بررسی معماری برجهای کبوترخانه در اصفهان

بررسی معماری برجهای کبوترخانه در اصفهان

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گسترگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.

معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق کرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاک با سیاره خاکی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.

متأسفانه کبوتر خانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین (کبوترخانه ) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.

کبوترخانه ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه گردیده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا که نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است. دقت در اجرای این برجهای کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چرا که اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی نمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.

قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بویژه در کبوترخانه های سبک گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچکتر که کبوتران بزرگتر نتوانند وارد کبوترخانه ها شوند.

دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.

دفع دشمن در کبوترخانه ها

دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران .در برخی از کبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.

معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه ونیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.

معماری داخلی کبوترخانه ها

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست .این برجها را از آجر بنا می کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»

توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.

کبوترخانه ها و سیاحان خارجی

کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده که به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید :این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»

حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره کبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه هاست.»

توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برجهای کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلاندن» می نویسد: «مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج کبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می کند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگند.»

کبوترخانه ها و اقتصاد:

اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند، لذا بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی وهمکاری سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم و بدانیم که
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند که راه دور باشد.

کبوترخانه ها از نگاه گردشگران

۱- ابن بطوطه / سفرنامه ابن بطوطه، قرن هشتم قمری

کهن ترین سفرنامه ای که در آن از برج های کبوتر اصفهان یاد شده سفرنامه ی ابن بطوطه است. ابن بطوطه مراکشی، سیاح قرن هشتم قمری، به هنگام گذشتن از مسیر « اشترجان » و « فیروزان » به اصفهان، چنین می نویسد: ” نخست به اشترگان رسیدیم. اشترگان شهری است نیک و پر آب و دارای باغ ها، مسجد زیبایی نیز دارد که آبی از وسط آن می گذرد. سپس به شهر فیروزان رفتیم، که شهری کوچک است و نهرها و باغ ها و درخت ها دارد… فردا به قریه ی فیلان رفتیم، قریه ی فیلان قریه ی بزرگی ست که روی رودخانه ی عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد بسیار زیبایی وجود دارد و از زمین تا داخل مسجد پله ای می خورد و اطراف مسجد را باغ ها فرا گرفته است. آن روز را نیز از وسط باغ ها و آب ها و دیه های زیبا که برج های کبوتر زیادی در آنها دیده می شود به مسیر خوند ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم.” ( ابن بطوطه،۱۳۶۱، ص ۲۱۱)

۲- شاردن / سفرنامه ی شوالیه شاردن، ۱۶۶۴-۱۶۷۰م

سفرنامه شوالیه شاردن مربوط به سال های ۱۶۶۴- ۱۶۷۰ میلادی می باشد که در زمان صفویه به ایران آمد و به توصیف مناظر طبیعی، تحولات سیاسی، بناهای تاریخی و شاهکارهای هنری ایران، حتی مسائل مذهبی و اجتماعی این مرز و بوم پرداخت. وی در سفرنامه ی خود درباره کبوتر و کبوترخانه این چنین بیان میکند: ” از آنجایی که سرگین ( sergin) کبوتر برای خربزه بهترین کود است، در سراسر کشور عده کثیری کبوتر نگه می دارند و تکثیر می کنند. من معتقدم که در این سرزمین ( ایران ) بهترین کبوتر خانه ها ساخته می شود. این برج های کبوتران از بزرگترین کبوترخانه های ما ( در فرانسه ) شش بار بزرگ ترند و با آجر ( خشت ) ساخته شده و روی آنها با گچ و آهک اندود کرده اند. برج از سمت اندرون از بالا تا پایین پوشیده از حفره هایی ست که کبوتران در آن لانه کنند … در اطراف اصفهان بیش از سه هزار برج کبوتران وجود دارد و چنان که گفتیم بیش تر نه برای تغذیه کبوتران بلکه جهت به دست آوردن سرگین آن پرندگان ساخته شده اند.” ( شاردن، ۱۳۳۰، ص ۳۸۶)

۳- انگلبرت کمپفر / سفرنامه ی کمپفر، ۱۶۸۳- ۱۶۸۵ م

انگلبرت کمپفر، طبیب، سیاح و محقق آلمانی که در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی در اصفهان حضور داشته ضمن معرفی باغ هزارجریب، درباره ی برج های کبوتر ان چنین می نویسد: ” … از این ها گذشته باید از چهار برج کبوترخانه یاد کرد که معمار در چهار گوشه زمین بنا کرده است. این ها را به شکل برج قلعه ها و از خشت خام ساخته اند. سقف آن دارای سوراخ های متعدد برای کبوترهاس و کنگره ای نیز برای آن ساخته اند. در داخل آن هزارها لانه ردیف هم دیده می شود که کبوتران در آنها قرار می گیند. منظور از ساختن این کبوتر خانه ها فقط این است که فضله کبوتر را که به کار کود دادن صیفی کاری و تاکستان ها – هرسال دو بار – می خورد به دست آورند. به کبوتران نیز کسی صدمه نمی رساند. اما اغلب این برج های مخصوص کبوتر را از آن جهت می سازند که به خانه آبرو و حیثیتی بدهند. زیرا این کبوترخانه ها از سایر بناها مرتفع تر است و از دور نگاه بیگانگان را به خود جلب می کند.” ( کمپفر، ۱۳۶۰،ص ۲۱۷)

کمپفر هم چنین تصویر زیبایی از مراسم عید قربان در کنار برج شرقی باغ هزارجریب ارائه می دهد که در آن علاوه بر موقع و منزلت ملازمان و گروه های دربار، قرار گرفتن چند بنای اطراف را به حروف لاتین به شرح زیر نشان می دهد:

n– کبوترخانه در گوشه شرقی باغ هزارجریب

o – تفرجگاه تخت سلیمان در دامنه ی کوه صفه ( در حال حاضر چشمه پاچنار)

p– خرابه های یک برج یا یک روستا بر قله ی صفه ( بقایای قلعه عظیم شاه دژ)

q و r– قلعه گبرها و میل شاطردوانی ( امروز اثری آنها باقی نیست)

عکسهای بسیار زیبای کبوتر خانه را میتوانید در انتهای پست دانلود نمایید

منابع:
•
سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد اول، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
•
لطف الله هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، تهران ۱۳۵۵، انتشارات مجله هنر و مردم
•
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲، بی ناشر.
•
مرتضی فرهادی، ایران زمین، شماره چهار و پنج، تابستان ۷۲- معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

architectun.com

عکسها از آقای علیرضا جلیلی فر از خبرگزاری فارس میباشد.

farsnews.com

zendehroud.blogfa.com

گردآوری و تنظیم: www.naghsh-negar-.ir

بررسی معماری برجهای کبوترخانه در اصفهان

مطالب مشابه :

معرفی کتاب: تجزیه و تحلیل ده اثر از پنجاه سال معماری معاصر ایران

بررسی شیوه های معماری ایران

بررسی معماری برجهای کبوترخانه در اصفهان

شاهکارهای معماری جهان

معماری بیزانس(بررسی کلیسای ایاصوفیه)

بررسی آثار وزندگینامه معماران جهان

بررسی معماری برج میلاد تهران

بررسی ساختمان اپرای سیدنی (استرالیا)

معرفی مسجد - مدرسه دارالاحسان ( مسجد جامع سنندج )