از خودکاوی تا خودباوری

تحول ممکن انسان ، با خودشناسی آغاز می شود واین خود شناسی با درک خود آغاز و با تصور خود تداوم می یابد تا در نهایت به خودآگاهی می رسد.خود ، منبع قدرت ماست و وضعیتی است که در آن به گفت و گو با خویشتن می پردازیم . نیرویی که در مانهفته است و ما با حضور آن ، خود را می سازیم . این مقاله سعی دارد به اختصار مراحل خودکاوی تا خودباوری را با استفاده از فرایند روش شناختی علمی شرح دهد . دیدگاههای خوب صاحب نظران به ماکمک در بازسازی فرایند نظری آن کمک خواهد کرد.

خودچیست ؟

خود به وضعیتی گفته می شود که فرد به کنش متقابل با خود پرداخته و در این وضعیت فرد به حالات و سکنات خود حساس می شود تا خود را دریابد. دراین حالت ، فرد با موجودی سروکار دارد که ذره ذره رشد کرده و توانسته است در تعامل با من فاعلی و من مفعولی موجود شود. به عبارت دیگر خود حاصل آی (I) و می (me) است . خود در وسط قرار می گیرد.

o I -------- self --------me

در روان شناسی اجتماعی انسان ، با مفهوم بسیار مهم و برانگیزاننده ای مواجه می شویم که در راس ادبیات نوین جامعه شناسی و روان کاوی نیز قرار دارد. این مفهوم ، امروزه در «جامعه شناسی کنش متقابل نمادی» نیز جایگاه اساسی در اندیشه های «هربرت مید» دارد و همچنین بخشی از خودآگاهی ، حاصل نظریه های مارکسیستی است . در نظریه های انتقادی نیز ، اریک فروم ، سخت به آن پرداخته و در جَدَل دیالکتیک خویش ، مفهوم خود را تا شکوفایی و باروری انسان ، طرح می کند که درنهایت به راه حل مسئله آزادی انسان ،

می رسد که خود انگیختگی (self spontaniety)است که این حالت به وضعیت ایده آلی اشاره می کند که خود فرد ، چنان رشد یافته که تحت تاثیر نیروهای بازدارنده محیطی نیست . بلکه انسان ، همچون کودکی با خود واقعی (real self) خویش زندگی می کند و نه خود وانمودی (semulation self).

خودبا ذهن آدمی رشد نموده و تجسم آن حاصل همه آموخته هایی است که در جامعه و شخصیت خود یافته است . این خود با خود کاوی آغاز می شود.

خويشتن شناسي معماي بزرگ زندگي ماست . خويشتن شناسي شامل من کيستم ،به کجا مي روم ،چه می کنم ، مي باشد. خويشتن شناسي بخش اساسي هويت ما را تشکيل مي دهد . تا مادامي که نـدانيم چـه مي کنيم و به کجا مي رويم و از زندگي چه مي خواهيم ، نمي توانيم هويت واقعي خود را شکل دهيم .بايستي ياد بگيريم و در زندگي خويش تعقل کنيم. به عبارت ديگر، به اين درجه از خود آگاهي برسيم که به اين سئوالات بدرستي جواب دهيم و گرنه نمي توانيم هويت واقعي خود را شکل دهيم .

«هويت اجتماعي بدون ”خود“ نا موجه است . مفهوم خود با مفاهيم اجتماعي و هويتي که شخص با آن درگير است ، همراه است ، حقيقت وجود ما هماني نيست که هستيم . بلکه چيزي است که از خويشتن مي سازيم آنچه فرد را مي سازد ، وابسته به اعمال و رفتارهاي سازنده اي است که فرد در پيش مي گيرد خود فهمي منوط به نيت باطني و اساسي تري است که در ساخت و باز ساخت مفهومي منسجم نتيجه بخش براي هويت شخص نقش دارد» (گيدنز، آنتونی ،تجدد و تشخص ، 1378 : 112 ).

هر خود منفرد ، مرکز تجسم يافتة ، سيهري اجتماعي از خود و ديگران است . کانون آمد و شدهاي دروني – بيروني و دانمي و داده - ستانده هاي تبادلي که برخي از آنها در خود حک مي شوند و برخي نيز نمي شوند . (جنکينز، ریچارد ، هویت اجتماعی ، 1380 : 82 )

آغاز خود کاوی

خود کاوی(self analysing) ، حساس شدن به همه نیروهای ذهنی و عینی است . دراین حالت فرد به احساسات ، شهودات ، عقل و عشق درونی خویش حساس می شود و می بیند که کدام نیرو در درون او بیشتر رشد کرده است . این رودررویی ممکن است به فراموشی خود نیز منجر شود اما افراد صادق با خود همه امور خود را می توانند به راحتی به ارزیابی بپردازند. این ارزیابی حاصل کنکاش همیشگی است و یا شاکردی مکاتب بزرگان . خود کاوی , آغاز خودبینی (self observation) است . در خودکاوی مشاهدات آغاز می شود و دراین مشاهدات تازه به دنیای درون خویش پی می بری . دنیایی که پراست از هم آن چه که در درون آن (introcosm)جمع شده از خود ذهنی تا خود پختگی (self maturation).

خودکاوی منجر به خودبینی می شود. این خود بینی به ما کمک می کند که به خود آگاهی برسیم. خود بینی به معنی شناخت همه خصوصیات و ویژگی های که در درون شخصیت و هویت ما موجود است و تازه در می یابیم جه کسی هستیم. شخصیت ما تابعی از اندوخته های ماست و این اندوخته ها از ترکیب متناسب یا نامتناسب اعضاء و اعمال ما شکل می گیرد. این خود بینی به ما کمک می کند که به درجه ای از رشد برسیم که به ارزیابی خویشتن برسیم. در خود بینی با وضعیتی سروکار داریم که تصور اولیه ای (self image ) از خود است . در این تصور ، خودمان را با همه آرزوها و آرمان ها می بینیم . وضعیتی که برای ما یا خوشایند و یا ناخوشایند است . بخشی از این تصور با مفهومی از خود(self concept) همراه است که به نوعی ، خودمان را قبول و تصور داریم . این خودانگاره ، با عزت نفس (self esteem) ما نیز همراه است که با هویت و شخصیت ما نیز گره خورده است . وضعیتی که جهان بیرون را به ارزیابی پرداخته و رفتاری با جهان بیرون ایجاد کرده است . این رفتار، در جدال با هویت ما معلوم است که چه وضعیتی دارد ولی هنوز نمی توان قضاوت کرد که این دیالکتیک ، هویت ما را چگونه ساخته است . تازه ما شروع به کنکاش کرده ایم . اگر در این خود بینی توانستیم به ارزیابی درست خویشتن بپردازیم به خودآگاهی می رسیم و در غیر اینصورت دچار گمگشتگی خود (self confusion)می شویم. حالتی که در آن فرد ، نمی تواند تجسم درستی از وضعیت های خویش بپردازد و در این وضعیت ها ، گم می شود. خودبینی ، نیازمند دانش دقیق از نیازها و امیال خویش است که درک درستی از قوای عقلانی و شهوانی و شهودی خود برسد و اینجاست که نقش فرهنگ و روانشناسی سلامت روانی انسان به کار می آید. این به این معنی که فرهنگ های ناسالم در آموزش خودبینی ، فرد را موجودی کاملا زمینی و جسمانی و جنسی می بینند و فرهنگ های سالم ضمن ایجاد تعادل سالم انسان را فرازمینی دانسته و انسان به مرحله شناختی از خ ود دست پیدامی کند که مفاهیم متافیزیک و مفاهیم متعالی عشق را درک خواهندکرد. این همان مراحل رشدی است که پیاژه طرح می کند که انسان نیازمند رشد مفاهیم انتزاعی می رسد.

خودبینی ، در ضمن فرهنگ به درک درستی از خویشتن خویش می رسد و دراین خود بینی ، خودآگاهی به ظهور می رسد . حاصل کنش متقابل جدلی انسان با خویشتن . حاصل رویارویی نیروهای درون با بیرون . حاصل تعامل موثر سلامت و بیماری . این رویارویی جدلی ، تعادل را مطرح می کند که انسان در این رویارویی می تواند ، خود را در راه دریابد یا خیر وگرنه ، نمی تواند از این جدال سالم بیرون آید . اگر در این جدال، نیروهای درونی بسیار رشد و نیروهای بیرونی کمتر رشد ، نماید فرد دچار وهمی(illusion) شده که یک نوع شخصیت پارانوئید را بوجود می آورد که بیماری است . یا وّهم چنان رشد یافته که شخصیت باز دچار «جنون جوانی» یا اسکیزوفرنی می شود . یا برعکس چنان غرق جامعه می شود که به یک نوع «همرنگی ماشینی» گرفتار شده که باز هم ، عدم تعادل است که « اریک فروم» ، در قالب گریز از آزادی خویشتن طرح می کند و یا چنان غرق بیرون و دنیای بیرون می شود که «هادی درونی» خود را از دست داده و تازه مترسک دست رسانه ها شده ، چنانکه «دیوید رایزمن» به نام «انسان دگرهادی »(other directed man) می شناسد. و یا چنانچه «کریستوفر لش » مطرح می کند که انسان امروز ، کسل ، افسرده و دلمرده است که به نوعی دچار «خودشیفتگی فرهنگی »(narsicism) می شود.

بهرحال آن چه از این رویارویی بیرون می آید ، عدم تعادل است که در هر وضعیت اش بیماری است . یا دچار قدرتگرایی (autoritarian)می شود که در هردو حالتش بیماری است یا دچار مازوخیسم می شود که به آزار خویشتن می پردازد ویا دچار سادیسم می شود که باز به یک نوع بیماری دچار می شود.

حاصل این جدال ، در وضعیت متعادل ، خودآگاهی(self awareness) رشد می کند که یک پله به صعود نزدیک است . این پله ، پله نهایی است که فرد در فرایند خودیابی ، به خود آگاهی می رسد که دیگر هضم جامعه نیست بلکه با جامعه و برای خود است . این خویشتن دوستیِ مبارک ، با عشق به همنوع آغاز می شود و با ادیان الهی(نه اسطوره ای ) کامل می شود.

به عبارت دیگر با خودآگاهی ، در دوراهی دیگری قرار می گیرد که یا خودباورانه (self productivity) است ویا خودخواهانه(self egoistic) دیگر است . بعد از خودآگاهی ، اعتماد به نفس وجود دارد . حاصل این جدال خودآگاهی یک نوع خودخواهی روشنفکرانه آغاز می شود که فرد ، چنان مسحور خویشتن می شود که تنها خود را می بیند. این خودخواهی ، در بسیاری از هوشمندان ما(نه دانشمندان ما ) موجود است . خودخواهی آگاهانه ای که حاصل خودبینی و خودکاوی است اما بارورانه (productivity) نیست . باروری موقعی طرح می شود که فرد جدا از خویشتن برای همنوع هم بیندیشد . این خود باوری ، حاصل آگاهی و خودانتقادی است(self criticism) که بالاترین درجه آن در انسانِ به خود آگاه ، بوجود می آید که در جدال ودیالکتیکِ وجود، به درکی از هستی(existence) می رسد که«وّحدّهَ لا اِلّّه الّا هٌو » است . به این معنی که رسد آدمی به جایی که به جز خدا در وجود خود نمی بیند و هر آن چه می آموزد به عرفان الهی و عشق آسمانی نزدیک می شود . این همان عشقی است که در« اتحاد و یگانگی با دیگران یا چیزهاست ». حالتی که شما دوست داری درعین بودن با دیگران ، خودرا نبینی . این همان ، خود باروی است . این همان ، تجلی حضوری است که دوست داری با حضور همه قوا ونیروهای درونی ، از خودت لذت ببری . این همان حالتی است که حتی نیروهای جنسی را نیز در کنار نیروهای شهودی برای رشدِ خود، مفید می دانی نه اینکه این نیروها را چنان خفه کنی که بعضی از عرفان های دروغین به شما یاد داده اند و یا چنان در نیروهای حیوانی و جنسی خود غرق شوی که بویی از عقل و عشق نباشد و یا چنان به لَجَنی دچار شوی که نهایت به پستی و رذالت می رسی .

در این راه ، شک نداشته باشید که

فرهنگ سالم

روان شناسی انسان سالم

و آگاهی از نیروهای متافیزیکی

که در هستی شناسی اسلامی ما نیز موجوداست ، قابل طرح است.

در این میان ، کدام فرهنگ ،سالم است . آیا فرهنگی که از طریق تریبون های رسمی تبلیغ می شود سالم است و یا فرهنگی در تلاطم زندگی ، سخت به آزمون کشیده می شود.

روانشناسی انسان سالم نیز چنین وضعیتی دارد. آیا انسانی که فقط به شعار می پردازد ، انسان سالم است یا آن بخش از روانشناسی که مبتنی برتفکرانتقادی و تشخیص سره از ناسره است . در چنین روانشناسی انسان سالم ، جایگاه جدل خلاق کجاست ؟و...

و بالاخره ، بحث متافیزیک و جهان نامعلومات است که سیر آفاق و انفس در هردوحالت به جهان متافیزیک سیرمی کند که به ما آگاهی از کنه ذات هستی می دهد.

بیا ره توشه برداریم ، سفر در راهِ بی برگشت بگذاریم ،

ببینیم آسمان هرجا همین رنگ است .

پایان ، محمدحسن آغاز 31 خرداد 1389 ساعت 18:30 – رشت – مصادف با سالگرد شهید چمران – روحش شاد.

از خودکاوی تا خودباوری

مطالب مشابه :

دومین عامل موفقیت انسان "مهارت خودباوری و اعتماد به نفس"

برگزاری طرح هجرت بسیج سازندگی موجب تقویت روحیه خودباوری و همدلی بین جوانان می شود.

دست ساخته ها

از خودکاوی تا خودباوری

چگونه توانستم خودباوری را در دانش آموزانم تقویت کنم و در پیشرفت روند تحصیلی آنها تاثیر گذار باشم

طرح مدام

مفاهیم طراحی ، ضوابط و استانداردهای خانه فرهنگ

امیر لـله گانی: خودباوری مددجویان کانون اصلاح و تربیت با آموزش اصول و اهداف هلال احمر