نقد کتاب شهر و روستا در ایران

کتاب شهر و روستا در ایران نوشته پل وارد انگلیش،ترجمه رؤیا اخلاص پور توسط مؤسسه نشر تاریخ ایران درسال 1390 در 284 صفحه منتشر شده است.ساختار کتاب دارای یک مقدمه،هفت فصل و بخش ضمائم است.

همانطور که در پیشگفتار کتاب ذکر شده مطالب کتاب طی هیجده ماه کار اسنادی- میدانی در فاصله سالهای1341 و1342 شمسی به استناد سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1335، آمارهای اداره ریشه کنی مالاریای کرمان و نقشه برداری ارتش صورت گرفته است و در بخش میدانی نیز با رجوع به 42 روستا و آبادی منطقه مورد بررسی ،سایر اطلاعات مورد نیاز تکمیل گردیده است. شاید با توجه به گذشت قریب به نیم قرن از زمان بررسی اولیه به روایت پل وارد انگلیش،فرصتی را فراهم آورد تا بار دیگر به ملاحظات کالبدی در شکل گیری و تغییر شکل تاریخی سکونتگاه های ایران به شکل اساسی بیاندیشیم.

نویسنده در مقدمه کتاب،جامعه خاورمیانه را به سه بخش شهری،روستایی و عشایری تقسیم می کند و معتقد است که نبایستی این تقسیمات را به عنوان یک قلمرو اقتصادی جداگانه فرض کرد. در صفحه 19 کتاب در این زمینه چنین آورده است:«ساکنان شهری به محصولات کاشته شده روستایی وابسته هستند.روستائیان کالاهای اساسی مانند نمک،قند و لباس را از شهر می آورند،عشایر پشم و محصولات لبنی را در بازار به ازای محصول گندم عرضه می کنند». به عبارتی از منظر کتاب،روستائیان مناطق خشک کرمان،ارتباطی پیوسته و ناگسستنی با سایر جوامع شهری و عشایری دارند.

محیط فیزیکی کرمان در فصل اول کتاب مورد بحث قرار گرفته است. براساس دیدگاه نویسنده، کرمان،سرزمینی است با زمستان های سرد،تابستان های گرم و مهمتر از آن اقلیم خشکی که محصولات آن باید آبیاری شوند. به همین جهت بارندگی اند ک یکی از مهمترین مشخصه های اقلیمی این دیار محسوب می شود و بهره گیری از قنات به عنوان یکی از متداول ترین روش تأمین آب در این منطقه در طول تاریخ بوده است.

خارشتر، گز،رز وحشی،بلوط های کوتاه و خرزهره از جمله گیاهان خشکزی و پرطاقتی هستند که در این ناحیه می رویند.علاوه براین گیاهانی همچون نیل،روناس،گل اسپرک و حنا در منطقه مشاهده می شود که در رنگ آمیزی مفید هستند و بالاخره برخی گیاهان دارویی وادویه مانند سداب،پونه،مهرگیاه،گل گاوزبان،خردل وحشی،رازیانه،کاسنی،تره فرنگی،کرچک،گشنیز،زیره،کنجد و آنغوزه نیز در این منطقه کشت و جمع آوری می شوند.خاک زراعی کرمان اغلب شور است و از طرفی استقرار شنهای روان و وزش باد در این محدوده از جمله مهمترین محدودیت های طبیعی منطقه مورد بررسی می باشند.

فصل دوم کتاب به توسعه تاریخی سکونت از 5 هزار سال پیش از میلاد تاکنون می پردازد و نشان میدهد تعدادی از ساکنان محلی در طی هجوم های هند و آریایی در هزاره دوم پیش از میلاد نابود شدند ولی پس از استفاده از تکنولوژی قنات از دوره هخامنشیان،ساسانیان، شهرنشینی و یکجا نشینی در این مناطق نیز گسترش یافت. در ادامه این فصل به دوره اسلامی و نفوذ بریتانیا در قرن نوزدهم می پردازد.

در فصل سوم الگو و شکل سکونت،پیوند عمیق آن با شرایط محیطی و تاریخی کرمان مورد وارسی قرار گرفته است و نشان می دهد در مناطق کوهستانی،مرتع و دامنه های آبرفتی که دارای حوزه آبگیر کوچک برای بهره گیری از قنوات هستند،تمایل به سکونت کمتری در حوزه کرمان وجود دارد. از لحاظ ساختار و سازمان شهری در سال 1900،سه نهاد مسجد جامع،بازار و ارگ هسته اصلی شهر کرمان را شکل می دادند که این در سال 1960 با ورود سازمان های جدید،مشاغل جدید،حمل و نقل عمومی خیابان کشی و افزایش جمعیت بتدریج دگرگون شد.

در ادامه فصل به ویژگی های ریخت شناسی،ترکیب روستا و الگوی مزارع ،روستاها و شهرهای کوچک مستقر در منطقه همچون ماهان،جوپار،سه کنج،قناغستان،کوثرریز و محی آباد و سایر روستاهای کوهستانی و آبادی های کوچک می پردازد.

درفصل چهارم ساختارهای اجتماعی و اقتصادی منطقه، وابستگی درونی میان شهر و روستا در فضای اقتصادی مطرح می کند و به عبارتی نشان می دهد طبقات ممتاز شهری،روستاهای جدید بدست آنها ساخته می شود و روستاهای قدیمی به فرمان آنها تعمیر می گردد. از طرف دیگر روستائیان با عرضه محصولات کشاورزی ،دامی و صنایع دستی به بازارهای شهری سایر مایحتاجشان را تأمین می کنند. علاوه بر این ساختار اقتصادی شهر کرمان،ماهان و جوپار،طبقات ممتاز شهری،طبقه متوسط، طبقات پائین در انتهای این فصل مورد توجه قرار گرفته است.

فصل پنجم تسلط شهر و اقتصاد منطقه ای، از ساز و کارهایی صحبت می شود که باعث تمرکزو انباشت ثروت و قدرت در شهر می شوند، یاد می کند که از طریق اجاره داری زمین،قراردادهای دامداری،قراردادهای بافندگی رخ خواهد داد. در نهایت توصیف برخی ویژگی های سازماندهی سیستم کشاورزی در روستاها،سازمانها و تشکل های اجتماعی در سطح جامعه روستایی منطقه ذکر شده است.

فصل ششم کتاب درباره ثبات ساختار اجتماعی،خانواده، دین، مراکز آموزشی،ویژگی های مسلط الگوهای اجتماعی و تغییرات ارزشی در قرن نوزدهم بحث می کند که پس از ورود مدرنیته در قرن بیستم شتاب تغییرات اجنماعی در منطقه مورد بررسی شده است.تغییر گونه های مختلف اقتصادی،تغییر الگوی سکونت گاه ها ،تغییر کشاورزی،تغییر دامداری،تغییر در بافندگی فرش از جمله مهمترین بخشهایی هستند که در این فصل بدان پرداخته شده است.

جمع بندی فصل پایانی کتاب نشان می دهد زمینه جغرافیایی و تاریخی در شکل گیری و تکوین موقعیت تجاری کرمان بسیار نقش داشته است از یکسو قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و از سویی برخورداری از محصولاتی همچون ادویه،خشکبار،شال،فرش،میوه های مغز دار و پشم در رشد و گسترش زندگی شهری مؤثر بوده است.

از سوی دیگر نویسنده،توصیف سنتی روستاهای خاورمیانه را بعنوان مکان هایی که به لحاظ فیزیکی منزوی و یکنواخت بوده اند را به چالش می کشاند و نشان می دهد تعامل و وابستگی عمیقی بین روستا و شهر در کرمان همواره وجود داشته است. همچنین نویسنده براین اذعان می کند که شکل و هویت الگوی سکونتی و معیشتی در مناطق کویری بسیار از عامل«آب» متأثر می شود و در نهایت نتیجه گیری نویسنده این است که تغییرات اقتصادی از دوره سنتی به مدرن هیچ تغییری در نظام قشر بندی اجتماعی منطقه بوجود نیاورده و به عبارتی الگوهای اقتصادی فئودالی به شکلی نوین در طبقات بالای شهری تکرار و تداوم یافته است.

در بخش ضمائم کتاب،پنج پیوست درباره کشاورزی،فرش،دامداری،قنات و مالکیت زمین به همراه نقشه ، تصاویرو یادداشت های در حدود یکصد صفحه آورده است.

نقد وبررسی کتاب:

- اشکالات صوری:

کتاب شهر و روستا در ایران با تأکید بر اقتصاد و سکونت در حوزه کرمان مبین روابط و مناسبات اجنماعی در نیم قرن پیش است. چنانچه مترجم محترم واحدهای اندازه گیری متریک، زمانی و تاریخی خارجی (فوت،مایل،پا، فارنهایت،ژانویه و...) را بجای واحدهای اندازه گیری محلی و ملی در متن بکار می برد،گویاتر بود که شاهد مثال آن را در فصل اول کتاب می توان مشاهده کرد.

علاوه بر این اشکالات تایپی و نگارشی از جمله دیگر مواردی است که در متن کتاب وجود داشت بعنوان مثال «سکوننت» در صفحه 74،«سانتیمری» در صفحه 182،استفاده نابجا و حذف نشانه مفعول بی واسطه «را» در پاراگراف پایانی صفحه 123،جدانویسی واژه ها،زندگیشان صفحه124،زیستگاه صفحه105 و تهرانیشان صفحه145 وجمع نادرست توصیفات صفحه 105 و از این قبیل و استفاده از واژه ها و مفاهیم بیگانه بدون توضیح درون متنی در کتاب همچون سیلکولیک صفحه37 ،اسکلتال صفحه43، توپوگرافی، واریته هاصفحه41، بوش /اکر صفحه169،آژانس صفحه145 و غیره.

مطابقت نداشتن اطلاعات جداول و نمودارها با آنچه در متن آمده است یکی دیگراز این دسته ایرادات است که شواهد بسیار بر این امر در سه فصل نخست کتاب وجود دارد و بسیاری از جداول و نمودارها فاقد هیچ توصیفی است و هدف از آوردن آن در متن اصلی کتاب اساسا روشن نیست. شاید استفاده از این بخش برای مهندسین مشاور ویک گزارش فنی بدون توضیح قابل درک باشد ولی در صورتی که مخاطبان کتاب در حوزه علوم اجتماعی و حوزه های مشابه باشند،این خلاء نقصی بزرگ است.

بالاخره اینکه در برخی عبارت های کتاب،ترجمه روان،گویا نافی به مقصود نیست که نمونه بارز آن در فصل چهارم آشکار است که عنوان فصل «ساختارهای اجتماعی اقتصادی منطقه» و کلیه مطالب مربوط بدان از لحاظ نگارشی نیاز به بازنویسی مجدد دارد.شاید به دلیل عدم اشراف مترجم به حوزه مسایل اجتماعی این نارسایی در فصل چهارم بیشتر هویداست .نمونه دیگر نارسایی ترجمه را در فصل سوم صفحه66 وجود دارد:« در تعیین محل سکونتگاه اولیه در نواحی که به وسیله قنات آبیاری می شوند،اگرچه برای شهر کرمان وضعیت دفاعی نیز مهم بوده است. هنگامی که یک سکونتگاه جدید ایجاد می شود،سایر نیروها مانند سنت،قوانین مربوط به آب و مالکیت بر روی موقعیت سکونتگاه جدید تأثیر می گذارد....نمونه دیگر ضعف ترجمه در صفحه 105 می توان مشاهده کرد:«در گذشته این انشعابات مزرعه نامیده می شد که همان ترجمه Hamlet است....»و در جایی دیگر واژه«اکنون» زاید است و بدون قید زمانی خواننده را در فهم مطالب دچار اشکال می کندبه عنوان نمونه در صفحه 263 چنین آمده است،«نرخ مبادله در آن زمان55 ریال به ازای هر دلار بود و اکنون 75 ريال است».

- ایرادات محتوایی:

در پیشگفتار کتاب ذکر شده است که مطالب کتاب طی هیجده ماه کار میدانی و با بهره گیری و استناد به منابع کتابخانه ای و اطلاعات جمعیتی سازمانهای اداری جمع بندی گردیده است ولی در متن کتاب اثری از مطالعات میدانی دیده نمی شود و بخش اعظم این یافته ها و مدارک در بخش پیوست های چهارگانه،تصاویر و یادداشتها قرار می گیرد که این امر هدف اولیه نگارنده را در جمع آوری اطلاعات میدانی خدشه دار می کند.

هدف اولیه نویسنده کتاب متمرکز به اقتصاد و سکونت حوزه کرمان با تأکید برمنطقه کرمان،ماهان و جوپار بوده ولی عملاً در متن کتاب این مرزبندی رعایت نشده به توصیف ویژگی های اجتماعی- اقتصادی فراتر از منطقه (شهداد-زرند) و استان های دیگر (یزد،هرمزگان،خراسان،بلوچستان) با استناد سایکس،بوبک،لمبتون و امثالهم پرداخته شده است.

همچنین ذکر هزینه و درآمدها در بخش ضمایم کشاورزی ،فرش،قنات به دلیل این که معادل سازی با شرایط اقتصادی کنونی در آن صورت گرفته، برای خواننده محسوس نیست. نویسنده کتاب فوق،نسبت به سایر مستشرقان و سفرنامه نویسان غربی و مردم شناسانی همچون سایکس،تاورنیه،لمبتون، دیالافوا،تاپر،سوزان رایت و امثالهم کمتر با مشاهده مستقیم توأم با مشارکت با آنان به توصیف ویژگی های اجتماعی- سیاسی منطقه مورد بررسی پرداخته و بیشتر اطلاعات با رجوع به مناطق مورد بررسی و بدون اقامت در محل و کسب اطلاعات از طریق مسئولین اداری و معتمدان محلی کسب شده و به همین دلیل بیشتر رویه وسطح آشکار روابط و مناسبات اجتماعی تعاونی ها و همکاری های اجتماعی توصیف شده و به عبارتی درباره دلایل کنش،تحول تاریخی اعتقادات و باورداشت ها و سایر زمینه ها همچون رقابت و ستیزهای بین اجتماعات سنتی کمتر سخن گفته شده است.

همچنین در بخشهایی از کتاب،نویسنده تناقض در گفتار داشته بعنوان مثال در صفحه 109 نوشته شده نرخ بیکاری در کرمان خیلی بیشتر از ارقامی است که جدول نشان می دهد و سپس بلافاصله در ابتدای سطربعد می نویسد: بیشتر مردم کرمان شغل دوم و سوم دارند.یا در جایی دیگر در صفحه 49 اشاره می کند شواهد کمی از مالکیت اشتراکی در کرمان وجود دارد ولی در صفحه 54 خلاف آنرا بیان کرده و از طرفی کمونیسم ناب(صفحه54) و استفاده ازقلعه برای نخستین بار در این منطقه (صفحه49)بدون ذکر استنادات لازم و ادله تاریخی ،پذیرش چنین حکمی دور از انتظار است.

بالاخره اینکه نوشته شده شهر کرمان و شهرهای مناطق حاشیه ای (صفحه131) به دلایل نظامی ایجاد شده ولی در متن کتاب شواهد،دلایل و استنادات لازم در این زمینه ارائه نشده است.

نویسنده کتاب تلاش کرده با رجوع به منطقه مورد بررسی و جمع آوری اطلاعات میدانی توصیف دقیقی از وضعیت اقتصاد و سکونت در حوزه کرمان به عمل آورد ولی آن بخش از اطلاعات عملاً در متن کتاب مورد استفاده قرار نگرفته و در حدود یکصد صفحه از کتاب (167 تا 266) در بخش پیوستها،تصاویر و یادداشتها جای گرفته که آسیب جدی ساختاری –محتوایی به کتاب وارد کرده است و همچنین جداول و نمودارهای بکار رفته در متن کتاب از نظر تنظیم مطالب با آنچه در متن کتاب قید شده است ،اصلاً همخوانی ندارد.

توسعه تاریخی سکونت در کرمان در چهار دوره پیش از ساسانیان،سامانیان،اسلام و دوره نفوذ بریتانیا در کتاب تفکیک شده ولی فرازهای تاریخی دیگر همچون حمله مغول،گذر از زندیه به قاجار بسیار گذرا و مجمل مورد بحث قرار گرفته است.

عنوان گذاری صورت گرفته در بسیاری از مباحث کتاب کلی و در بعضی موارد آنچه در عنوان آمده با ذیل آن همخوانی ندارد،بعنوان مثال در الگوهای منطقه ای(صفحه101) و ذیل آن،چنین اتفاقی رخ داده است و یا در بخش ساختار اقتصادی کرمان و مناطق اطراف آن،نحوه تنظیم و توجه به طبقات بالا،متوسط و پائین یکدست بحث نشده است.

بنظر می رسد نویسنده اگر در تدوین نهایی کتاب چارچوب و ساختار معینی در نظر می گرفت کمتر تداخل و تکرار مباحث در فصل های مختلف کتاب پیش می آمد و بهتر بود مسایل مطروحه در زمینه مورد بررسی،بر اساس عوامل جغرافیایی،تاریخی،الگوی سکونت،ساختار اجتماعی،ساختار اقتصادی،ساختار سیاسی و تغییرات اجتماعی مستقل از یکدیگر مورد بحث قرار می گرفت.

نقد کتاب شهر و روستا در ایران

مطالب مشابه :

سایت دانشگاههای پیام نور وسایر دانشگاهها

تصاویر آزادی سربازان ربوده شده و مذاکره کنندگان .

فاتح قدس؛ سلطان صلاح الدین ایوبی [بخش نخست]

نقد کتاب شهر و روستا در ایران

آدرس و شماره تلفن دانشگاههای آزاد سراسر کشور قسمت5

رابطه حجاب زنان باغیرت مردان

آدرس و شماره تلفن دانشگاههای آزاد سراسر کشور قسمت 1

نظریه عمومی کالاها/ کارل منگر، مترجم: یاسر میرزایی، منبع: اصول علم اقتصاد

آدرس و شماره تلفن دانشگاههای آزاد سراسر کشور قسمت4

آموزش مجازی