پروین اعتصامی شاعره شهیر آدربایجان

مروري بر زندگي شاعرۀ شهير آذربايجان ، پروين اعتصامي

امیر چهره گشا

اينكه خاك سيهش بالين است

اختر چرخ ادب پروين است

گرچه جز تلخي ايام نديد

هرچه خواهي سخنش شيرين است

صاحب آن همه گفتار امروز

سائل فاتحه و ياسين است

دوستان بِه كه زِ وي ياد كنيد

دل بي دوست دلي غمگين است ...

پروين اعتصامي

بي شك براي شناخت شخصيت وجودي و انديشه هر شاعر ، نويسنده و محققي بايد عوامل اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي و فرهنگي زمان حياتش را بررسي كرد.

شاعرۀ شهير آذربايجاني ، پروين اعتصامي ، زماني پا به عرصۀ وجود نهاد كه ايران در گير و دار انقلاب مشروطيت بود و كم و بيش در حال آشنايي با انديشه هاي غربي ، به يك درگيري فكري نيز دست مي يافت.

انديشمندان و روشنفكران عصر مشروطيت ، به آزاد انديشي هموطنان خود ياري هاي بسيارمي رساندند و بر گنجينۀ معرفت و آگاهي آنان بسيار مي افزودند.

پروين نيز زاده همين دوران بود. « پروين در اين دوران در كنار مشروطه خواهان رموز شاعري و دادخواهي و توجه به حيات اجتماعي و هرآنچه كه لازمه آن است ، آموخت و آن را با باورهاي ديني و تجارب عرفاني خود در آميخت.

به اين ترتيب در آن دوران پرآشوب منشأ نوعي خاص از ادبيات شد كه در عين اشتمال بر معارف اخلاقي مبتني بر دين و عرفان بود. (1) « آري وي يك شاعره اخلاق و يك مصلح اجتماعي بود. اخلاق او بر پايه عرفان قرار داشت. در عرفان به مولوي توجه دارد و مثل او ، روح را محصور در زندان تن ميداند و كمال و رهايي آن را به وسيلۀ دوري جستن از صفات و افكار و اعمال باطل و روي آوردن به صفاي باطن و تزكيه نفس مي داند كه در سايه آن روح نيرومند مي شود و از پستي ها رها مي گردد.

مضامين اشعار پروين ، از زندگي روزانه او نشأت مي گيرد ، مخصوصاً روش مناظره كه او براي قطعات خود برگزيده است ، شعر او را مملو از احساس و عاطفه ساخته و شور شاعرانه مي دهد و از تازگي انديشه و اصالت هنر او گواهي مي دهد.

بهترين اشعارش سروده هايي است كه درباره مردم و مشكلاتشان سروده است. پروين در اشعارش زبان گوياي رنج كشيدگان و مستضعفان تاريخ است ... برخلاف شاعران مشروطه از بيان مستقيم و صريح موضوعات روز پرهيز مي كند ، اما با بياني تمثيلي از تمامي ظالمان تاريخ دادخواهي مي كند و از ظلم هاي رفته بر مظلومان مي گويد . » (2)

توجه به رنج ها و محروميت هاي فقرا نزد پروين به شرح آلام آنها محدود نمي شود ، او ريشه اين ناملايمات را بيشتر نبود سعي و عمل مي داند ، ضمن اينكه استقرار عدالت اجتماعي را هم نتيجه كمبود كوشش و بي توجهي مقامات مسئول بر مي شمارد.

به جرات مي توان گفت « پروين شخصيتي بود كه در زمانه اي پر از ظلم و ناداني زندگي كرد ، اما خوب خواند ، خوب ياد گرفت ، خوب نگاه كرد ، خوب نوشت ، خوب ياد داد و خوب هم زندگي كرد. » (3)

« رخشنده اعتصامي » معروف به پروين اعتصامي از شاعران زن نامدار معاصر ، در 25 اسفند ماه 1285 هـ . ش در يك خانواده اصيل آذربايجاني در محله ششگلان تبريز پا به عرصه وجود گذاشت.

پدرش « يوسف اعتصامي » معروف به اعتصام الملك از نويسندگان و دانشمندان به نام آن دوران بود. وي دبيري توانمند بود كه مدتي در وزارت فرهنگ مشغول خدمت شده و مدتي نيز نماينده مجلس بود و رياست كتابخانه مجلس را نيز برعهده داشته است. وي از مهم ترين اشخاصي بود كه در تربيت و تعليم پروين نقش بسزايي داشته است. (4)

ناگفته نماند كه اعتصام الملك مدير مجله بهار (5) بود و اولين اشعار پروين در همين مجله منتشر شد.

علاوه بر اينكه پدر پروين از شعرا و ادباي عصر خود بوده و چنانكه گفته شد نقش مهمي در پرورش و رشد استعداد پروين داشته ، پدربزرگ پروين ، « ميرزا عبدالحسين شوري بخشايشي » ، ملقب به قوام العداله (6) از سخنوران عهد ناصرالدين شاه بوده و مي توان گفت كه پروين ، قريحه شاعري را از جد مادري خود نيز به ارث برده است.

طبيعي است كه يك كودك مستعد و نابغه اي مثل پروين در يك همچو محيط هنرپرور و در يك چنين خانواده با فرهنگي چنان تربيت مي شود كه به يك چهره جهاني تبديل شده و اين شخصيت خانوادگي و نبوغ ذاتي پروين بهترين جوابي است كه به منتقدين وي داده مي شود. (7)

تاريخ شعرهاي پروين نشان ميدهد كه اولين شعرهايش را در هفت – هشت سالگي سروده است. هركس كه كمي با دنياي شعر و شاعري آشنا باشد ، با خواندن اين شعرها به توانايي او در آن سن و سال كم پي مي برد.

در تيرماه 1303 هـ . ش ، در سن 18 سالگي ، دوره مدرسه دخترانه آمريكايي را كه به وسيله خانم « ميس شولر » در ايران اداره مي شد با موفقيت به پايان برد و در جشن فراغت از تحصيل خطابه اي با عنوان « زن و تاريخ » ايراد كرد. وي در اين خطابه از وضع نامناسب اجتماعي ، بي سوادي و بي خبري زنان ايران حرف زد.

اين سخنراني پروين به عنوان اعلاميه اي در زمينه حقوق زنان ، در تاريخ معاصر ايران اهميت زيادي دارد.

پس از اتمام دوره مدرسه آمريكايي ، مدتي در همانجا تدريس نمود. وي در نوزده تيرماه 1313 هـ . ش با پسر عموي پدرش كه رئيس شهرباني كرمانشاه بود ازدواج كرد. « فضل ا... خان همايون فال » مردي عياش و خوشگذران و بي تفاوت به زندگي بود و اين چنين خصلتي در وجود شخصي كه شريك زندگي پروين بود ادامه زندگي را بر هردوشان سخت مي كرد.« اين خانه با تمام زيباييها و تجملاتش براي من زندان است. اينجا هر روزش به اندازه يك قرن مي گذرد. من و فضل ا... هرگز نمي توانيم زندگي زناشويي خوبي با هم داشته باشيم ... » (8) بالاخره اين ناهماهنگي هاي اخلاقي مانع از آن شد كه پروين زندگي زناشويي اش را ادامه دهد.

نخستين چاپ ديوان اشعار پروين در سال 1314 هـ . ش منتشر شد. ديوان پروين مدتي بود آماده شده بود اما پدرش فقط پس از ازدواج و طلاق پروين كه روي هم رفته دو ماه و نيم به طول انجاميد ، اجازه انتشار آن را داد.

مردم استقبال فراواني از اشعار او كردند به گونه اي كه ديوان اشعارش در مدتي كوتاه پس از نشر ، دست به دست ميان مردم مي چرخيد و بسياري باور نمي كردند كه آنها را يك زن سروده است. استادان و صاحب قلمان معروف آن دوران هركدام مقاله هايي درباره اشعار او نوشته و شعر و هنرش را ستودند.

« درآذربايجان كه مكان سخن و فرهنگ است ، اگر شاعراني از جنس مرد پيدا شده اند كه مايۀ حيرت اند جاي تعجب نيست ، اما تاكنون شاعري از جنس زن كه داراي اين قريحه و استعداد باشد و با اين توانايي و طي مقدمات تتبع و تحقيق ، اشعاري چنين نغز بسرايد از نوادر محسوب و جاي بسي تعجب و شايسته هزاران تمجيد و تحسين است. » (9)

علامه دهخداي قزويني نيز چند سال قبل از چاپ ديوان پروين ، در فرهنگ چهار جلديش به نام « امثال و حكم » بعضي از ابيات پروين را در رديف شاعران نام آور معاصر او مثل ملك الشعراي بهار ، اديب نيشابوري ، يحيي دولت آبادي و ... ذكر كرده است.

يك سال پس از نشر ديوان پروين ، در سال 1315 هـ . ش وزارت معارف ايران نشان درجه سه علمي براي وي فرستاد و با اين پيام كه شايسته تر از من بسيارند، نشان را پس فرستاد.(10)

حتي گفته مي شود كه او پيشنهاد رضا شاه مبني بر ورودش به دربار و تدريس به ملكه و وليعهد را رد كرده بود. زيرا روحيه و اعتقادات پروين به گونه اي بود كه به خود اجازه نمي داد ، در چنين مكان هايي حاضر شود. او ترجيح مي داد در تنهايي و سكوت شخصي اش به مطالعه بپردازد و از قدم گذاشتن در محيط هاي اشرافي امتناع مي ورزيد چراكه از همان اوان كودكي و نوجوانيش درباره ستم گران و ثروتمندان اين گونه سروده بود :

...ما فقرا ، از همه بيگانه ايم

مرد غني ، با همه كس آشناست

تيره دلان را چه غم از تيره گيست

بي خبران را چه خبر از خداست روحيه ظلم ستيزي پروين و مضامين اشعارش در مورد ظلم و جور و فساد شاهان ، « وي را به پديده اي در خور ارزش و بررسي بدل كرده است. وي از نادر شاعراني است كه انسان را خوب مي شناخت ، فضيلت را حرمت مي نهاد و عشق را ارج مي گذاشت ، عشقي كه اساس ديوان اوست.

او حقيقت عشق را به گفته بهار مانند ميوه پاك و منزهي كه از الياف خشن و شاخ و برگهاي بيهوده و مسموم جدا شده باشد ، با درخشندگي نور و شفافيت روح بر سر بازار سخن رواج مي داد. » (11)

اختر چرخ و ادب آذربايجان پس از كسب افتخارات فراوان و درست در زماني كه برادرش « ابوالفتح اعتصامي » ديوانش را براي چاپ دوم حاضر مي كرد ناگهان در روز سوم فروردين ماه 1320 هـ . ش بستري شد و در شب 16 فروردين بعد از سيزده روز بيماري رخ در نقاب خاك تيره كشيد. (12)

پيكر پاكش در آرامگاه خانوادگيشان در شهر مقدس قم و در كنار مزار پدرش به خاك سپرده شد.

با اينهمه اكنون سوالي كه در ذهنها متبادر مي شود اينست كه با وجود شاعران زيادي كه در ايران وجود دارد چرا نام پروين تا اين اندازه ماندگار شده است ؟ اشعارش چه ويژگي متمايزي نسبت به اشعار برخي شعرا داشته است كه اين اشعار دهن به دهن و بين عموم مردم نقل محافل بوده و هست ؟ و ... « ذوق سرشار و وجدان بيدار پروين با آشنايي اش به فنون ادب در هم آميخت و وي را به جايگاه بلندي رساند. » (13) به يقين آنچه مطلوب پروين بود و عدالت اجتماعي را ميسر مي ساخت ، محبت نسبت به همنوع و تربيت اخلاقي افراد بود كه بايد از همان اوان كودكي در دامان مادران فهميده و دانا و سپس بوسيله معلمان در اذهان كودكان نهادينه مي شود و مانع بي تفاوتي به درد همنوع مي گرديد.

وي همواره در اشعارش ، افراد را به آموختن و دستيابي به علم و دانش تشويق مي كرد و بهترين سروده هايش ، اشعاري بود كه درباره مردم و مشكلاتشان سروده بود.

او از چيزهايي و به گونه اي حرف زده بود كه همه مردم آنها را مي شناختند و مي فهميدند و در واقع درد پروين را درد خودشان مي دانستند و اينها همه نشان از مردمي بودن پروين اعتصامي بود. » در شعر پروين خبري از مسائل عياشي و عاشقانه – كه شعر فارسي سرشار از آن است – نيست ، او بيشتر بر اين مسائل پرداخته كه به هم ميهنان خود ياد دهد تا به چه سان يك زندگي پاك و عاقلانه و سعادتمند را دنبال كنند ، او در اشعار تعليمي خود مردم را به محبت و نوع دوستي و پاك قلبي فرا مي خواند » (14)

وجود اينچنين ويژگي هايي در اشعار پروين باعث شد تا از وي به عنوان تنها ستاره فروزان ادب ايران ياد كنند و شايد تنها راز ماندگاري اشعارش همان مردمي بودن آنها بود. امروز به جرات مي توان گفت رشد و بالندگي شعر ايران منتدار نغمه هاي شاعران آذربايجاني همچو شهريارها ، نظامي ها ، خاقاني ها و پروين اعتصامي ها است.

« روحشان شاد »

پي نوشت :

(1)مجموعه مقالات نكوداشت پروين اعتصامي ، به كوشش دكتر منوچهر اكبري ، خانه كتاب ، تهران 1386 ، ص 289.

(2)پيشين ، ص 124.

(3)پروين اعتصامي ، مهناز بهمن ، انتشارات مدرسه ، تهران 1377 ص 45.

(4)ر.ك : تبريز در گذر تاريخ ، ايوب نيكنام لاله ، فريبرز ذوقي ، انتشارات ياران ، تبريز 1374 ص 198.

(5)مجله بهار به مديريت يوسف اعتصام الملك در تهران تاسيس و شماره اول آن در 10 ربيع الاول 1328 هـ . ق منتشر شد.

(6)مرحوم قوام العداله در محله ششگلان تبريز سكونت داشته و شخص فوق العاده متدين و به نزديكان مخصوصاً به زير دستان خود نهايت درجه لطف و مهرباني داشته است. اوقات استراحت خود را صرف مطالعه و سرودن اشعار مي نمود و در نوشتن خط به اندازه اي ظرافت و زيبايي داشت كه قطعات و نمونه هاي خط آن مرحوم ، يكي از شاهكارهاي خطوط فارسي به شمار مي آيد. » نقل از نشريه دانشكده تبريز ، شماره 2 تابستان 1339 هـ . ش به قلم استاد عزيز دولت آبادي

(7)فضل ا... گرگاني كتابي با عنوان « تهمت شاعري » منتشر كرد. وي مدعي بود كه پروين در آن سن و سالي كه داشت نمي توانسته چنين شعرهاي محكم و عالمانه اي بسرايد و احتمال مي داد كه اينها همه سروده پدر اوست كه به نام دخترش چاپ شده است. (!)

(8)زندگي پروين اعتصامي ، پريسا امير قاسم خاني ، شركت توسعه كتابخانه هاي ايران ، تهران 1385 ص 99.

(9)ياد نامه پروين اعتصامي ( مجموعه مقالات ) ، علي دهباشي ، نشر دنياي مادر ، تهران 1370 ، ص 390.

(10)ر.ك : پروين ستاره آسمان ادب ايران ، محمد جواد شريعت ، مشعل تهران 1366.

(11) مقاله « پروين اعتصامي » نوشته دكتر عفت رحيمي.

پروین اعتصامی شاعره شهیر آدربایجان

مطالب مشابه :

پروين

نگاهي به زندگي و اشعار پروين اعتصامي (ادبي)

پروین اعتصامی شاعره شهیر آدربایجان

یکی از ماندگارترین اشعار پروین اعتصامی

زندگي نامه پروين اعتصامي

اختر چرخ ادب پروین

ترجمه عربي ديوان پروين اعتصامي

پروین اعتصامی

نظر فريدون مشيري در مورد شعر