قوتادغو بیلیک کتابی یاییلدی

kudatku_bilik.jpg


قیزیل قلم / دکتر کریمی : 

سلسله ی قاراخانیان دو اثر بزرگ را به دنیای بشریت هدیه کرده­اند؛ یکی قوتادقو بیلیک از یوسف خاص حاجب است و دیگری دیوان لغات­الترک از محمود کاشغری. قوتادقو بیلیک کتابی است حکمت­آمیز و سرشار از علم و معرفت در باب کشورداری، سیاستنامه، نمایشی از آرمانشهر، فلسفه، علم و در نهایت رمانی آموزشی است که همچنان ارزشمند و گرانسنگ است. این کتاب برای خاقانها نگاشته شده و بیلیک­هایی را ارائه می دهد که رموز دانش، فلسفه، اخلاق و قوانین اجتماعی است. دومین کتاب هم دیوان­لغات­الترک، نخستین دایره­المعارف تاریخ جهان است. در این کتاب نیز گوشه­هائی از فرهنگ و ادب غنی ترکان از پگاه تاریخ تا سده پنجم هجری نشان داده می شود. این کتاب برای تقدیم به خلفای اسلامی نوشته شده است. این دو کتاب هزار سال پیش نگاشته شده اند که گنجینه­ای زوال­ناپذیر از ترکان به دنیای بشریت به شمار می آید.

   آنچه در قوتادقو بیلیک آمده است علاوه بر اخلاق، حکمت، فلسفه، از علوم ریاضی و نجوم نیز بحث به میان آمده است. بالاساغونلو در این کتاب، بخشی را به علم نجوم اختصاص داده و باب هفتم آن مربوط به کره زمین، منظومه ی شمسی و ستارگان است. هفت ستاره در هفت فلک آسمانی و دوازده برج در پیرامون زمین می چرخند که همگی با اسامی ترکی خود معرفی می­شوند. در اینجا، در داخل داستان نه تنها علم نجوم به خوانندگان درس داده می­شود بلکه روند حرکت منظومه­ها با حرکت قهرمانان داستان همگون نشان داده می­شود. در اینجا نام قهرمانان نیز دارای معانی خاصی است؛ اودقورموش یا "بیدار گشته" چون از خواب بیدار می­شود روند صبح را نشان می­دهد و تا شب که تاریکی همه جا را فرا می­گیرد اگر اودقورموش به خواب می رود ولی فلک در کار خویش است و جریان زندگی ادامه دارد. تمامی سیارگان و ستارگان نه خواب می­شناسند و نه ایستادن برایشان مفهومی دارد. آنان از شرق به غرب رهسپارند و روزها و شبها در راهند تا ماهها و فصلها برسند و سالها در گذرند. شاعر و نویسنده یک به یک ستارگان را معرفی می­کند، زهره و ماه، سهیل و عطارد، ماه و خورشید ، منظومه شمسی و راه شیری، همه و همه شناخته می­شوند. از هلال تا بدر شدن ماه، خسوف و کسوف، باد وباران مورد بحث قرار می گیرد، زلزله و سیل، رعد و برق، پستی و بلندیهای زمین، روشنائی و تاریکی، علل پدیده های طبیعی، آب و هوا، از حوادث طبیعی و چگونگی حوادث سخن می­راند. البته از حرکت کواکب و استفاده­ی رمالها و فال­گیرها سخن راندن را فراموش نمی کند. او در اینجا چون دانشمندی آگاه عمل می­کند و اطلاعات علمی بسیاری را در اختیار خوانندگانش قرار می­دهد.

   او در علم ریاضیات نیز اطلاعات عمیقی دارد و به خوانندگانش تقدیم می­کند. او از جمع و تفریق، ضرب و تقسیم آغاز کرده تا جذر و توان، از جبر و مقابله تا دیگر بحث های ریاضی سخن می راند، آنگاه از فلزاتی مانند طلا و مس، نقره و آهن، از تبدیل عناصر به همدیگر و ترکیب آنها، از رنگها، جانوران و حیوانات، چهارپایان، خزندگان و درندگان، پرندگان و چرندگان، از حیواناتی که در زمین و زیرزمین، در هوا و در آب زندگی می کنند اطلاعاتی جذاب و جالب در اختیار خواننده می گذارد.

   بالاساغونلو حتی از سلامتی و بیماریها می­گوید، از کودکی تا پیری، از مزاج انسانها، طبایع مختلف، طبیعت گرم و سرد، از خون و رگها، از اعصاب و دیگر اطلاعات پزشکی روز سخن می­راند و نشان می­دهد که دارای تحصیلاتی عمیق از طبیعت و ماوراء طبیعت است. آنگاه به عالم معنوی پا می نهد و از عقل و خرد، شعور و درک، احساس و عاطفه سخن می راند و با مثالهای ساده و زیبا در آموزش آنان به فلسفه تلاش را آغاز می کند. او حتی اینکه چگونه می توان عقل و خرد را پاکیزه کرد و فهم و ادراک را توسعه داد با دیدی علمی و فلسفی بیان می کند و کتاب خود را با اندیشه­های بزرگان عالم از چین تا مصر زینت می دهد. او با نقل گفته های این بزرگان، مردم را با اندیشه ها و خود این بزرگان آشنا می سازد و به نقل و گاهی نقد گفته­های آنان دست می­یازد. او به دنیای دین هم وارد می­شود و در جهت پیوند دین و فلسفه تلاش می کند. او از اندیشه های شرق و غرب، از چین تا ایران و روم و مصر سخن می­راند.

   او شناختی درخور از کشورهای مختلف دارد، از بالاساغون تا خراسان، از روم و یونان، تا شام و مصر سخنهای گفتنی دارد. از فرهنگ و زبان ملتها می گوید. از شعر و داستانها، از هنرهای ادبی، فرهنگ عوام و خواص، و هزاران موضوع دیگر سخن رانده و اثر خود را همچون شاهکاری بی­مانند تقدیم بشریت می­کند.

   بخش اعظم کتاب به امور کشورداری و سیاست مربوط می­شود و اصوی دولتمردی را مورد بحث قرار می دهد. او از قوانین مورد نیاز جامعه، از سلسله مراتب اجتماعی، از اصناف مختلف، از رئیس و مرئوس، حاکم و محکوم، مراتب دولتی در داخل نظام حکومتی، از طبقات و اقشار مردم و فرهنگ طبقات سخن می­گوید. قوانینی را که خاقانها صادر می­کنند او می­نویسد. تلاش دارد قوانینی بنویسد که فلاسفه­ی چین و مصر و یونان نوشته­اند و مطابقت لازم را با دین نیز دارند. او سعی می­کند قوانین را تبیین کند که مغایرتی با فلسفه و خرد انسانی ندارد و با طبیعت انسانها سازگارتر است. او، بیلیک یا همان یاسا و قانون را برای اجرای عدالت لازم می­داند. ائلیک نیز حاکمی است که با بیلیک­های صحیح خود عدالت را در آرمانشهر خود پیاده می کند و در آن، هر کس به تبع لیاقت و دانائی خود در جایگاه واقعی خود ایستاده است و روابط بر اساس عدالت و نظم الهی­گونه ای برقرار شده است. او به رابطه بین عدالت و حقانیت می­پردازد؛ آنچنان اندیشه­ها و افکار فلاسفه را به چالش می­کشد تا دیگر ضعفی در عدالت نباشد. رابطه بین حاکم و مردمان کشور، حاکم و اقشار مختلف جامعه، حتی حاکم و سلسله مراتب درون حکومت موضوعاتی هستند که بخش اعظم کتاب را به خود اختصاص داده است. اوضاع زمام، موضعگیری خاکم و دولتمردان در زمان صلح و جنگ، قحطی و رفاه و ... مورد بحث قرار گرفته اند. در اینجا علاوه بر عملکرد خاقان، رفتار وزیران، مشاوران و دیگر دولتمردان هم مورد مداقه قرار گرفته و خصوصیات هر یک شناسانده می­شود و نویسنده به صورت فیلسوف و اندیشمندی توانا در این باب ها سخن می راند. تردیدی نیست که کتاب قوتادقو بیلیک شناسنامه­ای ارزشمند از فرهنگ و تمدن ترکان را بروز می دهد و بعد از هزار سال همچنان ارزشمند و مفید می باشد. این اندیشه ها در سده­های بعدی هنوز در اروپا مطرح شده و طرفداران بسیاری نیز پیدا کرده است؛ در حالی که این مطالب سده­ها پیشتر از زبان یوسف بالاساغونلو طرح گشته است.

   در اینجا ضروری به یک یادآوری اشاره شود و آن، مساله­ی زن است. نگاه بالاساغونلو به زن بسیار پیشرفته و مترقیانه­تر از بسیاری از اندیشمندان امروزی است. متاسفانه هنوز هستند کسانی که زن را جنس درجه دوم می­شناسند. هرچند تفکرات بالاساغونلو کاملا پاک و منزه ار دیدگاه­های قرون وسطائی نیست، اما گاهی صراحت لهجه و حقگوئی را به نهایت رسانده است. او نگاهی که به فرزندان دختر دارد زیباست؛ او می نویسد"

                     بو مونداغ کیشیلر بولو ایدی قیز    بو قیز قیزلیکی قالدی قیز آدی قیز.

قیز به معنی دختر است و در زبان خاقانیه، قیز دو معنی دارد: یکی دختر و دیگری هر چیز ارزشمند. او به زیبائی و توانمندی خاص خود، قیز را به همان معنی چیز ارزشمند بکار گرفته و در میان مردمی که معمولا پسر را به دختر ترجیح می دهند، دختر را ارزشمندتر دانسته و از مقام زن دفاع کرده است.

   قوتادقو بیلیک به عنوان کتاب اخلاق مطرح است. یکی از خصوصیات این کتاب، اینست که به عنوان پندنامه، اندرزنامه و کتاب نصیحت می توان از آن نام برد. می دانیم که اکثر ترکان در سده دهم میلادی اسلام را پذیرفته و سرداران خلفا از مصر تا چین از ترکان بوده اند. پیش از آن، دین ترکان بودائی، مانی، مسیحیت و شمنیزم بوده است. گؤگ­ترکان شمنیست بوده­اند. آنان به گؤگ تانری باور داشتند. اعتقادشان بر این بود که تانری از بالای آسمان ناظر بر رفتار و کردار انسانهاست. شمنها نیز برای دستیابی به تانری از پلکان معنوی شمن بالا می رفتند[1]. اما چون اسلام را پذیرفتند الله را مانند تانری یافتند. بطوری که نام تانری را تا امروز هم حفظ کرده­اند. اسلام دین پند و اخلاق است. جالب است که ترکان نامهایی را تا امروز نگه داشته اند که هرچند در اسلان وجود دارد اما زبان خودشان از بودا و مانی و گؤگ­تانری حفظ کرده­اند مثلا برای نام خدا، تانری، ایدی، بیات و اوقان را هنوز هم استفاده می­کنند. پیغمبر را هنوز هم سالاواج و چهار صحابه پیغمبر را دؤرد اش می­نامند، در حالی که اقوام و ملل دیگر نام اسلامی و عربی را دارند.

   قوت به معنی سعادت و نیروی درونی است که از زبان اویغوری باقی مانده­است و تا امروز هم به قوت خود باقیست. در اصطلاح "بایرامیز قوتلو اولسون!" هنوز هم مبارک بوده معنی می دهد و قوتلو و قوتادلو و قوتادقو همان معنی سعادت و مفید بودن را می دهد. اسامی قهرمانان کتاب مانند اودقورموش، یعنی بیدار شده، اؤیدولموش یعنی حمد و ستایش شده که همان محمد نام حضرت پیغمبر نیز هست. لذا این کتاب پیوندی ناگسستنی با اسلام و فرهنگ غنی ترکان باستان دارد. در هر صفحه­ی آن می­توان نقل قولهایی از پیامبر بزرگوار اسلام و آیات قرآن را مشاهده کرد. قوتادقو بیلیک ترجمه قرآن است به زبان ترکی.

   قوتادقو بیلیک دنیای اسلام است و تصوف. در این کتاب می­توان دنیای اسلام و تصوف را به وضوح تمام دید. تک تک چهره­ها، مسلمانانی هستند که رفتارهای اسلامی دارند. اودقورموش چهره شاخصی از قهرمانان این کتاب است که هرچند یک زاهد بودائی نمایانده می­شود اما انتقاداتی که از او می شود انتقادات یک مسلمان فقیه است. اؤیدولموش وزیر اعظم خاقان، این زاهد را به رفتارهای اسلامی فرامی خواند اما بی­آنکه نامی از اسلام بیاورد. او در نهایت سمبلی از صوفی­های اسلامی می گردد و تصوف را نمایندگی می کند. کشمکشهای بین اؤیدولموش و اودقورموش بی شباهت به چالشهای اهل تصوف در قرن چهام و پنجم دنیای اسلام نیست. بنابراین می­توان قوتادقو بیلیک را یک اثر متصوفانه دانست. هرچند این دیدگاه جای پژوهش دارد و در بسیاری از کشورها از مدتها پیش چنین بحثهائی درگرفته است اما در کشور ما همچنان سکوت برقرار است و هنوز اندر خم یک کوچه­ایم. 

   قوتادقو بیلیک کتاب دنیای اندیشه و هنر است. بالاساغونلو در جای جای کتاب می نویسد : خردمند باشید، علم بیاموزید، انسان باشید و خود را بالاتر بکشید... واژگان بکار رفته در این کتاب و تاکید نویسنده بر این واژگان مانند  خرد، عقل، راه، روشنائی، فنوت، فرهنگ، روح، دانش، و غیره پربیراه نیست. او بسیاری از این واژه ها را دقیقا بجا و با تاکید خاص به کار برده­است. خواسته­های والائی هم از این تکرار و تاکید دارد. او خواننده­اش را به تفکر و اندیشیدن در این عرصه­ها فرامی خواند. او با آوردن ضرب­المثلها، حکایات کوچک، اصطلاحات و نقل قولهایی از بزرگان فلسفه و ادیبان ملل مختلف شعل دارد یافته­های خردمندانه­ی خود را به خوانندگانش منتقل سازد و راه سغادت انسانها را هموار سازد. او انسانها را صرفا برای خوردن و نوشیدن، لذت بردن نمی­داند، باکه لذت و خوشی اورا در احساسات نجیبانه­ای چون عشق ورزیدن، اندیشیدن و بالا­رفتن از فضای حیوانی به آسمان انسانیت می داند. لذت او را در یاری با انسانها، کمک به تعالی بشریت، پدید آوردن اندیشه­های پاک، اجرای عدالت در میان مردمان، اداره­ی کشور با عدالت و برابری بین مردم، دوستی و صمیمیت ملتها می داند. او برای جاانداختن چنین اندیشه­های والائی، از گفته­های بزرگان عرصه ی ادب و هنر، فلسفه و حکمت و ضرب­المثلهای پیشینیان کمک می­گیرد. اصطلاحاتی که در این باب بر زبان می آورد شامل صدها ضرب­المثل و اصطلاح است که مجموعه­ی این ابیات، گنجینه­ای زوال ناپذیر از ادبیات ترکی به دنیای بشریت است.

 

   قوتادقو بیلیک پیامی یکدست به بشریت دارد. این کتاب، کتابی کامل، یکدست و اساسی است. کتابی است که بر پایه­ی علم و خردمندی استوار شده است. هزار سال پیش برای سعادت هر دو دنیای انسان و تمامی مردم و بطور صحیحتر بشریت نوشته شده است. کتابی است مقدس و نجیب. این کتاب را به آرمانشهری تشبیه کرده اند که در خیابانهای تمیز و پر تلالوی آن، کوچه­های آرامش و امنیت آن پر از خانه­های سعادت و خوشبختی موجود است و مردمی خوشبخت در این خانه ها اسکان دارند. کوچه های آن بر اساس خرد و اندبشه، قانون و اخلاق، هنر و ادب برپا شده­اند.

   هزار سال پیش، خاص حاجب  برای سعادت امروز ما تلاش کرده و از داشته­ها و یافته­های علمی عقلی خود یادگاری برای ما نهاده­است که پیلم آور سعادت و پیروزی است. خداشناسی، زندگی شرافتمندانه، علوم عقلی ارزشمند و کارساز، اخلاق صمیمی و پاک، رفتارهای نجیبانه، عشق ورزیدن، دوست داشتن، رفتارهای متقابل انسانی بین مردم، نفی ستم و ظلم، دوری از کینه و نفرت، اجتناب از دروغ و دوروئی، تلاش برای اتحاد و یگانگی کل بشریت، ارج نهادن به عفت و پاکی صمیمیت و صداقت، پیوند همه انسانها؛ همه و همه پیلمهای انساندوستانه و سعادت خواهانه­ی خاص حاجب برای بشریت است. قوتادقو بیلیک کتابی مقدس و گنجینه­ای ارزشمند از فرهنگ و تمدن بشریت است.

 

قوتادقو بیلیک کتابی مانده در بین ترکان نیست، بلکه کتابی است که برای همه­ی انسانها پیام آور است و برای کل بشریت ارزش آفرین است. این کتاب را ادب­الملوک، سیاستنامه، انیس­الممالک، زینت­الامرا، شاهنامه و پندنامه و غیره نامیده اند. در ترجمه و تفسیر این کتاب به زبان آلمانی آنرا با اسامی :  Lehrgesprache, Weisheitslehre, Kenntnis, Staatstherie, Furstenspiegel. Rechsphilosophie و اتوپیا نامیده اند.

   این کتاب را پیش از هرچیزی باید کتاب پند و اندرز نامید. آموزش حکمت و اندرز تاریخی کم و بیش 3000 ساله دارد. قوانینی از زمان مصریان، سومریان، اکدیان مانند قوانین حمورابی در 282 ماده از دوران پیش از میلاد باقی مانده­است که برتر و ارزشمندتر از آنها را می توان در قوتادقو بیلیک یافت. تردیدی نیست که بالاساغونلو در نگارش این کتاب به این قوانین نظر داشته است. او، از قوانین نوشته شده توسط اندیشوران چینی مانند لائو تسه در 600 سال پیش از میلاد، از بزرگان فلسفه ی چین و هند تا بزرگان دین بودا، مانی، زردشت، بحث می کند. او به اندیشمندان ایران همچون زردشت توجه لازم را دارد. پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک را تبلیغ می­کند. از اوستا سخن می­راند بطوری که گوئی اوستا اثری از ترکان است!؟ از پیامبرانی چون ایوب و ابراهیم سخن می راند. چون به یونان می رسد از افلاطون، ارسطو و سقراط می گوید و در نهایت از ضزب­المثلهای ترکی مثالهایی را می آورد. می دانیم پرداختن به اینگونه اندیشه­ها در قوتادقو بیلیک مجالی بیشتر می طلبد. خاص حاجب به همه­ی این موضوعات با ظرافت خاصی توجه کرده است.

   قوتادقو بیلیک سیاستنامه هم هست. خاص حاجب در این باب هم به گفته­ها و نوشته­های اندیشمندانی از چین تا مصر پرداخته­است و آنگاه رو به مردم خود کرده و آموزه­های زیبائی را بویژه به ائلیک حاکم ترکان می آموزد. کشورداری موضوعی است که در کتابهای فراوانی بویژه بعد از رنسانس می توان یافت. اما خاص حاجب سده­ها پیشتر از این اندیشمندان اروپائی اندیشه­هائی را فراپیش نهاده و قوانین زیبائی را نگاشته است. می توان اندیشه­های اورا در این باب نه تنها با افکار این بزرگان، بلکه با اندیشه­های معاصران نیز به تطبیق و بررسی نشست.

   اما سخن آخر، آرمانشهری که خاص حاجب در قوتادقو بیلیک بنا می نهد به مدینه­ی فاضله­ی اسلام نیز نظری عمیق دارد. او از مدینه تا اتوپیای افلاطون نظر انداخته و آرمانشهری بنا نهاده است که سده­های بعدی نظامی گنجوی، این شاعر و اندیشمند بزرگ آذربایجان در اقبالنامه­اش توجه خاصی به قوتادقو بیلیک داشته است. اندیشه­های مطرح شده در این باب در قوتادقو بیلیک را می توان با نوشته های نویسندگانی چون : مارجوس تولیدیس(106 43 ق.م.)، سر توماس مور(1535 1478م)، فرانچو رابلاس(1553 1495)، جان والنتین(1654 1586)، توماسو جان پانلا(1637 1568)، سر فرانسیس باکونین(1626 1561)، جمز هارنیگتون(1677 1611)، گابریل دو فویگنی(1692 1630)، برناندو ماندویل(1733 1670)، دانیل دوفو(1731 1660)، جاناتان سویفت(1745 1667)، جان گوتفیلد شتابل(1752 1692)، لودویک هولبرگ(1754 1684)، برینگتون(م 1753)، ساموئل جانسون(1784 1709)، اوئیس سباستین مرسیر(1814 1740)، نیکلاس برتون(1806 1734)، جان یاکوب ویلهلم هینس(1746-1803 )، فردریش ایوپولد فون استرلبرگ(1819 1750)، ساموئی بوتلر(1902 1835)، ویلیام موریس(1896 1834)، هربرت جرج ویل(1946 1866)، تئودور هرتسل(1904 1860)، جرج برنارد شاو(1950 1856)، کارل چابک(1945 1887)، هرمان هسن(1962 1877)، فرنتس ورفل(1945 1890)، ارنست یونکر(1949 1895)و جورج اورل(1950 1903) در آثار خود به این مسائل توجه کرده­اند و بدان پرداخته­اند. نظریات یوسف خاص حاجب جای خاصی در میان این آثار دارد.

   اما بیش از هر چیزی، باید قوتادقو بیلیک را نخستین رمان جهان دانست!


مطالب مشابه :


يوتوپيااثر توماس مور(1478-1535)...

یوتوپیای ما - يوتوپيااثر توماس مور(1478-1535) - مهندسی شهرسازی (طراحی شهری و




قرون وسطی و دوران طلایی (۱۶۶۰ – ۱۴۸۵)

معرفی و دانلود کتاب; اثر سر توماس مور می دهد کتاب آرمانشهر بیشتر به باور




مدینه محمود 4

یوتوپياي توماس مور « این اصطلاح که از کتاب توماس مور در سال 1516 آرمانشهر مور را




سیرتحول تهیه طرحهای توسعه شهری در جهان و ایران (حسین میرزایی)

دانلود کتاب آرمانشهر تامس مور. پل دیویدوف، توماس راینر، آلت دانلود کتاب پویش




قوتادغو بیلیک کتابی یاییلدی

ائلیک نیز حاکمی است که با بیلیک­های صحیح خود عدالت را در آرمانشهر توماس مور دانلود کتاب.




تاریخچه جایزه معماری پریتزکر (نوبل معماری)

او بزرگ ترین پسرش توماس. مجسمه مخصوص هنری مور که مجسمه ای با دانلود کتاب




نگاهی به رمان «مامور خاطرات» نوشته لویس لوری ترجمه لیلا نائینی

در «اتوپیا» یا آرمان شهر نوشته توماس مور بعدها آثار ضد آرمانشهر دیگری دانلود کتاب




88- چکیده جزوه درس مبانی نظری (2) : زیبایی شناسی در معماری

معماری ، دانلود کتاب و مقاله معماری Ø توماس فون آکوین : برای Ø چارلز مور : هنگام




59- آشنایی با برجسته ترین کارهای معماران بزرگ

معماری ، دانلود کتاب و مقاله معماری ¯ چارلز مور : 1. ¯ گریت توماس ریتفلد : 1.




برچسب :