روش تحقيق كيفي،

كاترين مارشال، گرچن ب، راس‌من، ترجمه علي پارسائيان، سيد محمد اعرابي، تهران، دفتر پژوهش‏هاي فرهنگي، 1377.

فرشته انصاري

كتاب روش تحقيق كيفي شامل هفت فصل است كه عبارتند از: كليات؛ محتواي تحقيق؛ چگونگي انجام تحقيق؛ روش جمع‏آوري داده‏ها؛ ثبت، مديريت و تجزيه و تحليل داده‏ها؛ مديريت منابع و زمان و دفاع از ارزش‏ها و منطق تحقيق كيفي.
هدف اصلي كتاب آن است كه دربارة شايستگي و مفيد بودن روش تحقيق كيفي صحبت كند و نشان دهد كه چگونه مي‏توان يك موضوع تحقيق كيفي را ارائه نمود. كتاب هم‌چنين به اين نكته مي‏پردازد كه چگونه بايد ديگران (برنامه‏ريزان اجتماعي، سياست‌مداران،‌ مجريان برنامه‏هاي پژوهشي، دولت و … )را در مفيد بودن و انجام يك تحقيق كيفي متقاعد نمود و در مراتب بعدي، بيان مي‏كند كه براي انجام تحقيق كيفي بايد چه مرحله‏هاي مشخصي را گذراند و چه اصولي را بايد رعايت كرد. به عبارت ديگر به پژوهش‌گراني كه مي‏خواهند با استفاده از روش كيفي درصدد درك و حتي تغيير يك پديده بسيار پيچيده اجتماعي و فرهنگي و … برآيند، راه‌كار‏هايي ارائه مي‏دهد. گرچه در كتاب فوق در مورد انواع روش‏هاي كيفي بحث شده ليكن قصد اصلي نه توضيح دقيق دربارة هريك از شيوه‏هاي تحقيق كيفي بلكه تشريح فرايند طرح‏ريزي و جريان اصلي تحقيق كيفي بوده است.
مي‏دانيم كه روش تحقيق كمي و يا تجربي از جمله شيوه‏هاي تحقيقاتي است كه در جوامع مختلف پيشينة طولاني دارد. اين شيوه، روش‏ جا‌افتاده و تعريف شده‏اي است كه پژوهش‌گران براي انجام بسياري از تحقيقات ازجمله تحقيقات اجتماعي وفرهنگي از آن استفاده كرده و مي‏كنند. پژوهش‌گران دليل استفادة نسبتاً زياد از چنين شيوه‏اي راتعميم‏پذيري، آسان بودن، سرعت در نتيجه‌گيري، وقت‏گير نبودن و مورد تأييد مجريان و برنامه‏ريزان مختلف قرار گرفتن و … بيان مي‏كنند ليكن مي‏دانيم كه‌جهت انجام تحقيقات بسيار پيچيده، خاص و ويژه و نيز امور و مسايلي كه بيشتر صورت ناشناخته، مبهم و پنهاني دارند، هم‌چنين تحقيق بر روي افراد و مكان‏هاي خاص و نيز انجام برخي از مطالعات مقايسه‏اي و تطبيقي و … شيوه‏هاي كمي چندان مناسب نبوده و عملاً پژوهشگران را يا به نتيجه نمي‏رساند و يا اگر هم نتايجي درپي داشته باشد اين نتايج چندان دقيق و مستدل نيستند. از اين‏رو در كنار شيوه‏هاي كمي استفاده شده به ‏كاربردن شيوه‏هاي كيفي براي انجام تحقيقات ژرف و عميق و نيز كاربردي پيشنهاد مي‏گردد.
البته پژوهش‏هاي كيفي به نسبت تحقيقات كمي،‌ ‌گسترة كمتري داشته و انجام آن‏ها با مشكلات بسياري از جمله مقاومت مسئولين، تعميم‏پذيري نسبي، محدود بودن، سخت و وقت‏گير بودن و … روبه‏‏روست.
وجود مشكلات فوق در انجام تحقيقات كيفي، در بسياري از كشورها مطرح بوده ليكن برخي از جوامع بالاخص در كشورهاي پيشرفته توانسته‏اند تا حد زيادي اين مشكلات را مرتفع كرده و با ارائة تعريف دقيق و اصولي نسبت به چنين شيوه‏هايي راه را بر انجام پژوهش‌هاي كيفي گشوده و پرداختن به آن‏ها را تسهيل نمايند. البته در برخي ديگر از جوامع نظير كشورهاي در حال‌توسعه، آهنگ اين جريان كند است، به طوريكه جايگاه واقعي چنين تحقيقاتي به صورت دقيق مشخص نشده است. ايران از جمله كشورهايي است كه به دليل عدم شناخت، نبود امكانات و شرايط لازم و كافي و نيز وجود موانع مختلف از جمله موانع ذهني، علمي و مالي از سوي مراكزي كه دست به انجام تحقيقات مي‏زنند [نظير كميته‏هاي تحقيقاتي در دانشگاه‏ها و سازمان‏ها] مراكز بودجه‏گذار وسازمان‏هايي كه منابع مالي تحقيق را تأمين مي‏كنند ،‌ هم‌چنين سردرگمي‏ها و عدم تعريف درست از چنين تحقيقاتي هنوز نتوانسته است به صورت دقيق و آشكار جايي براي چنين روش‏هايي باز نمايد به طوري‌كه نبود، كمبود ويا عدم استفاده صحيح از اين روش‏ها به طور كامل به چشم مي‏خورد.
كتاب روش تحقيق كيفي، به وجود چنين مشكلاتي برسرراه پژوهش‌گراني كه تمايل به انجام كارهاي كيفي و عملي دارند ونيز قصد دارند تا وارد جامعة مورد تحقيق شده و از نزديك و بسيار عميق به مطالعه و بررسي افراد و رفتارها و رويكردهاي آنان بپردازند اختصاص دارد. در اين كتاب با ارائة يك راهنماي عملي و مفيد به پژوهش‌گران آموخته مي‌شود چگونه چنين مشكلاتي را از سر راه خود برداشته و يا آن‏ها را تسهيل نمايند و اين‌كه چگونه يك طرح تحقيقاتي كيفي و جامع طراحي نموده و سپس نظر مسئولين امر را جلب نمايند.
در حقيقت، تحقيق كيفي انجام عملي تحقيق در دنياي واقعي است و بسيار ظريف و عميق مسايل را مورد شناسايي قرار مي‏دهد. با استفاده از اين روش مي‏توان پيچيدگي مسأله‏هاي اجتماعي را شناسايي كرده، به نتايج غير منتظرة سياست‏ها پي برد. هم‌چنين با به‏كارگيري اين روش در تحقيقات مي‏توان هرچه بيشتر شرايط را واقعي نمود و از شرايط تصنعي و غير واقعي (اتفاقي كه بيشتر در تحقيقات كمي رخ مي‏دهد)، فاصله گرفت. دامنة ارزش روش تحقيق كيفي تا به آن‏جا كشيده مي‏شود كه انواع تحقيقات زير را در برمي‏گيرد.
1. تحقيقي‌كه لازم است براي كسب اطلاعات مربوط به آن در گردابي از پيچيدگي‏ها و فرايندها غوطه‏ور شد.
2. تحقيقي‌كه دربارة نظام‏هاي نوآور يا پديده ناشناخته (يا كمتر شناخته شده) است.
3. تحقيقي‌كه‌ در آن‌پژوهش‌گر مي‏كوشد تا محل وعلت متفاوت بودن سياست و جنبه‏هاي اجرايي (گفتار و كردار مقامات) را كشف كند.
4. تحقيقي كه درمورد روابط غير رسمي و بدون ساختار بين فرايندهاي سازماني است.
5. تحقيقي كه دربارة شناخت علت مغاير بودن هدف‏هاي ابراز يا اعلان شدة سازمان با هدف‏هاي واقعي است.
6. تحقيقي كه نتوان آن را به سبب مشكلات اجرايي يا مسايل اخلاقي به شيوة تجربي به اجرا درآورد.
7. تحقيقي كه متغيرهاي آن هنوز ناشناخته مانده‏اند. تحقيق كيفي در رشته‏هاي مختلف چون علوم اجتماعي، علوم تربيتي، مديريت و برنامه‏ريزي وبه طور كلي علوم كاربردي ‏مي‌تواند مفيد واقع شود.
برخي از شاخه‌هاي علمي تا كنون بر روش كيفي تأكيد داشته‌اند و به اين ترتيب نام خود رابه روش‌هاي كيفي مختلفي داده اند از جمله:
1ـ رفتارشناسي انساني : در اين روش سعي مي‏شود تا انواع رفتار انسان‏ها شناسايي و درك گردد. داده‏ها از مجراي مشاهده وتجزيه و تحليل مقادير كمي جمع‏آوري شده كسب مي‌شوند و گاهي ازضبط صوت و فيلم در آن استفاده مي‏شود.
2 ـ روان شناسي : به رابطة متقابل انسان و محيط درشكل دادن به رفتار توجه مي‏كند. در اين روش بر داده‏هاي ورودي مشاهده تأكيد شده و در مواردي هم از نوار و ضبط صوت استفاده مي‏شود. هدف اصلي روش كيفي در اين‌جا شرح يا توصيف اين گونه رفتارها و تجزيه و تحليل اثراتي است كه عوامل محيطي بر اين رفتارها مي‏گذارند.
3ـ مردم‏نگاري كل‏گرا : در اين روش فرهنگ انساني نقش اساسي دارد و اين همان‌چيزي است كه پژوهش‌گران در اجراي روش مربوطه درصدد شرح، توصيف و تجزيه و تحليل آن برمي‏آيند. پژوهش‏گران روش مزبور كوشيده‏اند تا با به‏كارگيري روش مشاهده مشاركتي ، داده‏هايي را جمع‏آوري نموده و سپس بدين وسيله ديدگاه‏هاي افراد مورد تحقيق را مستند سازند.
4- انسان‏شناسي شناختي (انسان‏شناسي مبتني برتفسير مقوله‌هاي شناخت): دراين‌جا ، اساس براين فرض گذارده مي‏شود كه ديدگا‏هاي افرادي كه در تحقيق مشاركت مي‏كنند بردو دسته است: الف) گروه‏هايي كه به شكل توجه مي‏كنند ب)گروه‏هايي كه درصدد شناخت معاني و مفاهيمي بر‏مي‏آيند كه به طور منظم بين افراد رد و بدل مي‏شود. مصاحبه‏هاي آزاد و عميق در اين روش كاربرد بسيار دارد.
5ـ مردم‏نگاري ارتباطات : در اين روش،‌ مردم‏نگار تحقيقات خود را بر پاية زبان‏شناسي گذارده و با توجه به روابط متقابل گفتاري و غيرگفتاري (با استفاده از روش مشاهده مشاركتي) داده‏هايي را جمع‏آوري و براي ثبت اين روابط از فيلم و ضبط صوت استفاده مي‏نمايد.
6ـ كنش متقابل نمادين : دراين‌جا پژوهش‌گر مي‏كوشد دريابد كه افراد مقصودشان از ايجاد ارتباط متقابل چيست و چه معنا يا برداشتي از اين ارتباط دارند. مشاهدة مشاركتي و مصاحبة عميق در اين روش به كار مي‏روند.
پژوهش‌گران ديگري چون جامعه‏شناسان، روان‏شناسان اجتماعي، جرم‏شناسان، متخصصان مردم‏شناسي و انسان‏شناسي، دانش‌مندان علوم سياسي و برنامه‏ريزان و… مي‏توانند از شيوه محققين كيفي به منظور انجام تحقيقات خود سود جويند.
از بين مجموع علوم فوق «انسان‏شناسي» يكي از مهم‏ترين شاخه‏هاي علمي به شمار مي‌رود كه بخصوص نيازمند استفاده از روش‏هاي كيفي است چرا كه يك انسان‏شناس قبل از هرچيز محتاج ورود به ميدان و مكان محققين و برخورد مستقيم و رويارو با عوامل و افراد موجود درآن‌جا است. انسان‏شناس بايد همه چيز را از نزديك مشاهده، لمس و حس كند تا از اين طريق مسايل بسيار نهفته و پنهاني را دريافته و در نهايت به تبيين توضيح و نتيجه برسد. كتاب روش تحقيق كيفي گرچه توسط متخصصين علوم تربيتي نوشته شده است ولي راهنماي بسيار خوبي براي پژوهشگران انسان‏شناسي است.
در اين كتاب چند نكته كليدي و مهم به چشم مي‏خورد كه مؤلّفين، ‌آن‌ها را بارها و بارها در بخش‏هاي مختلف كتاب مورد تأكيد قرار داده‏اند و ما در اين‏جا به آن‌ها اشاره مي‏كنيم:
1ـ شايستگي و صلاحيت پژوهش‌گر: در تحقيق كيفي، پژوهش‌گرحكم يك ابزار يا وسيلة بسيار مهم را دارد كه حضور او در صحنة تحقيق، بخشي اصلي از تحقيق را تشكيل مي‏دهد (در حالي‏كه مي‏دانيم چنين امري در تحقيقات كمي به چشم نمي‏خورد) بنابراين، يك محقق از ابتدا تا انتهاي تحقيق چه در بخش ملاحظات فني نظير تدوين جدول زماني و طرح تحقيق، انتخاب ميدان و مكان تحقيق ، طرح سؤالات ، حضور در بخش ميداني تحقيق چون مشاهده، مصاحبه و … جمع‏آوري داده‏ها و … چه در بخش ملاحظات انساني نظير مهارت در ايجاد رابطه با ديگران، جلب اعتماد افراد مورد تحقيق،‌ احترام گذاردن به هنجارهاي جامعة مورد تحقيق،‌ حساسيت داشتن نسبت به مسايل و يا اصول اخلاقي، قدرت تحمل ديگران و گوش كردن به حرف آن‏ها،‌ وارد حريم خصوصي افراد نشدن و رعايت حد و مرزها و نيز پرهيز از پيش داوري و قضاوت در بارة رفتار افراد و … بايد نقش و حضوري فعال داشته باشد به طوري‌كه بدون حضور او و يا حتي حضور كم‏رنگ او كاري صورت نگيرد.
2ـ مروري بر ادبيات: يكي ديگر از نقاط قوت كتاب تأكيد بر جايگاه واقعي ادبيات و پيشينه‏هاي مربوط به موضوع پژوهش كيفي است كه توسط محقق صورت مي‏گيرد. امروزه پژوهشگران، در انجام بسياري از كارهاي تحقيقاتي خود به ادبيات مربوط به موضوع پژوهشي مورد نظر توجه نمي‏كنند و يا حتي اگر به اين نمونه‏ها مراجعه نمايند صرفاً آن‏ها را براي پركردن صفحات ويا صرف مرجع‏نويسي به صورت گزارش‏وار در پژوهش خود به كار مي‏برند ولي كتاب روش تحقيق كيفي از منظري علمي و بارويكردي نو بر مبحث ادبيات و پيشينة تحقيق تأكيد كرده است. اين كتاب به پژوهشگران مي‏آموزد كه چگونه بايد تحقيقات پيشين را كه با پرسش اصلي پژوهشي در ارتباط است بررسي كرده و سپس آن‏ها را مورد انتقاد قرار دهند. اين انتقادها سبب مي‏شود كه مسأله مورد تحقيق به صورتي دقيق‏تر بيان گردد. در واقع پژوهش‌گر با مراجعه به زمينه و ادبيات تحقيق متوجه كسري‏ها و كمبودها در تحقيق‏هاي موردنظرشده و گرچه از يك طرف تلاش مي‏كند تا از آن‏ها استفاده نمايد ليكن از طرف ديگر درصدد برمي‏آيد تا با رفع نقايص و كمبود‏هاي تحقيقات پيشين به شيوه‏هاي نو و بديع و نيز اطلاعات جديد دست يابد.
3ـ انواع روش‏هاي كيفي: يكي از مشكلاتي كه امروز در انجام كارهاي كيفي‏ با آن روبه‏رو هستيم، عدم شناخت آگاهي درست و صحيح در زمينه روش‏هاي مختلف انجام چنين تحقيقاتي است. گرچه در رشتة انسان‏شناسي بارها برشيوه‌هايي به نام شيوة مشاهدة همراه با مشاركت و مشاهده مستقيم به عنوان روش‏هاي كيفي تأكيد شده و بسياري از محققين مردم‏شناس نيز اين شيوه‏ها را در مطالعات خود به كار برده‏اند ليكن انواع و نمونه‏هاي ديگري از روش‏ كيفي وجود دارد كه دانش‌جويان كمترين ميزان اطلاعات را دربارة آن‏ها داشته و يا برخي هيچ اطلاعي از اين روش‏ها ندارند و كتاب حاضرضمن ذكر نام و تعاريف، اين روش‏ها را باز مي‌كند و ذهن مخاطبان را نسبت به آن حساس مي‏نمايد. استفاده از چنين روش‏هايي در تحقيقات كيفي مي‏تواند بر عمق و غناي كارافزوده ودر واقع از اين طرق مي‏توان اطلاعات بسيار زيادي را كسب نمود.
در يك نگاه اجمالي اين روش‏ها عبارتند از:

الف ـ روش‏هاي اصلي: شامل بررسي اسناد ـ مشاركت در تحقيق ـ مشاهده ـ مصاحبه عميق (جامع)
ب ـ روش‏هاي تكميلي: داستان‏سرايي، تاريخچه زندگي، تجزيه و تحليل تاريخي، فيلم، ويدئو، عكس، حركت اندام، استفاده از فضا، روش‏هاي نامريي، روش‏پيمايشي يا پرسش‏نامه‏اي و نيز روش‏هاي تصويري و آزمون رواني.

5ـ انتخاب برگزيده‏هاي پژوهشي: از ديگر نقاط قوت كتاب از نمونه‏هايي از برگزيده‏هاي پژوهشي است. اين برگزيده‏ها،‌ خلاصه‏اي از روند كار پژوهش كيفي را در هر مرحله توضيح مي‏دهد به عبارت ديگر برگزيده‏ها برگرفته از كارهاي تحقيقاتي بزرگ و مهمي هستند كه توسط محققين و دانشجويان در زمينه‏ها،‌ رده‏ها و بخش‏هاي مهم و مختلف تحقيق كيفي نظير مقدمه و ارائة تحقيق، … مشاهدات، مصاحبات و … جمع‏آوري داده‏ها و نتيجه‏گيري و ارائة راه‏حل‏ها صورت گرفته‏اند.
برگزيده‏هاي مزبور چون يك مرجع، ‌كتاب مرجع، كتاب راهنما، و يك الگوي عملي در اختيار خوانندگان و مخاطبان كتاب قرار داده مي‏شود تا با استفاده از آن‏ها پژوهش‏گر با روند كار پژوهش كيفي آشنا شده و از اين طريق بتواند ابهامات ذهني خود را برطرف نموده و سپس در جريان واقعي كار پژوهشي قرار گرفته و به تحقيق بپردازد. از اين رو به دانش‌جويان و افراد بالاخص انسان‏شناسي كه تصميم دارند در آينده نزديك وارد ميادين تحقيقاتي شده و به صورت كيفي و كاربردي به مطالعة بسياري از مسايل اجتماعي و فرهنگي بپردازند، توصيه مي‏شود كه تمام برگزيده‏هاي پژوهشي اين كتاب را مطالعه كنند.
6ـ سرانجام كتاب حاضر شيوة چگونگي و آماده سازي، تهيه و انجام و پايان يك تحقيق كيفي را برشمرده و توضيح مي‏دهد و از خوانندگان مي‏خواهد تا با در نظر گرفتن تمام اين موارد به انجام كار بپردازند،‌ چه در غير اين‏صورت پژوهش از اصل و مبناي خود و نيز كيفي بودن خارج خواهد شد. در يك نگاه اجمالي اين موارد عبارتند از :

چگونگي نوشتن طرح تحقيق، بيان مسأله و اهميت موضوع، ارائه پرسش‏نامه‏هاي اصلي تحقيق، محدوديت‏هاي تحقيق، تعريف مسأله و اثبات آن، مروري بر ادبيات ذيربط، چگونگي طرح‏ريزي تحقيق، انتخاب مكان يا جامعه يا پديدة مورد مطالعه، نمونه‏گيري از مردم،‌ رفتارها، رويدادها، فرايندها، نقش پژوهشگر، روش جمع‏آوري داده‏ها، ثبت، مديريت و تجزيه و تحليل داده‏ها و مديريت منابع و زمان.
چنان كه اشاره شد كتاب روش تحقيق كيفي به عنوان يك كتاب راهنما مي‏تواند اطلاعات جالبي را در اختيار علاقمندان قرار دهد ولي عليرغم كوشش‏هاي درخور و شايستة مؤلفان به نظر مي‏رسد كه در برخي موارد (البته جزيي) انتقاداتي نيز بر اين كتاب وارد است كه به آن‏ها اشاره مي‏كنيم:
‏1ـ قرائت متن كمي دشوار و سنگين و بعضاً همراه با نوعي پيچيدگي و در برخي موارد توأم با ابهام است. البته به نظر مي‏رسد كه اين اشكال مربوط به بخش تأليف كتاب نبوده بلكه ترجمة كتاب در برخي از قسمت‏ها از شيوايي و رواني چنداني برخوردار نيست، به طوري‌كه گاه خواننده با خواندن متن، متوجه انقطاع و بريده بريده بودن مطالب مي‏شود و در نتيجه فهم مطلب تا حدودي با مشكل رو‏به‏رو مي شود.
2ـ يكي از بخش‏هاي اصلي مربوط به تحقيقات كيفي، بخش روش‏هاي كيفي است كه دانش و شناخت كامل و جامع در اين زمينه به پژوهش‌گران كمك شاياني مي‏كند در اين كتاب گرچه مؤلفين محترم به ذكر نام و توضيحاتي دربارة اين روش‏ها پرداخته‏اند ولي اين توضيحات بيشتر به صورت خلاصه ارائه شده‌‏اند به طوري كه خوانندگان پس از كسب آشنايي با اين شيوه‏ها جهت كسب اطلاعات جامع و دقيق‏تر بايد به كتب ديگري در اين زمينه‏ها مراجعه نمايند و اين كتاب نمي‏تواند به تنهايي مشكل‏گشاي آن‏ها باشد.

روش تحقيق كيفي،

مطالب مشابه :

روش تحـقـيـق

روش تحقیق

نتايج روش تحقيق در گوگل

تعریف تحقیق

روش تحقيق

روشهای تحقیق در مدیریت

روش تحقيق كيفي،

خلاصه فصل ششم کتاب روش های تحقیق کیفی در علوم ارتباطات نوشته تامس لیندلف توسط دوست و هم کلاسی بسیار