فصل اول (گیاه شناسی مرکبات)

زیست شناسی گل

زمان گلدهی در مرکبات به شدت تحت تاثیر عوامل محیطی خصوصا دما و رطوبت خاک قرار دارد . اغلب گونه های مرکبات در نواحی گرمسیری با زمستان های سرد فقط یک بار در سال و در اوایل بهار گل می دهند . در این نواحی همل گل انگیزی در اواسط دی ماه صورت می گیرد . گل ها در جوانه های محوری روی شاخه های رویشی سال جاری ( هر دو رشد بهاره و تابستانه در اواخر تیر تا شهریور ) به وجود می آیند . بنابراین جوانه های گل در جوانه های 12 ماهه ( از رشد بهاره ) یا 5-6 ماهه ( از رشد تابستانه ) اتفاق می افتد . پرتقال ، گریپ فروت و دورگ های نارنگی از این حالت تبعیت می کنند .

در نواحی گرمسیری و ساحلی ممکن است درختان در طول سال چندین بار گل داده و یا اینکه دوره گلدهی بسیار طولانی داشته باشند . در لیمو ها و لایم ها گلدهی در دو فصل از سال اتفاق می افتد . البته عواملی چون بیماری ها ، بارندگی یا آبیاری بعد از یک دوره خشکی سبب تسریع در گلدهی مرکبات می شود . لیمو تاهیتی به تنش آبی مقاوم است و تعداد گل بیشتری نسبت به انواع با درجه مقاومت کمتر تولید می کند .

آغازش گل ها در طول باز شدن جوانه ، در پاسخ به تحریک ایجاد شده توسط دماهای پایین زمستان اتفاق می افتد . دماهای سرد سبب بیدار شدن جوانه ها از رکود و بلافاصله تحریک به گلدهی می شود . بنابراین پاسخ به نیاز سرمایی توسط واکنش مریستم ها به رشد ، کامل می شود . معمولا دماهای زیر 25 درجه سانتیگراد به مدت چند هفته جهت انگیزش جوانه های گل کافی مورد نیاز است . البته هر چه این دما پایین تر بیاید و بالای صفر بماند انگیزش گل ها بیشتر شده و درختان شکوفه بهتری در فصل بهار می دهند . ( مکان بررسی ما کشور ایران است و می دانیم در بسیاری از کشور ها زمستان نداشته و تعداد کشور هایی که 4 فصل باشند اندک است ) .

گل ها در مرکبات دو جنسی بوده و به صورت منفرد یا گروه های کوچک در محور برگ و روی شاخه های جوان تشکیل می شوند . زمان نمو گل های موجود در یک گل آذین تا حد زیادی با هم فرق دارد . جوانه های محوری گل بعد از نمو جوانه انتهایی شروع به رشد می کند . گلبرگ ها ابتدا در درون جوانه و به صورت فلسی روی هم قرار دارند ولی با باز شدن و نمو گل خصوصا در مرحله بلوغ به میزان زیادی از هم فاصله می گیرند . پرچم ها و گلبرگ ها روی نهنج و درست زیر صفحه ای کوتاه و حلقه مانند تشکیل می شوند . بساک ها در کنار و یا در نزدیک به سطح کلاله قرار داشته و مادگی را احاطه می کنند . هر بساک از دو کیسه گرده تشکیل شده که به صورت طولی شکافته می شوند . تخمدان از 8 الی 15 برچه تشکیل شده است .

در مراحل اولیه رشد ، در داخل مادگی دیواره ای وجود دارد که در حقیقت ترکیبی از برچه های جوان است . برچه ها به تدریج به طرف بالا رشد نموده و حاشیه آن ها به طرف داخل و برآمدگی مرکزی متمایل می شوند . جفت در زاویه داخلی حفره هر یک از برچه ها شروع به رشد نموده و تخمک ها را به تخمدان متصل می نماید . هر تخمک بالغ شامل ناف ، خورش ، کیسه جنینی با هشت سلول و دو پوشش احاطه کننده است . دانه های کرده مرکبات چسبناک بوده و گل ها توسط حشرات به دلیل رنگ جذاب و شهد زیاد ، درشت بودن جام ، عطر فراوان گل جذب شده و بدینوسیله خود گرده افشانی یا دگرگرده افشانی می شوند . در شرایط مطلوب ، هشت روز پس از گرده افشانی عمل لقاح صورت می گیرد اما گاهی این مدت ممکن است تا چهار هفته نیز طول بکشد .

برخی از ارقام دارای گرده غیر زنده ( مثل پرتقال واشنگتن ناول ) بوده و تولید میوه های پارتنوکارپیک نموده هر چند که عمل گرده افشانی در آن ها صورت نگرفته است . ( درباره پارتنوکارپی بعدا مفصل توضیح داده خواهد شد . ) در گونه های غیر پارتنوکارپیک ، حجم بالایی از رشد تخمدان بعد از یک گرده افشانی موفقیت آمیز است و شروع رشد میوه معمولا همراه با ریزش تحریکی گلبرگ ها اتفاق می افتد . اعتقاد بر این است که این تغییرات توسط فیتوهورمون ها تنظیم می شود . در ادامه با چند نمونه عکس ، بیشتر توضیح می دهیم .

غنچه های گل در حال رویش و سر بر آوردن

نمای دور از غنچه ها که تعداد زیادی از غنچه های گل را نشان می دهد .

نشستن زنبور بر روی گل ها ، گرده افشانی و استفاده از شهد گل ها

تبدیل شده گل ها به میوه که سمت چپ هنوز عمل لقاح انجام نشده و شکوفه وسطی در حال تبدیل شده به میوه است و شکوفه سمت راستی در مراحل اولیه تبدیل شده به میوه قرار دارد .

تبدیل موفقیت آمیز شکوفه به میوه

در این جا هم تمامی گلبرگ ها ریخته شده اند ولی هنوز قسمت هایی از شکوفه بر روی درخت باقی مانده است .

میوه در حال بزرگ شدن و در حال شکل گیری هسته اصلی میوه

تشکیل گل و عوامل موثر

شناخت عوامل موثر وآگاهی از فرآیند های مهمی که در تشکیل و تکامل جوانه های گل دخالت دارد . برای اداره موفقیت آمیز پرورش و نگهداری درختان میوه با هدف به حد بهینه رسانیدن بارآوری سالانه تولید در طول باغ حائز اهمیت می باشد . چرا که تولید در بخش باغداری منوط به گل انگیزی مطلوب و نهایتاً تولید پیوسته گلهای قوی می باشد .

این فرآیند های مهم که شامل آغازش و نمو جوانه های گل که درطول تابستان و پاییز یک سال رخ می دهد و نیز گلدهی که در بهار سال بعد واقع می شود توسط شمار فراوانی از نیازها یا محرک های درونی و بیرونی کنترل می شوند . پس از فراهم آمدن شرایط مساعد و مطلوب فرمان گلدهی بوسیله برگها پس از انگیخته شدن آنها به جوانه های رویشی که روی گیاه وجود دارند و از ابتدا همگی رویشی بوده اند صادر می شود و تا وقتی که این فرمان صادر نگردیده جدانه های رویشی به همان حالت باقی می مانند . همین که فرمان گلدهی به جوانه های رویشی رسید دیگر برگشت ناپذیر بوده و حتی اگر شرایط گلدهی پس از آن نامساعد گردد تغییری درماهیت این امر ایجاد نمی شود و نهایتاًدرختان میوه پس از چند هفته که معمولاً 8 الی 10 هفته می باشد گل خود را پدیدار می سازند .

در نظریه های قبلی محققان عدم موفقیت گل انگیزی را بعد از سال های پر محصول (Acrotory) به تخلیه کربوهیدرات ها و ترکیبات ازتی نسبت می دادند اما تشکیل جوانه گل در اصل به هورمون های گیاهی گل انگیزی و توازن آنها بستگی دارد .

غالب درختان میوه تا قبل از رسیدن به سن 3 تا 7 سالگی گل نمی دهند و برای رسیدن به مرحله گلدهی می بایست از فاز رویشی به فاز زایشی برسند و با توجه به اینکه فرآیند های نموی در مرحله بلوغ رویشی صورت می گیرد لذا رسیدن به این مرحله پروسه هایی رادر برمی گیرد که درک آن مفید می باشد .

• مرحله نونهالی :

• نونهالی را می توان به صورت یک مرحله فیزیولوژیکی یک نهال که در طول آن نهال را نمی توان وادار به گل نمود تعریف کرد این مرحله در گیاهان چوبی بسته به عوامل محیطی و ژنتیکی ممکن است خیلی کوتاه و یا خیلی طولانی باشد و تمام بافتهای نونهال تا موقعی که به مرحله انتقال نرسیده اند نونهال می باشند و بافتهای نونهال تا پایان عمر درخت در پای درخت و در جای خود باقی می مانند . علاوه بر عدم توانایی گلدهی گیاهان نونهال را بوسیله چندین خصوصیت فیزیولوژیک و مرفولوژیک مثل برگهای شفاف لبه دار ، ساقه های خزنده ، ساقه های خاردار ، عادت نیمه دائم سبز (در گونه های خزاندار ) ، آسان ریشه زایی ساقه ومقدار کم ( RNA ) اسید ریبونوکلئیک ) در بافتهای آنها مشخص می شود . دوره نونهالی را اغلب می توان با افزایش سرعت رشد نهال های جوان کوتاه نمود زیرا برای رسیدن به مرحله بلوغ درخت باید به یک اندازه حداقل برسد .

• مرحله انتقال

بافتهای در حال انتقال بین قسمتهای کاملاً جوان و بالغ ساقه درختان حمله بذری یافت می شود و این مرحله بوسیله مقداری خصوصیات نونهالی و مقداری خصوصیات بلوغ مشخص می شود فاصله زمانی بین مرحله نونهالی و بلوغ عمدتاً سرعت رشد درخت و اندازه حداقل لازم برای رسیدن به بلوغ بستگی دارد در این مرحله گلدهی در روی ساقه های در حال انتقال می تواند صورت بگیرد ولی نه به آسانی ساقه های بالغ .

• مرحله بلوغ

بعد از مرحله انتقال ، بلوغ رویشی که معمولاً با رسیدن به سن معینی در درختان صورت می گیرد و اصولاً نیازها و محرک های درونی و بیرونی جهت تشکیل جوانه گل فراهم و تاثیرگذار است .

بطور کلی تشکیل سرآغازه یا طرح اولیه گل یک تغییر عمده می باشد که درختان میوه از مرحله رویشی به مرحله زایشی وارد می شوند یا اینکه از نظر رشد به سن معینی رسیده باشد که برای این منظور باید نیازهای درونی و بیرونی گیاه جهت تشکیل و تمایز گل تشکیل شود اصولاً برای تشکیل گل نیاز به تمایز فیزیولوژیکی و مرفولوژیکی می باشد تمایز فیزیولوژیکی جوانه های بارور اکثر درختان میوه معمولاً 3 الی 6 هفته قبل از جمله هورمون ها و کربوهیدرات ها از برگ به جوانه ها منتقل می شوند و متابولیسم RNA افزایش یافته تا پروتئین لازم برای تشکیل و تکامل یاخته های جدید تولید کند همزمان با افزایش اسید ریبونوکلئیک و پروتئین میزان تقسیم یاخته ای افزایش یافته و در دور ه تمایز مرفولوژیکی بعد از تغییرات اساسی در جوانه قسمت های مختلف گل تشکیل می شود .

بنابراین مراحل تمایزفیزیولوژیکی و مرفولوژیکیی جوانه های بارور عبارتند از :

1. گل انگیزی(Flower induction) : پدیده کیفی بوده و از طریق تغییرات تعادل هورمونی به وقوع می پیوندد .

2. گل آغازی (Flower initiation) : به فرآیندی تلقی می شود که در طی آن اثر بازدارندگی ژن ها تشکیل گل را متوقف می گردد و در این مرحله یاخته های اولیه بعد از تغییرات لازم از جمله تولید RNA جدید برای سنتز پروتئین های مورد نیاز موجب گل آغازی می شوند و در پایان این مرحله تمایز یاخته ها انجام می گیرد در این مرحله تغییرات قابل مشاهده نبوده و صرفاً به صورت بیوشیمیایی می باشد .

3. اختصاصی شدن یا تمایز (Differentioation) : در این مرحله قسمتهای مختلف گل تشکیل می شود و در اکثر درختان میوه تمایزیابی جوانه ها و تشکیل طرح اولیه گل در طول فصل رشد صورت می گیرد .

4. نمو یا تشکیل شکوفه گل(Flower formation) : در این مرحله یاخته ها رشد سریع انجام داده و قسمت های مختلف گل قبل از خواب زمستانی و در برخی موارد بعد از استراحت تکامل می یابد .

5. شکفتن یا گلدهی(Bloom) : در این مرحله گل تکامل یافته در بهار شکفته می شود .

با توجه به مراحل فوق می توان گفت که فرآیند تغییرات تدریجی تشکیل جوانه گل یک فرآیند به شدت پیچیده است و تحقیق در این امر مستلزم آن است که درخت در مرحله نمو صحیحی قرار گیرد و شرایط محیطی و فیزیولوژیکی درخت باید وسیله انجام این فعالیت باشد و دیگر فرآیند ها همزمان درخت نیز باید همسو بوده و مانع تشکیل جوانه گل نگردند . این عوامل موثر و تاثیرگذار عبارتند از :

• شدت نور : شدت نوری که به یک جوانه می تابد بر آغازیدن جوانه گل موثر است و هرچه این شدت بیشتر باشد تشکیل گل افزایش می یابد . بطورکلی در تاج درخت سه ناحیه از این نظر تشخیص داده شده .

الف: بخش بیرونی تاج که بطورکل در معرض نور است (70 تا100 درصد نور کامل خورشید )

ب: تاج نیمه روشن که در معرض30 تا 70 درصد نورخورشید است .

ج: بخش درونی تاج که در معرض کمتر 30 درصد نورخورشید است .

نکته مهم شکل تاج درخت و نفوذ نور در آن می باشد بطوری که در قسمتهای داخلی و مرکزی درخت بعلت کاهش دسترسی به مواد کربوهیدرات ، کم شدن رشد بافتهای مریستمی ، کاهش شدید فعالیت مقصد (Sink) کربوهیدرات و جلوگیری از تشکیل جوانه گل نهایتاً میوه کافی تشکیل نمی شود لذا درختان با شاخ وبرگ زیاد می بایست هرس شوند .

• هرس : هرس تابستانه برای افزایش نفوذ نور ، تحریک دوباره رشد و کنترل اندازه درخت به مقدار زیادی بکار برده می شود ولیکن باید در مورد هرس دقت زیادی نمود چراکه در درختان جوان هرس باعث تشدید رشد رویشی و به تاخیر انداختن تشکیل جوانه گل می شود و در درختان مس به خاطرکاهش نقاط رشد میزان رشد رویشی تشدید می گردد . اما هرس ریشه به علت کم حجم شدن ریشه ها مقدارکمتری آب و در مواد غذایی در اختیار درخت قرار داده و باعث افزایش گلدهی می شود .

• سطح برگ : سطح برگ روی سیخک به استعداد آن برای تشکیل جوانه گل ارتباط دارد بطوری که برای حداکثر گل آوری 109تا 160 سانتیمتر مربع سطح برگ در هر سیخک لازم است لذا با کاهش سطح برگ که باعث کاهش کربوهیدرات در درختان و نهایتاً کاهش گلدهی را موجب می شود .

• نوع پایه : پایه های پاکوتاه و پایه هایی که از طریق تکثیر غیر جنسی تکثیر می شوند زودتر به گل می روند که احتمالاً علت آن تنطیم ژنتیکی آهنگ رشد و تولید محرک های گل آوری می باشد .

• تنظیم کتننده های رشد گیاهی : تولید محصول زیاد در یک سال بعلت تولید هورمون جیبرلین توسط بذر منجر به کاهش تشکیل جوانه گل در سال بعد می شود در چنین موارد استفاده از تنک کننده ها مانندسوین ، اسید نفتالین استیک و دی نیترو با کاهش میوه باعث کاهش جیبرلین و نهایتاً افزایش گلدهی را در بر دارد .

• دما : دما در فصل تابستان در هنگام تشکیل جوانه گل موثر است بطوری که دماهای بالا در اواسط تا اواخر تابستان به علت تغییر در آهنگ رشد شاخسارها ، تشکیل جوانه گل را کاهش می دهد .

• تغذیه : کود ازته و مواد ریزمغذی مانند بر و روی در تشکیل جوانه گل نقش داشته بطوری که مصرف فراوان کودهای ازته نه تنها باعث تاخیر در گلدهی می شود بلکه در درختان بارور کاهش گلدهی را موجب می شود و کمبود روی بطور مستقیم و نامستقیم در محدود کردن مقدار کربوهیدرات که کاهش رشد و تکامل گیاه و همچنین سنتز اکسین دخالت دارد و با توجه به این که سیتوکنین برای تقسیم یاخته ای و رشد و تمایز یاخته ها و بافتها ضروری است کمبود آن سنتز این هورمون را کاهش می دهد .

• رطوبت : در زمان گلدهی رطوبت افزایش گلدهی را در بر دارد چون رشد رویش را کاهش داده و مواد غذایی را در اختیار درخت قرار می دهد .

• باز و بسته بودن شاخه ها : در شاخه های افقی بعلت افزایش کربوهیدرات و احتمالاً سنتز اتیلن باعث افزایش گلدهی می شود .

• پوست برداری و حلقه برداری (Scolrling and Rining) : پوست برداری باعث افزایش گلدهی در شاخه ها و در درختان جوان باعث زودباردهی می شود و از طرفی حلقه برداری در مورد به گل نشاندن درختان پر کننده و نیز جهت تسریع گلدهی نهال های جوان در برنامه های اصلاح درختان استفاده می شود . نکته قابل ذکر این است که حلقه برداری در شاخه های کوچک و درختان خیلی جوان که برگهای آنها بر اثر عوامل مختلف ریزش کرده اثری در افزایش گلدهی ندارد . زمان حلقه برداری چند هفته قبل از تشکیل جوانه های گل در بهار و مکان آن تنه یا شاخه های اصلی است .

• فتوپریودیسم : عکس العمل گیاهان نسبت به تابش متوالی نور فتوپریودیسم نام دارد و این عکس العمل به طول روز برای جوانه گل مربوط به ماده رنگیزه ای بنام فیتوکروم می باشد .

• نسبت C به N : هرچه این نسبت بالاتر باشد گلدهی افزایش خواهد یافت .

• طول دوره استراحت و نیاز سرمایی : عدم تامین نیاز سرمایی زمان گلدهی را به تاخیر انداخته و ریزش گل افزایش می یابد .

• عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا : می توان گفت که با افزایش ارتفاع از سطح دریا زمان گلدهی نیز تاخیر می افتد .

منابع

گرده افشانی و تشکیل میوه - ترجمه دکتر مجید راحمی

میوه های دانه ریز - تالیف رسول جلیل مرندی

میوه کاری در مناطق معتدله - یوسف رسول زادگان

فیزیولوژی درختان میوه مناطق معتدله - ترجمه علیرضا طلایی

گل شناسی (2)

گرده افشانی

انتقال دانه گرده از بساک به کلاله را گرده افشانی می گویند . عوامل انتقال دانه گرده بسته به نوع گیاه متفاوت است . در مرکبات میزان توانایی فعالیت گرده ها بسته به نوع گونه ها و ارقام ، متفاوت است . پرتقال واشنگتن ناول فاقد دانه گرده زنده است . در حالیکه نارنگی ساتسوما به میزان کمی تولید می کند . ارقام گریپ فروت بدون بذر مثل مارش حدود 5-15 درصد گرده مناسب دارند . بیشتر ارقام پرتقال و لمون درصد متوسطی از گرده زنده را تا میزان کمتر از 25 درصد دارند . غالب ارقام نارنگی های ماندرین و پوملو دارای درصد بالایی از گرده فعال هستند .

پدیده نر عقیمی از شاخص ترین خصوصیات مرکبات است اما میوه های بدون بذر در اثر هر دو حالت نر عقیمی و یا پارتنوکارپی تولید می شود . زمان سقط بساک در مرکبات در طول آغازش نمو بساک رخ داده و هیپگونه دانه گرده ای تولید نمی شود .

معمولاً بیش از 80 درصد گل ها قبل از ساعت 13 بعد از ظهر باز می شوند . در همین زمان نیز بساک ها شروع به باز شدن می کنند . در پوملو ها این پدیده در گل های ناشکفته نیز رخ می دهد . برای لقاح مصنوعی ، گل های اولیه که نسبتا بزرگتر از گل های مراحل بعدی همان درخت است ، انتخاب می شوند . پرچم ها ، کاسبرگ ها و گلبرگ ها قبل از باز شدن طبیعی حذف شده و تا زمان رسیدن کلاله ، گل مورد نظر در داخل کیسه های پارچه ای یا کاغذی قرار داده می شود .

پرچم های نارس اگر 12-24 ساعت در دمای اتاق نگهداری شوند شکوفا می گردند . گرده ها در انبار خشک و در ظروف دربسته و در دمای 4 درجه سانتیگراد یا کمتر به مدت پنج هفته قابل نگهداری هستند . در صورت نگهداری طولانی تر ، کنترل رطوبت و انتخاب دماهای پایین ضروری است و گرده افشانی در زمانی که کلاله حداکثر پذیرش و چسبندگی را دارد انجام می شود . پس از لقاح مصنوعی ، گل ها باید با استفاده از سرپوش های پارچه ای نازک و یا پاکت های کاغذی باید از حشرات به ویژه زنبور عسل محفوظ بماند . در این زمینه از کاربرد کیسه های پلاستیکی باید خودداری نمود .

تشکیل میوه در گل آذین ها و شاخه های برگدار از وضعیت بهتری برخوردار است . بنابراین ، مراقبت از برگ شاخه هایی که گل های آن ها تلقیح نشده است ، ضروری است . حدود دو هفته بعد از گرده افشانی پاکت های کاغذی جهت جلوگیری از بروز بیماری یا آفت برداشته می شود . کلیه شاخه های گرده افشانی شده به وسیله برچسب های واضح علامت گذاری می شود .

با گذشت چند هفته و با تشکیل میوه جهت محافظت میوه تا زمان برداشت ، می توان شاخه های میوه را توسط توری پوشاند . در زمان بلوغ ، میوه ها برداشت شده و بذور به دقت از میوه ها خارج می شود . بذر ها شسته شده و در جهت جلوگیری از فعالیت قارچ عامل پوسیدگی قهوه ای به مدت 10 دقیقه در آی گرم 51.5 درجه سانتیگراد قرار داده و سپس با محلول 8-هیدروکسی کوئینولین سولفات تیمار می شوند . در پایان این تیمار ها ، بذر ها در محلی با تهویه ی مناسب تا حدود 40-50 درصد کاهش رطوبت خشک می شوند . زیرا بذور به خشک شدن حساس هستند . عمر انباری بذور مرکبات متفاوت بوده و تا هشت ماه بر حسب ژئوتیپ ، شرایط انبار و میزان رطوبت بذر قابل نگهداری هستند . بذور نارنج سه برگچه ای تا بیش از دو سال قابلیت نگهداری دارند . باید دقت نمود که بذر ها در درون عصاره میوه و یا داخل آب به مدت زیاد باقی نمانند .

پارتنو کارپ

ارقام پارتنو کارپ قادر به تشکیل میوه بدون بذر هستند . پیش نیاز پارتنوکارپی نبود بذر است . در این حالت ممکن است که در اثر نرعقیمی ( در پرتقال ناول ، نارنگی ساتسوما و ارقام تریپلوئید چون لیمو تاهیتی ) یا در اثر ناسازگاری ( در نارنگی کلمانتین و برخی از دورگه های ماندرین ) رخ می دهد . ارقام خودناسازگار با عمل دگرگرده افشانی بذر دار می شوند بنابراین جهت داشتن میوه های بدون بذر بایستی از گرده افشانی آن ها جلوگیری کرد . عامل ژنتیکی موجب بی بذری در میوه تعدادی ارقام مرکبات بوده است . پرتقال هاملین و سالوستیانا از گروه ارقام بی بذر هستند . در پرتقال واشنگتن ناول عامل بازدارنده موجود در بافت خامه سبب می شود تا قبل از آن ک لوله گرده بتواند خود را از خامه باریک عبور داده و به تخمدان برساند ، جنین از بین برود .

شرایط محیطی می تواند از جنبه فیزیولوژیکی تغییرات مختلفی را در گیاه به وجود آورده و در گرده افشانی ، وضعیت باروری و ناباروری پرچم ها و فعالیت زنبور ها در باغ تاثیر داشته باشد . پارتنو کارپی در نارنگی کلمانتین متاثر از شرایط اقلیمی است . این رفتار ممکن است به دلیل اثر شرایط محیطی بر سطوح جیبرلین درونی باشد ولی روابط دقیق بین سطوح جیبرلین و عوامل محیطی هنوز شناخته نشده است . عدم وجود ارقام گرده دهنده قوی در منطقه عامل موثری در پارتنوکارپی محسوب می شود . درختان رقم پیج به علت عدم حضور گرده دهنده قوی ممکن است تماماً میوه بدون بذر تولید نمایند .

عوامل موثر در دگرگشنی

وجود ارقام گرده دهنده قوی در افزایش میزان دگرگشنی موثر است . در تایوان رقم ماتوونتن بدون بذر است ولی در بعضی از کشورها به ویژه ژاپن میوه بذر دار است . به دلیل وجود این تفاوت ، اثر گرده های ارقام مختلف روی رقم ماتوونتن مورد بررسی قرار گرفت . از بین 1772 میوه ، 8.65 درصد آن ها بذر دار بودند که حاکی از قدرت تاثیر بعضی از گرده های مصرفی بوده است . از بین ارقام مختلف هانگ یو و پایا که هر دو از سلطان مرکبات محسوب می شوند درصد بذر داری میوه ماتوونتن را افزایش داد .

بسیاری از ارقام دو رگ مرکب مانند نارنگی های لی ، پیچ ، نوا و رابینسون خود تلقیح نیستند بنابراین میوه هایی گه در درون تاج تشکیل می شوند بدون بذر یا بذور کوچک هستند ، درحالیکه میوه های بخش بیرونی تاج درخت بذردار هستند . قابل ذکر است برخی از دورگ های مرکب ، تلقیح کننده هایی قوی برای سایر دورگ ها محسوب می شوند . مثلاً دورگ لی برای پیج یا تمپل و دنسی برای اورلاندو گرده افشان های قوی هشتند . ارقام پوملو قابلیت خود باروری ندارند بنابراین در بین درختان دیگر باید کشت شوند .

تشکیل میوه در برخی از مرکبات از نوع دگرگشنی ژنتیکی است . مثلاً تعدادی از ارقام نارنگی فقط دگرگشن هستند و در غیاب گرده دهنده ، میوه ی پارتنوکارپ به وجود می آید . از طرف دیگر عواملی مانند زنبور و دمای زمان گرده افشانی نیز اهمیت دارد . فقدان زنبور و یا پایین بودن دما موجب کاهش فعالیت زنبور ها می شود مانعی بر دگرگشنی محسوب شده و یا در بعضی از مواقع منجر به سال آوری می شود .

گل ها معمولاً بین ساعت های 9 صبح تا 4 بعد از ظهر به ویژه در ظهر آماده گرده افشانی می باشند . گل ها پس از باز شدن هرگز بسته نشده و گلبرگ ها پس از چند روز پس از لقاح چروکیده شده و ریزش می نمایند . پرچم ها چند ساعت پس از باز شدن کامل شکوفه گرده های خود را آزاد می کنند . بر اساس مطالعات انجام شده یک زنبور عسل برای بازدید و لقاح 100 شکوفه کافی است . بر اساس نتایج حاصل از مطالعه روی ارقام مینیولاتانجلو ، فاصله مناسب درختان تا کندو 200-300 نتر و برای هر 2500 متر مربع یک کندوی فعال توصیه شده است .

آزمایش های مختلف پژوهشگران ضرورت پرواز زنبور را برای گرده افشانی تایید می نماید . با قرار دادن گل های نارنگی درون قفس حاوی زنبور و بدون زنبور مشاهده شد در بسیاری از ارقام و گونه های مختلف ، کاهش قابل ملاحظه ی محصول ( در لیمو ترش تا 42.5 درصد ) به دلیل عدم حضور زنبور عسل گزارش شده است .

همه ی گل های درختان به میوه تبدیل نمی شود . بر اساس مطالعات انجام شده روی لمون ها ( لیمو ها ) و پرتقال فقط درصد ناچیزی از گل ها به میوه تبدیل می شود . درصد قابل ملاحظه ای در همان مراحل اولیه ریزش می نماید . بنابراین به طور متوسط در لیمو ها فقط 7 درصد ، پرتقال 2-5 درصد ( بسته به رقم فرضاً والنسیا 1.5 درصد و واشنگتن ناول 4 درصد ) و لیمو ترش 6.3 درصد از جوانه گل به میوه تبدیل می شوند .

یک نکته مهم برای شما این است که بدانید درختان مرکبات در 10 – 22 سالگی به حداکثر توانایی خود در تولید میوه می رسند . یک درخت سالم تعداد زیادی گل تولید می کند که در صورت تبدیل شدن همگی به میوه ، درخت تحمل نگهداری آن ها را از لحاظ فیزیکی نخواهد داشت . از مجموع جوانه هایی که استراحت آن ها سپری شده است 1-4 درصد به میوه تبدیل می شوند . اغلب درختان جوان در طی سال های اول تا سوم بعد از گاشت تولید گل می کنند . در بیشتر مواقع در سال های اول و دوم به منظور رشد و نمو بیشتر درخت باید گل ها را حذف کرد . بنابراین با توجه به توضیحاتی که داده شد میزان رشد و نمو درخت و گسترش شاخ و برگ ها و بلوغ آن ها به قبل از سال سوم مربوط می شود .

گل شناسی (1)

در مناطقی که به علت دمای پایین زمستانی ، دوره ی خفتگی در درخت وجود دارد ، بیشتر ارقام فقط یک دوره ی گلدهی دارند و اوج گلدهی حدود یک تا دو ماه بعد از شروع تشکیل جست های بهاری است . ( مازندران در این گروه است ) . گلدهی در درختان لیمو خاگی و لیمو آب منظم تر و کمتر تابع فصل است . در نواحی گرم و مرطوب این درختان سراسر سال گل می دهند ( جنوب ایران شامل این گروه است ) . در مناطق استوایی که دوره های سرما و فصل خشک مشخصی وجود ندارد ، حتی پرتقال و گریپ فروت هر چند بار در سال گل می دهد .

در مناطق دارای دوره های طولانی خشکی ، دوره ی گلدهی تا موقع بارندگی یا آبیاری درختان به تاخیر می افتد . درختان مرکبات در بیشتر مناطق استوایی حداقل دو یا سه دوره ی گلدهی در سال دارند که از لحاظ اقتصادی قابل توجه است .

گل شناسی

درجنس سیتروس گل ها به صورت منفرد در پایین محور برگ ها و یا خوشه ای در محور شاخه های کوتاه تشکیل می شوند . گل آذین ها از جوانه های رویشی محوری در حال خواب تشکیل شده و مریستم انتهایی تبدیل به جوانه انتهایی گل می شود . گل های مرکبات بر حسب گونه ممکن است از دو نوع کامل یا نر بوده و یا اینکه تمامی گل ها از نوع کامل باشد . تعداد گل های نر به شرایط محیطی و رقم بستگی دارد . کم برگی ، دمای پایین در زمان تشکیل ، کمبود مواد غذایی ( در پرتقال شاموتی کمبود روی ) و بالاخره گل های آخر فصل سبب افزایش سقط مادگی و در نتیجه افزایش گل های نر می شود .

گل ها از 4-8 گلبرگ ضخیم و کشیده و 4-5 کاسبرگ تشکیل شده است . پرچم ها معمولاً چهار برابر تعداد گلبرگ هاست و در برخی گونه ها به 6-10 برابر نیز می رسد . پرچم ها در مقایسه با مادگی در طول نمو کمتر از بین رفته و توانایی بیشتری برای رسیدن و نمو کامل دارند .

بساک ها شامل دو کیسه گرده است که به صورت طولی شکافته می شوند . تخمدان دارای 6-14 برچه بیضوی متصل به خامه خیلی باریک و گاهی متورم و پهن بوده که به کلاله کروی ختم می شود . سطح کلاله پوشیده از موهای ضخیمی است که با فرا رسیدن زمان لقاح ، مواد چسبنده ای ترشح می نماید که به اتصال گرده در سطح کلاله کمک کرده و جوانه زدن آن را موجب می شود . کلاله یک یا چند روز قبل از باز شدن گل پذیرای دانه گرده بوده و تا چند روز این حالت را حفظ می کند . رنگ بساک پرچم ها در مرحله ی بلوغ زرد روشن است و چنانچه بساک ، گرده ناقص و غیر فعال داشته باشد ، رنگ آن کرم یا سفید خواهد بود . به دلیل چسبندگی دانه گرده مرکبات ، باد نقش موثری در گرده افشانی نداشته و این عمل بیشتر توسط حشرات انجام می شود .

انواع گرده افشانی

گرده افشانی در گل ها به شیوه های متفاوتی انجام می شود که عبارتند از :

1) خودگشن
2) دگرگشن
3) پارتنوکارپ

گل انگیزی

گل انگیزی با کاهش رشد رویشی آغاز می شود . داون پورت و گارسیالویس و همکاران عقیده داشتند که گل انگیزی توسط سرما و تنش آبی به عنوان یک عامل مقدماتی مطرح است . پایین بودن دما برای چندین هفته ( پایین تر از 25 درجه سانتیگراد ) و یا خشکی بیش از 30 روز در باغ ، شرایط معنی داری در القا جوانه گل خواهد بود . به همین جهت برای سال های طولانی تنش خشکی به عنوان تیماری جهت به گل نشاندن مرکبات مورد استفاده قرار می گرفت . در ایتالیا درختان لیمو را طی تابستان در معرض یک دوره ی خشکی قرار می دهند . بعد از اینکه جوانه گل تشکیل شد ( نمو نمی کند ) اقدام به آبیاری منظم می نمایند . گل ها در پاییز تولید شده و در تابستان بعد محصول خوب و کافی خواهند داد . به طور معمول 3-4 هفته بعد از یک تنش خشکی ، منجر به تولید گل می شود .

داون پورت تمایز را تغییرات بافتی و مرفولوژیکی در مریستم جوانه رویشی دانست که منتهی به مریستم گل می شود . ناحیه ی گنبدی شکل مریستم ، پهن شده و اندام زایی با تشکیل کاسبرگ های اولیه و سپس نمو گلبرگ های اولیه می یابد . زمانی که کاسه گل تشکیل شد امکان تغییر جوانه رویشی حتی با مصرف اسید جیبرلیک وجود ندارد . میزان نمو گل ها در زمان استراحت جوانه تا گرده افشانی مستقل از محل قرارگیری گل بوده و مستقیماً به دما و قابل دسترس بودن آب بستگی دارد .

از اواسط آبان و اواسط آذر ، وقفه ای در رشد جوانه به صورت میکروسکوپی صورت می گیرد . در طول ماه های دی و بهمن تمایز میکروسکوپی جوانه رخ داده و در اسفند ماه جوانه گل قابل شناسایی است . گرده افشانی در اواخر فروردین و اردیبهشت انجام می شود . مشاهده این فاصله از جوانه تا باز شدن گل ها و گرده افشانی از سالی به سال دیگر متغیر بوده و با دما و میزان آب قابل دسترس ارتباط مستقیم دارد .

در شرایط طبیعی ، جوانه ها برای آغازش گل ، در انواع جوانه های نامناسب ، جوانه های مناسب تحریک نشده و جوانه های تحریک شده نمو می کنند . در درختان نارنگی ساتسوما که در فضای باز رشد یافته بودند ، در طول زمستان ( آذر – دی ) جوانه ها در اثر تحریک سرما مراحل رشدی خود را کامل نموده و تبدیل به جوانه های کامل شدند . این مراحل رشدی جوانه ممکن است حتی به وسیله ی مطالعات مرفولوژی و هیستولوژیکی قابل تشخیص نباشد . به منظور روشن شدن نقش هورمون های گیاهی در انگیزش جوانه گل مرکبات ، تنظیم کننده های رشد گیاهی به صورت برون زا به کار برده شد . نتایج نشان داد که کاربرد جیبرلین تعداد گل ها در گلدهی بهاره را کاهش داد .

گلدهی

در نواحی گرمسیر ، بیشتر گونه های مرکبات دارای یک دوره ی گلدهی هستند که اواخر زمستان شروع می شود . گل انگیزی در جوانه های محوری واقع در شاخه های رویشی سال جاری ( هر دو رشد بهاره و تابستانه ) و اواخر تیر تا مهر ایجاد می شود .
دوره ی گلدهی لیمو ها در تابستان و پاییز و در کامکوات فقط در تابستان انجام می شود . بر حسب شرایط فصلی ، دوران شکوفایی گل ها تا شش هفته طول می کشد . با تشکیل میوه رسیدن آن ها نیز با توجه به شرایط محیطی ، مناطق رشد و رقم از اواخر پاییز تا بهار خواهد بود . به عنوان مثال پرتقال های نافدار و نارنگی ساتسوما در پاییز می رسند در حالی که پرتقال والنسیا چندین ماه بعد آماده برداشت هستند .

گلدهی تحت کنترل ژنوتیپ گونه ، عملیات های کاشت و شرایط محیطی است . هر چند بیش از 99 درصد گل ها ریزش می نمایند اما برخی از گل ها حتی ممکن است در مرحله جوانه ای نیز ریزش نمایند . جیبرلین به عنوان بازدارنده آغازش گل می تواند باعث تبدیل جوانه های گل به جوانه های رویشی شود البته این امر مستلزم تغییر و تبدیل گل به کاسبرگ است . این مرحله نموی به سختی قابل مشاهده است . به خصوص جوانه های روی درخت اگر در مرحله رویشی نباشند ، حساسیت آن ها در برابر تیمار های اعمالی ، کمتر خواهد بود . در ارقام با تناوب باردهی ، از کنترل آغازش گل به عنوان ابزاری جهت کاهش تراکم گلدهی در سال آور استفاده می شود . در این حالت عناصر غذایی جذب شده ، بین جوانه های گل کمتری توزیع می شود .

محصول دهی سنگین درخت و برداشت دیر هنگام میوه ، تشکیل و تراکم گل را در سال بعد کاهش می دهد . نوع هرس و نحوه ی رشد مرحله ای درخت ، روی تراکم گل و کیفیت میوه موثر است . کاربرد عناصر غذایی چون اوره به میزان یک درصد در نارنگی کلمانتین ، تعداد گل به ازای هر درخت را افزایش می دهد . بنابراین از این روش باید در درختان سال نیاور استفاده کرد . استفاده از مقادیر بالای ازت ، رشد رویشی درخت را تحریک می کند . در مقادیر کمتر با اینکه گلدهی را تقویت می کند ولی میزان میوه نشینی و عملکرد ضعیف است . میزان بهینه ازت جهت تولید تعداد متعالی گل همراه با میوه های بزرگ و عملکرد بالا ، بین 2.5 الی 2.7 درصد است .

استفاده از اوره قبل از شروع مرحله ی تخصصی شدن ، باعث افزایش تراکم گل ، میوه نشینی و عملکرد در پرتقال واشنگتن ناول شد . در ایتالیا با کاربرد تنش آبی در ماه های تابستان روی لمون ها ، گلدهی را تحریک نمودند .

در مرکبات میوه نشینی نقش تعیین کننده تری نسبت به میزان گل دهی در عملکرد نهایی دارد . پرتقال ناولیا جهت داشتن حداکثر عملکرد ، حداقل تعداد 0.2 گل به ازای هر گره مورد نیاز است . در چنین تراکمی ، تعداد گل آذین های برگ دار در حدود 40 درصد مجموع تعداد گل آذین های تشکیل شده هر درخت است . چنانچه 30 درصد گل آذین ها تبدیل به میوه شوند میزان میوه نشینی 4-6 درصد تعداد کل گل ها است . افزایش چهار برابری در تراکم گل ها ( از 0.2 به 1 ) هیچگونه تاثیری در عملکرد نداشت و فقط اندازه میوه کاهش می یابد . در باغات کم بازده ، کاهش عملکرد با تراکم بیش از حد گلدهی در ارتباط است .

منابع :

دکتر رضا فتوحی قزوینی

سازمان مرکبات کشور

1) قاسمی، مالک؛ ذبیح الله زمانی ؛ علی عبادی ؛ علی وزوایی و یونس ابراهیمی. 1382 . بهترین زمان برای نجات جنین های زایشی از بذور چند جنینی ( پلی امبریون ) . مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی. سال دهم. شماره 3. صفحه 117-
Tucker, D. P. H., Alva, A. K., Jackson, L. K., and Wheaton, T. A. 1995. Nutrition of Florida citrus trees. Univ. Fla. Coop. Ext. Serv. Publ. Sp-169

2) Davenport, T.L. 1990. Citrus flowering. In: Janic, J. (eds.) Horticultural Reviews. Timber Prcs., Portland, Oregon, pp. 349-408

3) Garcia-Luis, A., M.E.M.Olivira, Y. Bordon, D. L.siqueira, S. Tominaga and J.L. Guardiola. 2002. Dry matter accumulation in citrus Fruit is not limited by transport capacity of the pedical. Annals of botany. 90: 755-764

4) Koshita, Y. and., T. Takahara. 2004. Effect of water stress on flower-bud formation and plant hormone content of Satsuma mandarian . scientia Horticulture. 99: 301-307

فصل اول (گیاه شناسی مرکبات)

زیست شناسی گل

تشکیل گل و عوامل موثر

گل شناسی (2)

گل شناسی (1)

مطالب مشابه :

آفات درختان مرکبات

آموزش پیوند زدن درختان میوه

پرتقال

لیمو شیرین

آفات پرتقال، نارنگی، نارنج و لیمو

فصل اول (گیاه شناسی مرکبات)

گل شناسی مرکبات

به لیمو

علت تلخ شدن لیمو شیرین، وجود موادی به نام نارنجین و لیمونین می باشد

درختان میوه