خريد و فروش خون نداريم

تهيه خون فقط از راه «اهدا»
 

يوسف بهمن‌آبادي
قیمت هر كيسه خون، ايران 12هزار تومان ساير كشورها 450هزار تومان
خون ايران سالم‌ترين خون جهان است

عكس: دنياي اقتصاد، آكو سالمي
وقتي خداي ناكرده بحران بر زندگي ما (اعم از تصادف، بيماري و ...) يا بر بخشي از كشور (زلزله، سيل و ...) سايه مي‌افكند بيش از هر چيز اين قطره‌هاي سرخ تنفس زندگي را از سكون خارج كرده و تيك‌تاك قلب‌ها را به جريان بودن هدايت مي‌كند. خون، مايع حياتي جسم انسان‌ها است كه بدون آن زندگي جمود است و بي‌روح. نياز به آن در مواقع بحراني، مساله‌اي است كه كمبود آن را انسان‌هاي اين سرزمين بر نمي‌تابند و آنها هميشه روزگار در اين مقوله پيشتاز بوده‌اند.
گروه راهنماي روز دنياي اقتصاد درباره وضعيت خون در كشور و موضوعات پيش رو، گفت‌وگويي با دكتر مصطفي جمالي مديركل انتقال خون استان تهران انجام داده است كه در ادامه از نظرتان مي‌گذرد:
آقاي دكتر! وضعيت خون در كشور چگونه است؟
در سال‌هاي گذشته هميشه كمبود نسبي در ذخيره و توزيع خون در كشور وجود داشت و تقريبا از سال گذشته با تمهيداتي كه فراهم شد نياز كشور به خون به طور كامل در حال رفع شدن است و خون جايگزين هم حذف شده است.
به اين معنا كه پيش از اين به دليل كمبود خون و فرآورده‌هاي خوني همراه مريض موظف بود به واحدهاي اهداي خون مراجعه و خون اهدا كند و در مقابل كارتي دريافت كند. بيمارستان هم در ازاي آن حاضر به ارائه خون به مريض وي بود و اين مساله مشكلات زيادي براي مردم ايجاد مي‌كرد. خوشبختانه اين قضيه از سال گذشته منتفي شده و ذخاير خوني هم بسيار بالا رفته است. در واقع وضعيتي كه در حال حاضر داريم در تاريخ ذخاير خوني ايران بي‌سابقه است و اين به خاطر بزرگواري مردم و تلاش كاركنان انتقال خون بوده است.
تمهيداتي كه طي دو سال اخير انجام شده و به اعتقاد شما موجب شده به اين وضعيت مطلوب برسيم چه بوده است؟
مهم‌ترين اقدام انجام شده فرهنگسازي بوده است. در واقع هر چه شناخت مردم نسبت به اهداي خون و اهميت آن افزايش يابد بدون شك در افزايش تعداد اهدا كنندگان تاثير مي‌گذارد و با بيشتر شدن تعداد مراجعات مردمي مشكلات مربوط به كمبود خون و فرآورده‌هاي خوني كاهش مي‌يابد. مولفه ديگر افزايش امكانات انتقال خون است. از جمله اين كه احداث 4 واحد خون‌گيري جديد در استان تهران است كه سهولت بيشتري در رفت‌وآمد اهدا كنندگان خون ايجاد كرده است.
علاوه بر اين، توسعه حجم تيم‌هاي سيار خون‌گيري به شركت‌ها و كارخانه‌ها، بر اين امر تاثير گذاشته است.
در زمينه فرهنگ‌سازي چه اقداماتي انجام داده‌ايد؟
فرهنگ‌سازي در زمينه اهداي خون با آموزش دانش‌آموزان دبيرستاني، آموزش مربيان بهداشت و دبيران زيست‌شناسي و اطلاع‌رساني از طريق شبكه‌هاي راديو تلويزيوني، فعاليت‌هاي مطبوعاتي، جشن‌هاي دعوت از اهداكنندگان، چاپ و توزيع بروشور و غيره انجام گرفته است.
به طور كلي كمبودي در كشور وجود ندارد مگر در شرايط بحراني همچون يخبندان‌ها كه مراجعه مردم مشكل‌تر مي‌شود و آمار ذخاير خوني كمتر مي‌شود اما در كل، تهيه گروه‌هاي خوني منفي هميشه مشكل‌تر و تعداد كساني كه اهداكننده خون منفي هستند كمتر است و درصد كمتري از مردم گروه خوني منفي دارند و در واقع، درصد گروه‌هاي خوني مثبت بيشتر است. به هر حال، اگر به طور تصادفي مراجعاني كه خون اهدا مي‌كنند بيشتر داراي گروه خوني مثبت باشند و از قضا، بيمارستان‌هاي درخواست‌كننده خون، نياز بيشتري به خون منفي داشته باشند اين مساله برهم خوردن عرضه و تقاضا ممكن است ايجاد مشكل كند.
روند اهداي خون در ايران چگونه است و آيا تاكنون با مشكلاتي برخورد كرده‌ايد؟
فردي كه به مركز اهداي خون مراجعه مي‌كند بايد كارت شناسايي عكس‌دار با خود همراه داشته باشد تا مورد پذيرش و ثبت اطلاعات قرار گيرد. مرحله بعد، مصاحبه و معاينه پزشكي است كه در آن سوالات مختلفي اعم از سابقه بيماري، رفتارهاي پرخطر نظير اعتياد از متقاضي اهداي خون پرسيده مي‌شود.
به عنوان مثال، از فرد پرسيده مي‌شود آيا در ده روز گذشته پني‌سيلين مصرف كرده است چرا كه اگر اهداكننده خون پني‌سيلين مصرف كرده باشد و به آن حساسيت داشته باشد فرد گيرنده خون ممكن است دچار شوك شود يا اينكه افراد ساكن در مناطق مالارياخيز براي مدت مشخصي از اهداي خون معافند.
بحث ديگري به نام «خودحذفي» داريم كه فرض مي‌گيريم فرد اهداكننده، بنا به هر دليلي واقعيت‌ها را به پزشك نگفته باشد از اين رو، اين فرصت را به او مي‌دهيم به هر دليلي كه احساس مي‌كند نمي‌تواند واقعيت‌ها را بگويد و مايل است خون اهدايي مصرف نشود آن بخش فرم را علامت زند و اين امر، ضريب سلامت خون را بالا مي‌برد.
مدت نگهداري خون چقدر است؟
در سيستم نگهداري خون، يك پلاكت باتوجه به شرايط نگهداري،‌ زمان توزيع و نوع كيسه 3 تا 5 روز قابل نگهداري است، عنصر پيكسل (گلبول قرمز متراكم) 35 روز دوام دارد و پلاسما نيز حداقل يك سال قابل مصرف است.
زماني كه با كمبود خون مواجه مي‌شويد چه اقداماتي براي رفع نياز انجام مي‌دهيد؟
در مواجهه با اين مساله كه البته اين مشكل كمتر رخ مي‌دهد از يك طرف براي اهداكنندگان از طريق پيامك و تماس تلفني، فراخوان مي‌گذاريم كه مشكل را تا حدودي برطرف مي‌كند و از طرف ديگر، با تبليغ از طريق راديو و تلويزيون اين مساله را به اطلاع مردم مي‌رسانيم و مردم هم به محض اطلاع از كمبود خون، به پايگاه‌هاي اهداي خون مراجعه مي‌كنند.
به هر حال بايد بدانيد كه مساله اهداي خون، نعمت بزرگي در كشور محسوب مي‌شود چرا كه در كشورهاي خارج در مورد تامين خون با مشكلات بسياري مواجه هستند.
كشورهاي غربي داراي جمعيت پير بوده كه قادر به اهداي خون نيستند. در حالي كه جمعيت ما، جوان است و اهداكننده زياد و مصزف‌كننده كمي دارد.
از طرفي هم، اعتقاد مذهبي مردم باعث شده در مواجهه با كمترين احساس نياز به خون، همكاري آنها افزايش يابد و در نتيجه مشكل كمبود خون در ايران به سرعت برطرف مي‌شود.
آيا پيش آمده است خون اهدايي زيادي ذخيره شود و بر اثر مصرف نشدن بخشي از آن فاسد و دور ريخته شود؟
خوشبختانه در تهران كه محدوده مسووليتم است تنظيم ذخيره خوني به گونه‌اي است كه مراجعه مردم متناسب با امكانات است.
در‌حال‌حاضر به‌رغم اينكه بزرگ‌ترين ذخيره خوني را در طول تاريخ داريم ذخيره آن سخت‌تر مي‌شود اما با اين حال، هيچ واحد خوني با اين مشكل مواجه نشده و ضايعات خوني نداشته‌ايم.
ضايعات خوني مربوط به بيمارستان است. گاهي اوقات تقاضاي بيمارستان‌ها واقعي نيست يا به هر دليل، مصرف آنها كمتر است و ممكن است بخشي از خون‌هاي دريافتي، مصرف نشده و به اداره انتقال خون برگردد كه ما خوني هم كه از بيمارستان ارجاع داده مي‌شود مصرف نمي‌كنيم چراكه نمي‌دانيم در بيمارستان، زنجيره سرد رعايت شده است يا نه، در واقع از صحت سلامت آن اطمينان نداريم و صلاح نمي‌دانيم آن را مورد استفاده قرار دهيم.
آيا تامين خون در كشور تنها از طريق اهداي خون صورت مي‌گيرد يا اينكه قضيه فروش خون هم وجود دارد؟
تامين خون در كشور صد درصد اهدايي است و كوچكترين تشويق مالي را جايز نمي‌دانيم و معتقديم اهداكننده بايد صد درصد با انگيزه‌هاي الهي و انساني بيايد و خون دهد.
دليلش هم اين است كه چنانچه در اين امر بهره‌ مالي وجود داشته باشد ممكن است افرادي كه رفتارهاي پرخطر همچون اعتياد، بيماري‌ها و غيره دارند با انگيزه‌هاي مالي مراجعه كنند و در مصاحبه‌اي كه انجام مي‌شود، اطلاعات واقعي به پزشك مربوط ندهند. بنابراين، اعتقاد داريم اهداي خون بايد كاملا داوطلبانه و بدون هيچ گونه انگيزه مالي باشد.
آقاي دكتر! آيا صادرات خون هم داريد؟
از آن جا كه هنوز پالايشگاه تبديل خون به داروهاي هموفيلي راه‌اندازي نشده است، صادرات خون در كشور وجود ندارد. پلاسمايي كه تهيه مي‌كنيم به كشور آلمان فرستاده مي‌شود و به داروهاي خوني مختص بيماران هموفيلي تبديل مي‌شود و دوباره به كشور برمي‌گردد و همين مساله هم يك نوع صرفه‌جويي ارزي براي كشور است.
پالايشگاه‌هاي انتقال خون در حال حاضر با چه مشكلاتي مواجه است؟
مشكل اصلي پايگاه‌هاي انتقال خون، چارت تشكيلاتي آنها است. چراكه براي رعايت استانداردهاي جهاني ناگزير از وجود تعداد پرسنل مشخص است. به عنوان مثال، اداره كل انتقال خون استان تهران در مقايسه با كشورهاي پيشرفته كه دارد، بايد بيش از هزار پرسنل در آن فعاليت كنند.
در حالي كه چارت تشكيلاتي ما 303 نفر است و با توجه به نيروهاي قراردادي، 570 نفر پرسنل داريم كه اين مجموعه پرسنل به دو صورت خود را نشان داده است: از يك سو، متحمل شدن فشار بسيار زياد پرسنل تا جايي كه مجبورند بيش از حد توان كار كنند و از سوي ديگر، اين كه هيچ امكاني از نظر رفاهي، براي جبران فعاليت‌هاي بالاي همكاران نداريم احساس مي‌كنيم به پرسنل انتقال خون ظلم مي‌شود.
بودجه‌اي هم كه استان در اختيار ما مي‌گذارد بر اساس تعداد پرسنل است و در شرايط پيش‌بيني نشده كه تعداد پرسنل اضافه مي‌شود مجبوريم حقوق اين پرسنل اضافي را از محل مواد مصرفي كه هزينه بسيار بالايي دارد، بپردازيم.
اين مساله موجب شده هميشه با بحران كمبود بودجه مواجه شويم و همين مساله، امكان توسعه را نيز از ما گرفته است.
توسعه از نظر راه‌اندازي خدمات جديد براي ما فراهم نيست. چرا كه برخي خدمات انتقال خون در دنيا وجود دارد كه متاسفانه ما به‌رغم داشتن توان علمي و فني، به دليل كمبود بودجه نمي‌توانيم به مردم عرضه كنيم و از طرفي ديگر، نبود امكان توسعه پايگاه‌هاي انتقال جديد انتقال خون در كشور است.
به عنوان مثال، در تهران پيش‌بيني ما اين است كه حداقل 20 واحد انتقال خون وجود داشته باشد همچنين در شهرستان‌هاي استان نيز وجود داشته باشد در حالي كه در بسياري از شهرستان‌ها اين امكانات وجود ندارد.
به عنوان مثال در شهرستان‌هاي شهريار، اسلام‌شهر يا رباط‌كريم كه در مجموع دو ميليون نفر جمعيت دارند تنها يك واحد انتقال خون مستقر است.
به هر حال، با تاسيس يك واحد انتقال خون بايد پرسنل، بودجه، بحث تداركات و حمل‌ونقل صورت گيرد.
در واقع، مشكلات ما اين است كه با توجه به نياز استان تهران، پيش‌بيني دقيق پرسنلي و بودجه‌اي استان از قديم صورت نگرفته است.
طي يكي دو سال اخير، از نظر عمراني توجه بيشتري شده و واقعا تحول ايجاد شده به طوري كه چند پايگاه جديد خريداري شده است.
با اين حال، كاري كه مي‌بايست طي 20 سال انجام شود با يك سال و دو سال امكان ندارد و در واقع، نيازمند حمايت بيشتر مسوولان است تا بتوانيم اين عقب‌ماندگي را جبران كنيم.
آقاي جمالي! به كمبود امكانات اشاره كرديد لطفا توضيحاتي بفرماييد؟
برخي از خدمات جديد وجود دارد كه به دليل كمبود بودجه ارائه نمي‌شود. به عنوان مثال، تست PCR، تستي است كه دقت را براي سلامت خون بسيار بالا مي‌برد و در مواقعي كه فرد اهداكننده عارضه دارد و آزمايش‌ها قادر به تشخيص نيست اين قسمت كمك بسياري مي‌كند كه البته داير كردن چنين واحدي به‌رغم وجود امكانات علمي و فني اما به دليل هزينه‌هاي ميلياردي امكان‌پذير نيست.
از موارد ديگر، پلاكت‌فرز است كه با دستگاه پلاكت توليد مي‌شود. ارزش درماني اين پلاكت 5 الي 6 برابر پلاكت معمولي است اما به دليل هزينه زياد آن (300 تا 400هزار تومان) نمي‌توانيم اين نوع پلاكت را در اختيار مردم قرار دهيم.
به هر حال براي اينكه بتوانيم خدمات لازم را ارائه كنيم و شانه به شانه كشورهاي توسعه‌يافته پيش رويم، اين شبكه نيازمند توجه بيشتر به لحاظ بودجه‌اي است.
درباره بهره‌وري خون توضيح دهيد؟
در حال حاضر يك واحد خون يا فرآورده در دنيا به پول ايران بيش از 200 تا 450هزار تومان قيمت دارد. اما در تهران، زماني كه ميزان بودجه را در تعداد خون گرفته شده در سال تقسيم مي‌كنيم هر كيسه 11 الي 12هزار تومان براي ما هزينه دارد و ميانگين كشوري آن 14هزار و 500 تومان است و اين نشان مي‌دهد كه بهره‌وري در ادارات انتقال خون بسيار بالا است.
حال اگر هزينه‌هايي كه ستاد انتقال خون و سازمان مركزي متحمل مي‌شود شايد دو برابر است.
با اين همه با 10درصد قيمت جهاني به تهيه فرآورده‌هاي خوني مي‌پردازيم كه البته اين امر تا حدود زيادي مديون تلاش‌هاي مضاعف پرسنل است كه موجب شده هزينه‌ها كاهش يابد.
به طوري كه در مقايسه با قيمت تمام شده كمتر اداراتي هستند كه به اين اندازه از بهره‌وري رسيده باشند.
از نظر شما وضعيت كشورهاي ديگر به لحاظ تامين خون چگونه است؟
كشورهاي ديگر به طور عمده دچار مشكل تامين خوني هستند. آمريكا در مواجهه با سرماي اخير تنها 3 روز ذخيره خوني داشت. فرانسه هم همين طور. كشورهاي خاورميانه دچار كمبود شديد و بحراني هستند و ناچار به خريد خون هستند و در واقع با پرداخت پول به اهدا كنندگان كمبود خون خود را جبران مي‌كنند و اين شيوه تامين خون نيز به طور قطع سلامت خون را به خطر مي‌اندازد.
كشوري همچون آلباني از 75هزار واحد نياز خوني تنها 5هزار آن را داوطلبان اهداي خون تامين مي‌كنند.
اين كشور در دوره‌اي خون مورد نياز را از خارج وارد كرد كه آلوده به «اچ‌آي‌وي» بوده و مصرف‌كنندگان نيز به آن مبتلا شدند.
ما در خاورميانه حرف اول را مي‌زنيم و ممكن است از نظر امكانات فني و بودجه‌اي كمبود داشته باشيم اما در كل، در جهان جزو بهترين شبكه‌هاي انتقال خون هستيم.
آيا بودجه‌اي كه براي تامين انتقال خون دريافت و خون مورد نياز بيمارستان‌ها را تامين مي‌كنيد هزينه‌ها از جايي برگشت داده مي‌شود يا اين كه تنها به بودجه دولت وابسته‌ايم؟
متاسفانه خون و فرآورده‌هاي خوني به طور رايگان در اختيار بيمارستان‌هاي دولتي و خصوصي قرار داده مي‌شود كه در اين ميان برگشت پولي صورت نمي‌گيرد.
با توجه به اين كه هزينه‌هاي تمام شده يك واحد خوني در مقايسه با كشورهاي ديگر بسيار پايين است كه همين امر باعث شده دچار مشكلاتي
شويم.
البته از سال گذشته اجازه برگشت درآمدها به اداره داده شده است اما شوراي عالي سياست‌گذاري صلاح نديده است كه بابت خون و فرآورده از بيمارستان‌ها و مراكز درماني پولي دريافت شود.
نياز روزانه خون در كشور چقدر است؟
حدود يك‌ميليون و 600 (تا 700)هزار خون موردنياز كشور است و اين مقدار خوني است كه شبكه انتقال خون تهيه مي‌كند و جوابگوي كشور است.
ولي واقعيت اين است كه بهتر است دو برابر اين فرآورده‌هاي خوني را تامين كنيم چرا كه اين پيش‌بيني وجود دارد كه مصرف خون در كشور به دليل افزايش تدريجي ميانگين سني جمعيت بالا رود و مصرف‌كننده خون و فرآورده افزايش مي‌يابد.
از اين رو بايد به فكر افزايش امكانات باشيم و نيز در امر فرهنگ‌سازي فعاليت‌هاي بيشتري انجام دهيم. مساله ديگر اين است كه مشاركت خانم‌ها در امر اهداي خون پايين است. به طوري كه تنها 8درصد اهداكنندگان را خانم‌ها تشكيل مي‌دهند در حالي كه در اغلب كشورها، 40 تا 50درصد اهداكنندگان خانم‌ها هستند و اين امر نيازمند افزايش مشاركت آنها است.
روند مراجعه افراد براي اهداي خون چگونه است و چند درصد آنها ثابت و مستمر هستند؟
حدود 35 تا 40درصد اهداكنندگان مستمر هستند به اين معنا كه حدود 2 بار و بيشتر در طول سال به واحدهاي انتقال خون مراجعه مي‌كنند. ديگر اهداكنندگان به صورت تصادفي سالي يك بار يا دو سال يك بار و غيره به پايگاه‌ها مراجعه كرده و خون اهدا مي‌كنند.
به طور مثال در تهران حدود 250هزار نفر (اعم از مستمر و غيرمستمر) در سال براي اهداي خون مراجعه مي‌كنند در حالي كه جمعيت افرادي كه مي‌توانند خون اهدا كنند ميليون‌ها نفر است در حالي كه افراد اهداكننده حدود 5درصد جمعيت تهران را تشكيل مي‌دهند. با اين حال، كمبودها را جبران كرده‌ايم و همچون ديگر كشورها، قرار نيست همه در اين امر شركت كنند اما اگر بتوانيم فرهنگ‌سازي كنيم و ذخاير را به دو برابر برسانيم، در برابر تعطيلات، سرما و غيره بحران نخواهيم داشت.
مساله ديگر اين است كه با توجه به محدود بودن زمان استفاده از پلاكت (3 تا 5روز) و نيازمند بودن تهران به پلاكت زياد اگر مردم به هر دليلي به پايگاه‌ها مراجعه نكنند اين خطر كه نتوانيم به حد كافي به بيمارستان‌ها پلاكت برسانيم بسيار زياد است. گاهي اوقات كه چند روز با تعطيلات مواجه مي‌شويم اين دغدغه خاطر ايجاد مي‌شود. گرچه تا الان كمبودي ايجاد نشده است اما به هر حال اين نگراني را داريم و مردم اين مساله را در نظر داشته باشند.
اينكه مي‌گوييد تامين خون بايد از طريق اهدا صورت گيرد و مساله فروش خون بنا به دلايلي همچون انگيزه‌هاي درآمدزايي از طريق فروش خون و ارائه اطلاعات غلط و در نتيجه امكان بروز خدشه در سلامت خون منتفي است آيا نمي‌توان با بهره‌گيري از فناوري‌هاي پيشرفته و آزمايش‌هاي دقيق، مساله فروش خون را به جريان انداخت و آن را به خارج صادر كرد؟
خير. اين مساله خلاف مسلم استانداردهاي جهاني است اما اين بحث كه بحران‌هايي همچون جنگ و زلزله پيش آيد و سياست‌هاي دولت اقتضا كند كه خون را به كشورهاي ديگر اهدا كنيم و نه بفروشيم وجود دارد. بنابراين فروش خون منتفي است گرچه در برخي كشورها خون خريد و فروش مي‌شود.
[email protected]