تحلیل فضاهای شهری

تحلیل فضاهای شهری مقدمه
طراحی فضاهای شهری مساله‌ای است که متخصصین امر در مورد چگونگی انجام آن اتفاق نظر کامل ندارند و هر یک بر اساس تخصص خود به آن می‌نگرند. در این کتاب فضاهای شهری در رابطه با رفتارهای استفاده کنندگان از آن فضاها بررسی می‌گردد.
ماهیت و چگونگی فعالیت‌هایی که در فضاهای شهری صورت می‌گیرند بطور کلی به دو عامل عمده و اساسی نسبت دارند: عامل فرهنگ و عامل محیط (یا خصوصیات فضایی- کالبدی). لیکن نحوه و میزان تاثیر این دو بر نحوه وقوع فعالیت‌ها که همان رفتارها و یا به عبارت صحیح‌تر الگوهای رفتاری باید باشد یکسان نیست.
در حالیکه هر گونه امکان تغییر در فرهنگ یا در الگوهای رفتاری به صورت مستقیم و در کوتاه مدت وجود ندارد، لیکن می‌توان با استفاده از طراحی، فعالیت‌های مناسب را حمایت و فعالیت‌های نامناسب را تحدید نمود. بر این اساس می‌توان در طراحی خیابان‌ها با استفاده از عوامل و عناصر فضائی، کالبدی و ادراکی مناسب فضاهائی به وجود آورد که انجام فعالیت‌های مطلوب را تسهیل و از انجام فعالیت‌های نامطلوب ممانعت به عمل آورد.

طرح مساله
استفاده از خیابان‌ها همیشه و همه‌جا صحنه تضادها، برخوردها و رقابت‌ها بوده است. پدیده خیابان حداقل به صورت کنونی خود، همانند و همزمان با اتومبیل از غرب وارد غضای فرهنگی ایران شده و طراحان برنامه‌ریزان ایرانی نقش چندانی در تنظیم و طراحی این فضاها به خصوص در رابطه با خصوصیات فرهنگی و نیازهای اجتماعی و اقتصادی بومی نداشته و صرفا به پیاده کردن الگوهای خارجی پرداخته‌اند. حاصل امر این شده که فضاها و فرم‌های ایجاد شده با نیازها و خصوصیات جامعه انطباق نداشته و در نتیجه خیابان‌ها به محل‌هایی ناامن،‌زشت، خطرناک، ناسالم، غیر انسانی، شلوغ، پرسر و صدا و پردغدغه تبدیل گشته و در بسیاری از نقاط مساله حالت بحرانی پیدا کرده است. عوامل متعددی را می‌توان به صورت فرضیه در بیان علل به وجود آمدن این بحران مطرح کرد.

فرضیه
علت اصلی بروز مشکلات عدم انطباق کمیت فضاهای موجود در خیابان‌ها با نیازهاست.
به مرور زمان تغییر و تحولاتی در تعریف، معنی و طرز استفاده از خیابان پدید آمده و ناهنجاری‌های کنونی ناشی از عدم انطباق کامل فرم و فضای خیابان با تغییر و تحولات است.
وجود تضاد غیرقابل انکار بین ماشین و انسان همزیستی بین این دو در یک فضای واحد مشترک را غیر ممکن ساخته است.
تضادها، تنگناها و بحران‌های موجود در استفاده از فضاهای خیابان‌ها ناشی از عدم تطبیق فضاهای موجود با الگوهای رفتاری استفاده کنندگان از این فضاهاست و با استفاده از فنون و ابزار طراحی شهری و شناخت صحیح الگوهای رفتاری گروه‌های مختلف در فضاهای خیابان‌ها می‌توان به راه‌حل‌های خاصی مطابق با فرهنگ و مقتضیات جامعه دست یافت.

ساختار محتوایی
هدف از تحقیق این است که با بررسی و تخلیل کمی و کیفی فضاهای موجود در خیابان‌های تهران از یک طرف و الگوهای رفتاری استفاده کنندگان متعدد و متنوع آن از طرف دیگر،‌ نقاط و جنبه‌های بحرانی رقابت و تضاد در استفاده از فضاهای موجود در خیابان‌ها را به خصوص از دید عابر پیاده شناخته و عوامل و علل به وجود آمدن این تگناها و بهبود وضعیت‌های نامطلوب و سامان بخشیدن کلی به فضاها را ارائه نمود. تاکید اصلی طرح بر روی الگوهای رفتاری پیاده‌ها و عدم انطباق این الگوها با فضاهای موجود در خیابان‌ها است.

اهمیت مساله
اختصاص درصد قابل ملاحظه‌ای از سطح شهر به خیابان
خیابان به عنوان اصلی فرم شهر
خیابان‌ها محل اتصال و ارتباط فضاها و فعالیت‌های شهری به یکدیگر
خیابان‌ها به عنوان نماد فرهنگی
خیابان مهمترین وسیله و ابزار طراحی شهری

سابقه پژوهش
دانلد اپلیارد پایه‌گزار مطالعات بصری – رفتاری با همکاری کوین لینچ و جان مایر است. او اولین تحقیق بصری – تجسمی را در مقیاس شهری در سال ۱۹۶۱ تحت عنوان "دید از جاده" منتشر کرد. این مطالعه بر روی جنبه‌های ادراکی و بصری محیط به خصوص از دید عابر سواره تاکید کرده و به جنبه‌های رفتاری استفاده کنندگان از فضاتوجه چندانی ندارد.
از نظر مقایسه تکنیک‌های استفاده شده، تفاوت عمده طرح اپل یارد با این طرح، متحرک بودن دوربین در طرح اپل یارد و ثابت بودن آن در این طرح است. (تصویر ۱)
.

.مایکلسون ده سال پس از اپل یارد مطالعه‌ای با تاکید بر جنبه‌های رفتاری استفاده کنندگان از فضا انجام داد. هدف مایکلسون شناخت الگوهای رفتاری افراد در دوره‌های زمانی مختلف بود.
تفاوت عمده کار مایکلسون با این طرح این است که در طرح مایکلسون الگوهای رفتاری یک نفر در دوره زمانی معین در کلیه فضاهای ممکن مد نظر بود، در حالیکه در این طرح الگوهای رفتاری تعداد زیادی از افراد در یک فضای ثابت مطالعه می‌شود. (تصویر ۲)
.

.نزدیک‌ترین کاری که تاکنون در این زمینه انجام شده، تحقیقی است که توسط ویلیام وایت در سال ۱۹۸۰ تحت عنوان زندگی اجتماعی در فضاهای کوچک شهری منتشر شده است. پروژه وایت در ابتدا در سال ۱۹۷۱ با عنوان پروژه زندگی خیابان و هدف بسیار محدودی شروع شد، لیکن دامنه تحقیق وایت به تدریج وسعت و عمق گرفت. آنچه در درجه اول مورد نظر وایت بود رفتار مردم عادی در خیابان بود و اینکه آیا نظم و روال خاصی برای رفتارها حاکم است یا نه. بخشی از کار وایت که بیشتر جنبه کاربردی دارد نشان می‌دهد که چه فضایی کار می‌کنند، چه فضاهایی کار نمی‌کنند و چرا؟ (تصویر ۳)
.

.
مراحل کار تحقیق
در ابتدا نقشه‌های مناطق با مقیاس ۵۰۰/۱ تهیه و به روز گردید. بدلیل کامل نبودن نقشه‌های موجود مناطق مورد نظر تنها از محدوده دارای نقشه انتخاب شده است. فضاهای منتخب عبارتند از میدان انقلاب، میدان گمرک، میدان شوش، میدان مخبرالدوله، میدان امام، چهارراه ولی‌عصر، چهارراه استامبول، محور گلوبندک – ناصرخسرو و محور لاله‌زار- کوچه برلن. سپس عناصری که فضا را اشغال و در نحوه رفتار استفاده کنندگان از فضا تاثیر ‌گذارند در دو دسته عناصر ثابت و متحرک برداشت و دسته‌بندی گردیده است.
ثبت الگوهای رفتاری از طریق عکسبرداری میسر گردید. بدین منظور در ابتدا فضاها به قطعات کوچکتر خرد و سپس محل‌های مناسب برای استقرار دوربین استخراج شده است. از هر فضا به مدت سه دقیقه با فاصله زمانی پنج ثانیه عکسبرداری و عملیات عکسبرداری در ساعات مختلف روز و روزهای مختلف هفته تکرار گردیده است. سپس از طریق عکس‌های متوالی رفتار ثبت شده استفاده کنندگان استخراج و بر روی نقشه‌ها پیاده شده است. (تصویر ۴)
.

.
مراحل انجام کار به صورت خلاصه به نحو زیر است.
تهیه نقشه‌ دقیق از فضاها و به روز کردن آنها
انتاب فضاها
دسته‌بندی و ثبت عناصر موجود در فضاها (عناصر ثابت و متحرک)
ثبت الگوهای رفتاری
تقسیم‌بندی فضاها
تعین محل‌های عکسبرداری
عکس برداری با فواصل منظم
تهیه نقشه الگوهای رفتاری (تصویر ۵)
.

.
یافته‌های طرح
نتیجه تحقیق فرضیه را اثبات و نشان داده است که
فضاهای موجود آنطور که پیش‌بینی شده مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
رفتارها در فضاهای پیش‌بینی شده اتفاق نمی‌افتند.

تفسیر نتایج
در کلیه فضاها تراکم استفاده کنندگان بیشتر از حد مجاز بوده است.
فرم، فضا و عملکردهای مربوطه با یکدیگر انطباق نداشته‌اند.
رفتارها به شدت تحت تاثیر منفی منابع فیزیکی ثابت و غیر ثابت گوناگون در فضاها قرار دارند.
رابطه صحیح بین انسان و ماشین برقرار نیست.
یک نظام منطقی و منسجم برای حمل و نقل وجود ندارد. (تصویر ۶)
.

.
ضوابط و ایده‌های کلی طرح
فضاهای مطالعه شده نیاز مبرم به طراحی و برنامه‌ریزی منسجم و هماهنگ دارند.
این طراحی و برنامه‌ریزی می‌بایست توسط طراح شهری و با دیدی سه بعدی صورت گیرد.
طراحی این فضاها نباید منجر به حذف جنب و جوش و تحرک آنها گردد.
با توجه به قرارگیری کلیه فضاها در قسمت مرکزی و تاریخی شهر می‌بایست دارای عملکرد و شخصیت پیاده آنها بر سواره غالب باشد.
در طراحی این فضاها می‌بایست از الگوهای بیگانه حذر کرد.
به جنبه چند عملکردی فضاها توجه شود.
بین فعالیت‌ها تفکیک متعادل صورت گیرد.
تعریف صحیحی از فضاها صورت پذیرد.
فعالیت‌های ناسازگار با فضاها حذف گردند.
برای هر فضا یک طرح منطقه بندی تهیه شود.
تدابیر اقلیمی جهت کنترل عوامل اقلیمی صورت گیرد.
فضاهای رهاشده و غیر قابل دفاع حذف گردند.
وسایل شهری مناسب در مکان‌های لازم نصب شود.
سپس تحقیق در تمام فضاها به تفکیک به ارائه مسائل عمده، ضوابط طراحی و اجزای طرح می‌پردازد و گزینه‌های مختلف طراحی را پیشنهاد می‌دهد. (تصویر ۷ و ۸)
.

.

.نقد تحقیق
این کتاب در زمره اولین تحقیق‌های در خصوص مشکلات طراحی شهری خیابان‌های و معابر سال‌های ۶-۶۴، از بسیاری جهات قابل تقدیر می‌باشد. معرفی سابقه پژوهش‌های مرتبط و روش تحقیق به صورت مبسوط کمک شایان توجهی به دانشجویان به عنوان مخاطبان اصلی کتاب می‌نماید.
تحقیق در راستای هدف اصلی خود، رفتارهای استفاده کنندگان از فضا را برداشت و نقاط مشکل‌دار و دلیل مشکلات را شناسایی می‌کند. در نهایت فرضیه اثبات و بر اساس تحقیق، ضوابط و دستورالعمل‌های طراحی ارایه و برای هر فضا چند گزینه طراحی پیشنهاد می‌شود.
اما طراحی هر فضا تنها بر اساس استخراج رفتار استفاده کنندگان از فضا مقدور نیست و با مطالعه صرف فعالیت‌ها به طراحی نمی‌توان رسید. فاکتورها متعددی در طراحی یک فضا موثرند که تحقیق به یکی از این عوامل می‌پردازد.
طراحی شهری تنها بر روی پلان و به صورت محدوده‌ای و منفک از محیط اطراف طراحی موفقی نمی‌باشد.. در صورتیکه طراحی بر اساس استفاده از اسناد و مدارک دیگر صورت گرفته در خارج از محدوده طرح بوده و در کتاب ذکر نشده است.
بخش‌های طراحی و تعدادی از ضوابط و ایده‌های کلی طرح خارج از موضوع تحقیق قرار دارند. تحقیق تنها به ارائه ضوابط از دریچه خود می‌تواند منجر گردد و با تلفیق آن با ضوابط به دست آمده از تحقیق‌های مشابه در سایر موارد طرح نهایی استخراج می‌شود.