد هميشگي باشد :

جدّ همه ساله جان مردم بخورد هزل همه روزه آب مردم ببرد ( عبيد زاكاني )

- هرچه مخالفت نويسنده وبغض او نسبت به حوادث زندگي شديدتر باشد به همان نسبت طنز كاري تر

و دردناك تر مي شود ( از صبا تا نيما ، ج 2 ، ص 36 )

- اگر با سخن ، طنز آميخته شود تمام حواس مخاطب را به خود جلب مي كند .

۸- تأثير طنز

- پيامبر اسلام ( ص ) : طنز در كلام مثل نمك است در طعام .

- آرتور پلارد : چه آسان است كسي را پَست بناميم آن هم با مزاح .

- چارلز چرچيل : برخود بلرز و رنگ از چهره بباز وقتي كه تازيانه ي قهّار طنز به چرخش درآيد .

۹- تفاوت طنز و انتقاد

- انتقاد صريح و بي پرده است امّا طنز كنايه اي و ايهامي است

- انتقاد عبوس و اخمو است امّا طنز دارويي تلخ است با روكش شكلاتي ؛ به قول سعدي : سقمونياي

شکرآلود .

۱۰- تاریخ طنز

مغرب زمین

- تاريخ طنز در مغرب زمين به ادبيّات روم و يونان باستان مي رسد .

- اوّلين شاعر طنز سراي يونان آرخي لوخي ( قرن 7 ق . م ) است و كمدي هاي

آريستوفانس لحني طنزآميز دارد .

- در ادبيات انگليس تا پيش از قرون وسطي ، طنز به صورت مستقل وجود نداشت امّا در خلال

حكايات ديده مي شد مثل حكايات كانتربوري .

- از اواخر قرن 16 اوّلين اثر مستقل طنز به نام « قطعه اي ناقابل براي مامس » اثر توماس لوج

پديد آمد .

- جان درايدن شاعر قرن 17 با آثار « آبسالم » و « آكي توفل » بزرگترين طنز سراي عصر خود

شد.

- در اواخر قرن 17 و اوايل 18 طنز در ادبيات انگليسي به اوج شكوفايي رسيد ؛ نويسندگان بزرگ

اين عصر : جاناتان سويفت ، الكساندر پوپ .

- در قرن بيستم طنز روايتي در رمان و در آثار نويسندگاني چون آلدوس هاكِسلي ( دنياي

قشنگ نو ) و جورج اورول ( قلعه ي حيوانات ) متجلّي شد .

ایران زمین

- حكايت بز و درخت آسوريك از قديمي ترين آثار طنز در ايران زمين به شمار مي رود كه « بز »

نماد ايراني بودن و م نخل » نماد سامي بودن است .

- در ايران پيش از اسلام در ميان داستان هاي انوشيروان به بعضي داستان هاي طنز بر مي

خوريم مثل زنجير عدل و حكايت پيرمردي نود ساله كه گردو مي كاشت و از او مي پرسند با اين

سن كاشتن درخت براي تو چه فايده دارد و او به طنز و ريشند جواب مي دهد : ديگران كاشتند

ما خورديم ما بكاريم تنا ديگران بخورند .

- در ميان آثار شاعران گذشته به نمونه هاي طنز بر مي خوريم از جمله به طنز هاي مؤدّبانه ي

فردوسي ، طنز فاخر سعدي ، طنز رندانه ي حافظ ،نقيضه هاي بسحق اطعمه امّا اوج آن را در

آثار عبيد زاكاني مي بينيم كه در اكثر زمينه هاي طنز پردازي طبع آزمايي كرده است .

- مشروطيت

- طنز مشروطيت تحت تأثير آثار اروپايي شكل مي گيرد و ترجمه ي آثار خارجي به اين امر شتاب مي

بخشد : حاجي باباي اصفهاني

- بازتابنده ي خواست هاي اجتماعي سركوب شده ي مردم ايران است .

- به دليل اين كه طنز اين دوره رنگ اجتماعي ـ سياسي مي گيرد از كلمات زشت آن كاسته ميشود

مثل اشعار دهخدا و نسيم شمال.

- شاعران با صراحت دربرابر اقدامات استعماري موضع مي گيرند و خائنان را با كلمات طوفاني

گوشمالي مي دهند .

- طنز پردازان از ثقيل نويسي دوري مي كنند .

- اشرف الدّين گيلاني نقطه ي اوج طنز سياسي ـ مردمي است .

- دهخدا اوّلين نمونه ي طنز به معناي اروپايي آن را نوشت .

- نويسندگان به دليل فروكش كردن تب مشروطه خواهي نوجويي هاي ساختاري مي كنند ؛ مثل :

يكي بود يكي نبود

- نشريه ي « قرن بيستم » با هجوي تند به نقد جريان هاي سياسي مي پردازد .

- رواج نشريات ( حدود 65 نشريه فكاهي انتشار يافت )

- بعضي از نشريات وابستگي مستقيم به شوروي داشتند ؛ مثل : نشريه ي چلنگر .

- بعضي از طنز نويسان اين دوره : صادق هدايت ، ايرج پزشكزاد ، بهرام صادقي ، فريدون

تنكابني ، جلال آل احمد .

انواع طنز

- عام و خاص : عام طنزي است كه بازتاب عمومي دارد و طنز خاص همان هجو است كه شخص خاصي را هدف قرار مي دهد( بهرام صادقي ، محمد رضا اصلاني ، ص 41 )

- هوراسي و جوواني : در طنز هوراسي ( horatian ) سخنگو فردي مؤدّب و زيرك است كه با طنز هايش بيشتر باعث سرگرمي و تفريح است تا خشم و رنجش زبان او نرم و ملايم است و گاهي خودش را به سِخره مي گيرد « ارنست رنان متفكر فرانسوي قرن 19 سعدي را با هوراسيوس مقايسه مي كند » (طنز فاخر سعدي ايرج ، پزشكزاد ، ص 34 ) . در طنز جوواني (juvenalian ) سخنگو يك معلّم جدّي اخلاق است ؛ سبك و زباني موقّردارد مفسده ها را كه به نظر او كاملاً جدّي هستند بدون گذشت مطرح مي كند و باعث تحقير و رنجش مي شود . ( انواع ادبي ، شميسا ، ص 235 )

- طنز موقعيت : گاهي اوقات حادثه آنقدر غيرمنتظره است كه باعث خنده مي شود ؛ مثل پايان داستان « هديه ي سال نو » اثر اُ.هنري .

يا اين كه خود موقعيت خنده دار است ؛ مثلاً : قاتلي مادري را بكشد و چون دلش براي بچه مي سوزد بچه ي او را نيز بكشد كه تنها نماند .

- طنز كلامي : در اين نوع طنز ، طنز پرداز با واژه ها به گونه اي كار مي كند كه نوعي خنده يا تمسخر را موجب شود . بعضي از انواع كاريكلماتور طنز كلامي دارد :

« درخت از گربه پايين آمد . شير باغ وحش چكّه مي كرد »

يا طنز كلامي فروغ فرخزاد در « اي مرز پر گهر » :

... رسماً به مجمع فضلاي فكور و فضله هاي فاضل روشنفكر / و پيروان مكتب داخ داخ تاراخ تاراخ بپيوندم / و طرح اوّلين رمان بزرگم را / كه در حوالي سنه ي يك هزار و ششصد و هفتاد و هشت شمسي تبريزي / رسماً به زير دستگاه تهي دست چاپ خواهد رفت / بر هردو پشت ششصد و هفتاد و هشت پاكت / اشنوي اصل ويژه بريزم ( مجموعه اشعار فروغ فرخزاد ، انتشارات نويد آلمان ، ص 379 )

- طنز سياه : در اين نوع طنز نويسنده مي خواهد خواننده را متوجّه واقعيات وحشتناكي كند كه در حال وقوع است . دست مايه ي اين نوع طنز رذالت ها و حقارت ها و پوچي آرزوها و تلاش بشري است مثل طنز هاي بهرام صادقي كه « پشت رويه ي شاد طنز هاي او سياهي اجتماع و ارواح شكست خورده نهان است » ( صد سال داستان نويسي ، ميرعابديني ، ص 324 ) و طنز تلخ و سياهي كه در كتيبه ي اخوان ثالث ديده مي شود .

- طنز سياسي : اين نوع طنز براي بيان مشكلات سياسي پديد مي آيد امّا از آن جا كه نمي توان مستقيم با حكوت طرف شد معمولاً از زبان دلقك هاي دربار ، مثل كريم شيره اي يا از زبان ديوانگان بيان مي شد :

« دوش مي گفت اين سخن ديوانه اي بي بازخواست درد ايران بي دواست

عاقلي گفتا كه از ديوانه بشنو حرف راست درد ايران بي دواست » ( نسيم شمال )

يا از زبان مستان : « محتسب مستي به ره ديد وگريبانش گرفت ......

- طنز عرفاني : در قرن 7 و 6 در ادبيات صوفيه رخ مي دهد و بازتابي عتابي است كه مجذوبان در جذبه ي عرفاني نسبت به ذات حق ابراز كرده اند و حكايت از طغيان انساني آگاه دارد كه دربرابر بي عدالتي هاي اجتماع نمي تواند ساكت بنشيند ؛ مثل : ديوانه اي به نيشابور مي رفت و دشتي پر از گاو ديد .....

- طنز خانوادگي : اين نوع طنز معاصر است و بيشتر به روابط زن و شوهر و عروس و مادر شوهر وكارمند و رييس و .... مي پردازد :

زمادر زن هزاران داد و فرياد كه بدجنسي به دختر مي دهد ياد

بسازم مو چماقي را ز پولاد زنم بر مغز او خود گردم آزاد ( افاضات آقاي هالو ، ص 187 )

- طنز مردم : اين نوع طنز بين عامه ي مردم رواج دارد و به صغير و كبير رحم نمي كند و هميشه چندين گام از طنز مكتوب جلوتر است و با هيچ چيز نمي توان جلوي آن را گرفت .

- طنز زنانه : توجّه به مسائل زنان و طنز گفتن درباره ي آنان از قديم در ميان آثار طنز پردازان ديده مي شد : « همام در مجلسي نشسته بود و غلامش رسيد و گفت : خانم به خانه فرود آمد همام گفت : كاش خانه به خانم فرود مي آمد » امّا در دوره ي معاصر نسبت به اين موضوع توجّه بيشتري شده است . از سال 1363 كيومرث صابري ( گل آقا ) به مسائل زنان اهميّت خاصّي داد وحمايت از حقوق زنان به عنوان يك جريان در آثار دخترش پوپك صابري ( گل نسا ) ديده مي شود . به سه دليل طنز پرداز زن نسبت به مرد كمتر است : 1- ركاكت 2- خشونت : طنز نويس در اعماق ذهنش بايد سخت گير و خشن باشد .3- سياست : يكي ازپركاربرد ترين انواع طنز، سياست است و موضوع اصلي سياست كسب قدرت ، و قدرت در كشور ما امري مردانه تلقّي مي شود ولي با اين همه زنان طنز نويس زيادي داريم . در ميان گذشتگان در شعر مهستي گنجوي به بعضي موارد طنز برمي خوريم ولي در دوره ي معاصر به اوّلين زن طنز نويــس بر مي خوريم با نام بي بي خانم ( اوايل مشروطه ) با كتاب معايب الرّجال كه در پاسخ به كتابي به نام تأديب النسوان كه يكي از درباريان نوشته بود .همچنين نمونه هايي طنز در آثار پروين اعتصامي و ژاله قائم مقامي مي بينيم ولي اوّلين روزنامه نگار طنز نويس رباب تمدن است كه در مجلّه ي چلنگر مي نوشت و در سـال 1370 يك زن مدير مسئول مجله ي جوالدوز شد .

- طنز اينترنتي : در اين نوع طنز از پيچيدگي كم مي شود زيرا زبان پيچيده ي طنز زاده ي سانسور است اما در اينترنت اين سانسور كمتر صورت مي گيرد علاوه بر اين به حوصله ي كم خواننده پاسخ مثبت مي دهد و قدرت انتخابش را بالا مي برد .

شيوه هاي طنز پردازي

طنز پردازي شيوه هاي گوناگوني دارد و از نظر قالب هيچ محدوديتي ندارد . و قالب هاي گوناگون شعر و نثر از لالايي گرفته تا شعر سپيد همه را در بر مي گيرد امّا مهمترين شيوه هاي طنز پردازي عبارتند از :

دگرگون كردن نام ها : ابواعبر شاعر هاشمي عباسي ( درگذشته 250 هـ . ق ) كه ا زراه طنز پردازي ارتزاق مي كرد و شاگرد پرورش مي داد مي گويد : اوّلين درسي كه در هزل گويي ( طنز پردازي ) بايد ياد بگيريد قلب اشيا يا دگرگون كردن نام ها و چيز هاست ( مقدمه اي بر طنز و شوخ طبعي ، ص 70 ) :

« چون زمخشري كتاب ميداني ( اثر احمد بن محمد ميداني نيشابوري ) را ديد برجودت تصنيف آن حسادت برد و قلم برداشت و بر اول نام ميداني حرف نون بيفزود كه به فارسي يعني نمي داني » (ارشاد الاديب ، ياقوت حموي ج 2 ص 108 )

واژه نامه : از انواع آيروني (irony ) است .آيروني در فارسي به « استهزا » ترجمه شده و آن عبارتست از يك شيوه ي كلام كه در آن عكس آن چيزي را كه مي خواهند به مخاطب بفهمانند بر زبان آورند . در واژه نامه ، نويسنده به شيوه ي فرهنگ لغت واژه ها را معني مي كند اما معنايي كه خودش دوست دارد را در آن مي گنجاند از قديم الايّام درميان آثار عبيد زاكاني ديده مي شود و در ميان معاصرين هم كاربرد دارد :

« كاسب : كسي كه خدا را نشناسد »

« الجاهل : دولتيار »

« الدانشمند : كسي كه عقل معاش ندارد »

« السّالم : جامه اي كه خود دوزند »

« غير سالم : آن كه از بازار دوخته خرند »

« الموصولات : جامه هاي وصله زده »( عبيد زاكاني )

« سنگ قبر : شناسنامه ي منفي »

« قفس پرنده :كنسرو بي عدالتي »

« ناودان : روزنه ي اميد باغچه » ( پرويز شاپور )

كاريكلماتور : اين واژه را نخستين بار احمد شاملو براي نوشته هاي پرويز شاپور به كاربرد كه از تركيب «كاريكاتور» و «كلمه » پديد آمده است اين نوع نوشته ها كه دراغلب موارد طنز گونه اند با جابه جايي بعضي واژه ها يا مفاهيم شكل مي گيرد و گاهي اوقات نيز حرف هايي عادي ولي تأمّل برانگيزند :

« سوراخ موش روزنه ي اميدگربه است »

« مطالعه در گورستان نياز به ورق زدن سنگ قبر ندارد »

« سكوت ، عاشق شنيدن است »

« به عقيده ي گيوتين سر آدم زيادي است »

« وقتي سِن بالا مي رود، زندگي پايين مي آيد »

شهر آشوب : اين نوع طنز از فروع هجو است و بيشتر قالب رباعي دارد كه در عصر صفوي رواج عمده اي پيدا كرد . شهرآشوب به نثر هم داريم كه به نام هاي ديگري نيز خوانده مي شود از جمله : شهر انگيز ، دهر آشوب ، جهان آشوب ، عالم آشوب و ... كه در آن شاعر و طنز پرداز به ذم مردم يك شهر مي پردازد و البته اينذم فقط مربوط به مردم يك شهر نيست بلكه گاه شاعر به سرزنش يك صنف خاص مي پردازد كه اين نوع « شهرآشوب ها از نظر ادبي چندان ارزش ندارند ، اما مي توانم از آن ها براي مطالعه ي جامعه شناسي تاريخي و كسب اطلاعات در مورد شغل ها و پيشه ها ي گوناگون دوره هاي گذشته سود جست هرچند شهرآشوب ها معمولاً منظوم هستند اما چند شهرآشوب منثور نيز از دوران صفويه باقي مانده است » ( واژه نامه ي هنر شاعري ، ميمنت ميرصادقي ، ص 175 ) :

گفتم ز سپاهان مدد جان خيزد لعلي است مروت كه از آن كان خيزد

كي دانستم كه مردمش كورانند با آن همه سرمه كز سپاهان خيزد ( مجيرالدين بيلقاني )

* * *

بلخ شهري است درآگنده به اوباش و رنود در همه شهرنواحيش يكي بخرد نيست ( فتوحي مروزي كه به نام انوري شهرت يافته است )

توضيح واضحات :

داني كف دست از چه بي موست زيرا كف دست مو ندارد

* * *

در خراسان خروس مرغ نر است كوه قاف ا نخود بزرگ تر است

سبزه سبز است و آسمان آبي است آب شط العرب هميشه تر است

دو برادر ز يك پدر مادر پسر اوّلي بزرگ تر است

كاريكاتور : طرح هاي قلم اندازي است كه نويسنده ي آن برخي ويژگي هاي يك شخص بخصوص را به شيوه اي مبالغه آميز و تمسخر آلود توصيف مي كند مثل توصيف مصطفي در داستان كباب غاز جمال زاده :

« ولي همين قدر مي دانم كه سر زانو هاي شلوارش كه از بس شسته بودند به قدر يك وجب خورد رفته بود چنان باد كرده بود كه راستي راستي تصوّر كردم دو رأس هندوانه از جايي كش رفته و در آن جا مخفي كرده است .»

يا توصيف آقاي فرنگي مآب در داستان فارسي شكراست :

« آقاي فرنگي مآب با يخه اي به بلندي لوله ي سماوري كه دود خط آهن هاي نفتي قفقاز تقريباً به همان رنگ لوله ي سماورش درآورده بود در بالايِ طاقچه اي نشسته و تحت فشار اين يخه كه مثل كُندي بود كه به گردنش زده باشند در اين تاريك و روشني غرق خواندن كتاب رماني بود . »

اغراق : يكي از اصلي ترين ابزار طنز پرداز اغراق است زيرا نويسنده براي اين كه كم اهميتي موضوع مورد نظرش را از ميان بردارد بايد آن را از حدّ معمول بزرگ تر نشان دهد تا در خواننده تأثير نمايد و از آن جا كه اغراق يكي از ابزار هاي اصلي براي خلق صحنه هاي حماسي است بايد گفت كه « حماسه به عنوان والاترين شكل ادبي حيطه ي وسيعي براي تحريف هاي طنز دارد ( طنز ، آرتورپلارد ، ص 54 )

نمونه اي اغراق را در شعر مولوي مي بينيم كه تصويري خنده دار ايجاد كرده است :

زير چادر مرد رسوا و عيان سخت پيدا چون شتر بر نردبان

بهرام صادقي در داستان « مهمان ناخوانده در شهر بزرگ » مشخصّات پزشكي را اين گونه اغراق آميز و خنده دار مي نويسد :

« دكتر صميم جالينوس ، پزشك امراض رواني ، پوست ، زنان ، داخلي ، متخصّص بيماري هاي چشم و گوش و حلق و بيني ، اطفال ، عفوني ، جرّاح مجاري ادرار و استخوان داراي درجه از دانشگاه آمريكا ... ترك اعتياد در 29 ساعت ، تزريقات استريل رفع چاقي و ايجاد لاغري و بالعكس و ... »

نقيضه گويي : نقيضه از ريشه ي نقض به معناي ويران كردن است در اصطلاح يعني نظيره گويي كه كلام شاعر يا شخص مخالف را به وسيله ي آن نقض مي كنند يا نه قصد تمسخر اثر اصلي نيست بلكه نوعي طنز براي انتقاد اجتماعي است شاعرنقيضه ساز بايد طرح كلي شاعر اوّل را رعايت كند يعني در وزن ، قافيه و رديف .

نقيضه هم در شعر است هم در نثر . اگر شاعر نقيضه ساز قسمتي از اثر اصلي را بياورد به آن نقيضه ي تضميني مي گويند :

آن قصر كه جمشيد در او جام گرفت بگذاشت به بانك رهني و وام گرفت

آن گاه بساخت روي آن يك طبقه آن را به اجاره داد و آرام گرفت ( بهاء الدين خرمشاهي )

نقيضه گويي در قرن 5 قبل از ميلاد هم وجود داشته است به عنوان مثال اريستوفان بعضي آثار اوري پيد را نقيضه كرده است . امّا در ايران بيشترين نقيضه را در آثار عبيد زاكاني و بسحق اطعمه ، نظام قاري مذهّب اصفهاني ، فريدون تولّلي و صادق هدايت مي بينيم .

اي صاف و سفيد كلّه ي قند افراشته هم چو كوه الوند

از كاغذ آبيت كله خود وز نخ به ميان يكي كمربند ( صادق هدايت )

گروتسك ( grotesque ): « نوعي توصيف صحنه يا داستان است كه در آن قطب هاي متضاد و متجانس در شكلي مضحك ، مهوّع و ترسناك در كنار هم قرارمي گيرندبا يك ديگر به سازگاري مي رسند و در هم مي آميزند تا نشان دهند زندگي تا چه حد ماهيت توأمان تراژيك و كمدي دارد . جهاني كه گروتسك مي آفريند به غايت آشفته ، بي نظم ، طنز آميز و متعفن است كه در آن مرزهاي خنده و انزجار درنورديده مي شود . در گروتسك شخصيت ها نامتجانس نفرت انگيز و قابل ترحّمند . آنان در روند داستان چنان به جان هم مي افتند و زندگي مصيبت بار را را به رخ مي كشند كه خواننده در مي ماند به اين واقعيت فلاكت بار بايد بخندد يا بگريد » ( بهرام صادقي ، محمد رضا اصلاني ، صص 65 – 64 ) :

« فكر مي كنم يك شب خوابيده ام ، يك دفعه يك بچه ي چهل ساله ي ريشو از شكمش مي آيد بيرون و به من مي گويد : باباجون ، سلام . آخ! پشت دست را داغ مي كنم و بعد زور مي زنم تا بلكه چهار سالش بشود ، بعد چهار ماه ، بعد يك تكّه گوشت ... آن وقت هر شب گريه مي كنم ، اين تكّه گوشت اين تكّه گوشت وارث من بچه ي من از خون و گوشت من ...ولي خوب نه تقصير من است نه تقصير زنم .» ( بهرام صادقي )

بورلسك (burlesque) : به معني تقليد مضحك است و آن اثري است كه در آن موضوع جدّي به شكلي تمسخرآميز يا موضوع پيش پا افتاده اي به شكل جدّي بيان شود . خصوصيت اصلي بورلسك عدم تجانس موضوع مطرح شده با شيوه ي ارائه ي آن است كه بيشتر قصد سرگرم كردن دارد . تفاوت آن با نقيضه در اين است كه در نقيضه ، اثر ادبي مشخصّي مورد تقليد قرار مي گيرد . در اروپا از قرن 17 به بعد اين نوع طنز پردازي رواج پيدا مي كند امّا در ايران به عنوان نوع خاصّي شناخته نيست ولي نمونه هايي از آن ديده مي شود مثل « حماسه ي مگس كش » اثر اسماعيل خويي :

... آن گاه / با گرز كائوچوي در دستم / در ابر انبوه مگس ها خيره گشتم باز / و باز خنديدم / زان سان كه مي خندند سرداران رويين تن / بر لشگر دشمن /گفتم خوشا با كينه ي اعصار در سينه / باراني از خون بر در و ديوار باراندن / بسيارشان را كشتن و بسيارهاشان را / زين گوشه تا آن گوشه ي تالار تاراندن / اينك من ،

اينك من : / سردار ميدان هاي سرپوشيده ي ايمن / با گرز يك سيري / تازان به اردوي شما / اي گنده پاره هاي در پرواز / اي گنده خواره هاي اكبيري .

منابع طنز :

- بیست سال با طنز ، رؤیا صدر ، تهران ، شهر کتاب ، هرمس ، 1381 .

- پژوهشی درباره ی طنز در شریعت و اخلاق ، گروه معارف مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما ، قم ، بوستان کتاب ، 1381 .

- تاریخ طنز در ادبیات فارسی ، حسن جوادی ، تهران ، کاروان ، 1384 .

- تفنّن ادبی در شعر فارسی ، منوچهر دانش پژوه ، تهران ، طهوری ، 1380 .

- جوحی ، احمد مجاهد ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1383 .

- چشم انداز تاریخی هجو : زمینه های طنز و هجا در شعر فارسی ، عزیزالله کاسب ، تهران ، روزبهان ، 1366 .

- خندمین ترافسانه (جلوه های طنزدرمثنوی) ، اسماعیل امینی ، تهران: انتشارات سوره مهر، 1384
- دخوی نابغه ، ولی الله درودیان ، تهران ، گل آقا ، 1384 .

- درباب طنز ، سیمون کریچلی ، ترجمه ی سهیل سُمّی ، تهران ، ققنوس ، 1384 .

- رستگاری نزدیک : مباحث مقالات و .... طنز ، بهاء الدّین خرّمشاهی ، تهران ، قطره ، 1383 .

- زاکانی نامه ، علی اصغر حلبی ، تهران ، زوّار ، 1384 .

- شعر طنز امروز ایران ، ابراهیم نبوی و شهرام شکیبا ، تهران ، نشر نی ، 1379 .

- شل سیلور استاین ( نقد و بررسی آثار ) ، روت ک . مک دونالد ، رضی هیرمندی ، تهران ، هوای تازه ، 1382 .

- طنز ، آرتور پُلارد ، ترجمه ی سعید سعید پور ، تهران ، نشر مرکز 1378 .

- طنزپردازان معاصر (1 ) : ابوتراب جلی ، ریتا اصغر پور ، تهران ، گل آقا ، 1382 .

- طنزپردازان معاصر ( 2 ) : ابوالقاسم حالت ، ریتا اصغر پور ، تهران ، گل آقا ، 1382 .

- طنزپردازان معاصر ( 3 ) : محمّد علی گویا ، ریتا اصغر پور ، تهران ، گل آقا ، 1382 .

- طنزپردازان معاصر ( 4 ) : مرتضی فرجیان ، ریتا اصغر پور ، تهران ، گل آقا ، 1382 .

- طنزپردازان معاصر ( 5 ) کیومرث صابری فومنی ، رؤیا صدر ، تهران ، گل آقا ، 1384 .

- طنز در شعر استاد شهریار ، محمّد حسین شهریار ، تهران ، خردمند .

- طنز سرایان ایران از مشروطه تا انقلاب ( 3 جلد ) ، مرتضی فرجیان و محمّد باقر نجف زاده بارفروش ، تهران ، بنیاد ، 1370 .

- طنز فاخر سعدی ، ایرج پزشکزاد ، تهران ، شهاب ، 1381 .

- طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلام ، علی اصغر حلبی ، تهران ، بهبهانی ، 1378 .

- طنز و طنزپردازی در ایران ، حسین بهزادی اندرهجردی ، نشر صدوق ، 1378 .

- عبید زاکانی لطیفه پرداز و طنزآور بزرگ ایران ، بهروز صاحب اختیاری و حمید باقرزاده ، تهران ، اشکان ، 1375 .

- کاوشی در طنز ایران ( 2 جلد ) ، ابراهیم نبوی ، تهران ، جامعه ی ایرانیان ، 1378 .

- کیومرث صابری ( گل آقا ) ، دنیا اصغرپور ، تهران ، مدرسه ، 1383 .

- مقدّمه ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران ، علی اصغر حلبی ، تهران ، پیک ، 1370 .

- نشانه شناسی مطایبه ، احمد اخوّت ، اصفهان ، نشر فردا ، 1371 .

- نقد ، دیدگاه ها ، زندگی و طنزهای رهی معیّری ، محمّد باقر نجف زاده بارفروش ، تهران ، سازمان تبلیغات اسلامی ، حوزه ی هنری ، 1376 .

- نقیضه و نقیضه سازان ، مهدی اخوان ثالث ، به کوشش ولی الله درودیان تهران ، زمستان ، 1374 .

- نگرشی بر مطبوعات فکاهی ایران ، غلامحسین مراقبی ، تهران ، دارینه .

- هجو در شعر فارسی ، ناصر نیکو بخت ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1380 .

طنزیم

مطالب مشابه :

منابع مطالعات امام حسین (ع) ، محرم ، عاشورا و عزاداری

تحلیل صرفی عربی و اعراب

بروشور تحلیل صرفی

گروه اسمی 1

قواعد ترکیب

طنزیم

گروه اسمی 2

گروه اسمی 3