نگاهی به دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

دریاچه ارومیه نام باستانی : چیچَست

موقعیت	ایران, آذربایجان شرقی آذربایجان غربی
مختصات	شرقی′۱۹°۴۵ شمالی′۴۲°۳۷ / ۴۵٫۳۱۷غرب ۳۷٫۷جنوب / -۴۵٫۳۱۷;-۳۷٫۷
خروجی اولیه	تبخیر
مساحت آبخیز	۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع
کشور منشا	Iran

حداکثر طول	۱۴۰ کیلومتر
حداکثر عرض	۵۵ کیلومتر
مساحت سطح	۵٬۲۰۰ کیلومتر مربع
حداکثر عمق	۱۶ m (۵۲ ft)
ارتفاع از سطح آبهای آزاد	۱٬۲۶۷ متر

جزیره‌ها	۱۰۲

نقشه درياچه اروميه در نقشه ایران در دوره افشاریه.
نام دریاچه در نقشه، دریاچه شاهی ذکر شده‌است.

دریاچه اُرومیهبا نام سابق دریاچه رضاییه در شمال غربی ایران و در منطقهٔ آذربایجان واقع شده‌است. این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تقسیم شده‌است. دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ آب‌شور دنیا است.[۱] آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتاً از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود.

حوضهٔ آبریز دریاچه ارومیه، ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع است[۲] که پیرامون ۳٪ مساحت کل کشور ایران را دربر می‌گیرد. این حوضه با داشتن دشت‌هایی مانند دشت تبریز، ارومیه، مراغه، مهاباد، میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، آذرشهر و اشنویه، یکی از کانون‌های ارزشمند فعالیت کشاورزی و دامداری در ایران به‌شمار می‌رود.

تصویر ماهواره ای از دریاچه ارومیه که در سال ۲۰۰۳ گرفته شده است.دو نیم شدن دریاچه به خاطر پل میان گذر دریاچه در مرکز آن مشخص است.

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین آبگیر دایمی آسیای غربی است که در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. پارک ملی دریاچه ارومیه پس از مرداب انزلی، از جالب‌ترین و نغزترین زیستگاه‌های طبیعی جانوران در ایران به‌شمار می‌رود. در حال حاضر ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی حیات وحش این دریاچه را تشکیل داده‌اند.[۳]

آب دریاچهٔ ارومیه بسیار شور و میزان نمک محلول در آن دو برابر اقیانوس‌ها است. به این دلیل، هیچ ماهی و نرم‌تنی به جز گونه‌هایی از سخت‌پوستان در آن زندگی نمی‌کنند و آب آن هیچ‌وقت یخ نمی‌زند. شناکنندگان نیز می‌توانند بر روی آب آن شناور بمانند.[۴]

دریاچهٔ ارومیه دارای ۱۰۲ جزیره‌است که همهٔ آن‌ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان اندوختهٔ طبیعی جهان به ثبت رسیده‌اند. جزیرهٔ اِشک، زیستگاه پرندگان زیبای کوچک، از جمله مرغ آتش و تنجه و همچنین تعدادی گوزن زرد ایرانی و گوسفند وحشی (قوچ و میش) به آن انتقال داده شده‌اند. برای گشت و گذار در دریاچه و جزیره‌های آن می‌توان از دو کشتی سهند و نوح، یا قایق‌های گوناگون در بندر گلمانخانه بهره گرفت.

وجه تسمیه

اين‌ درياچه‌ را در زبان‌ سريانى‌ ارميا، در ارمنى‌ اُرمى‌، در عربى‌ ارميه‌، در فارسى‌ و تركى‌ عهد عثمانى‌ اروميه‌ نوشته‌اند. نام‌ مذكور ايرانى‌ به‌ نظر نمى‌رسد. مؤلفان‌ دربارة نام‌ اين‌ درياچه‌ به‌ گونه‌هاي‌ مختلف‌ داوري‌ كرده‌اند: پورداود نام‌ اورميه‌ را تركيبى‌ از دو واژة آرامى‌ «اور» به‌ معناي‌ شهر و «مياه‌» به‌ معنای آب‌ نوشته‌ است‌. در هزوارش‌ پهلوي‌، نوشتة آرامى‌ «مياه‌» آب‌ خوانده‌ مى‌شود، ولى‌ در شهر ناميدن‌ «اور» جاي‌ ترديد است‌. «اور» در زبان‌ عبري‌ به‌ معناي‌ نور آمده‌ است‌ مينورسكى‌ با تكيه‌ به‌ متنى‌ سريانى‌ كه‌ در آن‌ اسم‌ مكانى‌ به‌ نام‌ ارميت‌ در كنار درياچه مزبور آمده‌است‌، نام‌اورميه‌ را «ارميه» (ارميا) و به‌ظاهر سريانى‌ خوانده‌ است‌. اين‌نام‌ در متون‌ اسلامى‌ به‌ صورت‌ اُرميه‌ و اُرمى‌ آمده‌ است‌. مردم‌ محلى‌ درياچة مزبور را اورمى‌ مى‌نامند. برخى‌ مؤلفان‌ ترك‌ اين‌ درياچه‌ را اروميه‌ يا روميه‌ نوشته‌، و چنين‌ پنداشته‌اند كه‌ منسوب‌ به‌ روم‌ شرقى‌ است‌. اين‌ نظر در همة موارد قاطع‌ نيست‌، زيرا در نوشته‌هاي‌ برخى‌ مؤلفان‌ معاصر ترك‌ نيز نام‌ درياچه‌ به‌ صورت‌ اورميه‌ آمده‌ است‌ (در متون‌ كهن‌ ايرانى‌ نام‌ اين‌ درياچه‌ به‌ صورت‌ چيچست با ياء مجهول‌ آمده‌ است‌ ) واژه اوستايى‌ چيچست‌ به‌ معناي‌ درخشنده‌ و شفاف‌ است‌ گمان‌ مى‌رود شوري‌ و ذرات‌ نمك‌ فراوان‌ موجب‌ درخشندگى‌ آن‌ شده‌ باشد. مؤلفان‌ عهد اسلامى‌ اغلب‌ از شوري‌ آب‌ اين‌ درياچه‌ ياد كرده‌اند.[۵]

در شاهنامة فردوسى‌ و در نسخه‌اي‌ از نزهة القلوب‌ نام‌ چيچست‌ به‌ صورت‌ خنجست‌ آمده‌ است‌ (بارتولد، كه‌ آن‌ را تصحيف‌ همين‌ اسم‌ دانسته‌اند ). از ديگر نامهای كهن‌ اين‌ درياچه‌، كبودان‌ است‌. استرابن‌ كه‌ در حدود سده 1م‌ مى‌زيسته‌، اين‌ درياچه‌ را كپوتا نوشته‌ است‌. پورداود معتقد است‌ نام‌ دو هزار سالة كپوتا بايد از واژة كپوت‌ (كبود) در زبان‌ پارسى‌ باستان‌ باشد. در منابع‌ اسلامى‌ نيز اين‌ نام‌ به‌ صورت‌ درياي‌ كبوذان‌ و كبودان‌ آمده‌ است‌.[۶]

درياچه اورميه‌ را درنوشته‌ها به‌نام‌جزيره‌های درون‌ آن‌ نيزخوانده‌اند. يكى‌ از اين‌ جزيره‌ها كبودان‌ است‌. شايد نام‌ جزيره‌ از نام‌ درياچه‌ و يا به‌ عكس‌ گرفته‌ شده‌ باشد. پورداود نام‌ جزيره‌ را برگرفته‌ از نام‌ درياچه‌ دانسته‌ است‌. بطلميوس‌ نام‌ درياچه‌ را مارگيانه‌ (مانتيانه‌، به‌ احتمال‌ مراغه‌) نوشته‌ است‌. هرودت‌ از قومى‌ با نام‌ ماتينوي‌ ياد كرده‌ كه‌ به‌ نام‌ مانتيانه‌ نزديك‌ است‌ مينورسكى‌ نام‌ مانتيانه‌ را با نام‌ مانّاها كه‌ در حوالى‌ اين‌ درياچه‌ مى‌زيسته‌اند، نزديك‌ دانسته‌ است‌ ابوالفدا درياچه مزبور را «بحيرة تلا» ضبط كرده‌، دژی را نيز بر كوهى‌ در اين‌ درياچه‌ به‌ همان‌ نام‌ ناميده‌، و مدعى‌ شده‌ است‌ كه‌ هلاكو اموال‌ خود را در آن‌ دژ نهاده‌ بود. طبري‌ از دژ نام‌ برده‌، و نوشته‌ است‌ كه‌ محمد بن‌ بعيث‌ در 220ق‌ به‌ دژي‌ در ميان‌ اين‌ درياچه‌ كه‌ شاهى‌ ناميده‌ مى‌شد، رفت‌. پورداود مى‌نويسد كه‌ اين‌ درياچه‌ را گاه‌ به‌ نام‌ يكى‌ از جزيره‌هاي‌ بزرگ‌ كوهستانى‌ آن‌ كه‌ «شاهى‌» نام‌ دارد، درياچة شاهى‌ خوانند. حمدالله‌ مستوفى‌ آن‌ را به‌ نامهاي‌ بحيرة چيچست‌، درياي‌ شورِ طسوج‌ (طروج‌) ناميده‌ است‌. اين‌ درياچه‌ را اصطخري‌ «بحيرة الشراة» نيز ناميده‌ كه‌ به‌ معناي‌ درياچة خوارج‌ است‌. اين‌ نام‌ به‌ احتمال‌ از آنجا ناشى‌ شده‌ كه‌ به‌ نوشتة ياقوت‌ در كوه‌ جزيرة وسط درياچه‌، دژي‌ استوار وجود داشته‌ كه‌ ساكنانش‌ بر واليان‌ آذربايجان‌ عاصى‌ بوده‌اند. محتمل‌ است‌ اين‌ همان‌ جزيرة شاهى‌ يا شاهو باشد كه‌ طبري‌ (همانجا) از آن‌ ياد كرده‌، و رشيدالدين‌ آن‌ را «شاهوتله‌» نوشته‌ است‌[۷]

تاریخچه

نام کهن این دریاچه چیچَست بوده‌است. این واژه، واژه‌ای است از زبان اوستایی و پارسی باستان و تلفظ آن چَئِچَستَ بوده‌است. دریاچهٔ چیچست در اسطوره‌های ایرانی نقشی بنیادین دارد. عرصهٔ بسیاری از رویدادهای مهم زندگی کیخسرو، کرانهٔ این دریاچه بوده‌است. دژ بهمن که کیخسرو در نبردی غول‌آسا و سهمگین آن را می‌گشاید و از چنگ دیوان به‌در می‌آورد، در نزدیکی همین دریاچه بوده و بسیاری از اسطوره‌های دیگر.

در دوران پهلوی به مناسبت پادشاهی رضاشاه پهلوی، به این دریاچه نام رضائیه داده شد.

دریاچهٔ ارومیه یکی از زیستگاه‌های طبیعی مهم در منطقهٔ آذربایجان که در عین حال برای ورزش‌های آبی همانند شنا، قایقرانی و اسکی روی آب نیز بسیار مناسب می‌باشد، در آستانهٔ خشک شدن است. این دریاچه که با سواحل زیبا و آب‌شور خود گردشگران بسیاری را در فصول مختلف و علی‌الخصوص در تابستان به‌سوی خود جلب می‌نماید، از نظر داشتن موادّ معدنی گوناگون، دارای یکی از کمیاب‌ترین منابع طبیعی بوده و امروزه با تهدیدی بسیار جدی روبروست.

سیر عقب نشینی ساحل دریاچه بین سالهای ۱۳۶۳ و ۱۳۹۰ (براساس تصاویر ماهواره‌ای ناسا)

دوره افشاریه

نام دریاچه در نقشه ایران در دوره افشاریه، دریاچه شاهی (L. of Shahi) ذکر شده‌است. [۸]

خشکیدن دریاچه

این دریاچه در خطر خشک شدن کامل قراردارد و طی ۱۳ سال گذشته ۶ متر کاهش سطح داشته‌ است. اختصاص ۹۰٪ منابع آبی منطقه به بخش کشاورزی، تبخیر زیاد در پی گرم شدن هوا و برداشت غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی در پی حفر چاه از دلایل خشک شدن این دریاچه می‌باشند. کارشناسان ابراز داشته‌اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست محیط منطقه را تغییر خواهد داد.[۹][۱۰] در اعتراض به خشک شدن دریاچه در فروردین سال ۱۳۹۰ اعتراضی صورت گرفت.[۱۱]

یکی از طرح‌هایی که برای نجات دریاچه ارومیه مطرح شده انتقال آب از نقاط دیگر به ویژه رود ارس است. به گفته نماینده ارومیه در مجلس نادر قاضی‌پور، تنها راه نجات دریاچه ارومیه آبهای رود ارس و شهرستان پیرانشهر است. اما این ایده با مخالفت‌هایی روبروست. روزنامه اقتصاد پویا در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه ارومیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تأمین نیازهای کشاورزی و خانگی آذربایجان بارها خواستار انتقال آب رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزند به نقاط دیگر شده‌اند و از حکومت درخواست داشتند تا آب این رودخانه‌ها برای تأمین نیاز باغ‌های مراغه و دیگر شهرهای استان استفاده شود و یا با فشار بسیار بر مسئولین طرح میان‌گذر دریاچه ارومیه را اجرایی کردند. بر اساس این نظریه برای نجات دریاچه ارومیه به جای خشکاندن ارس و از بین بردن زمین‌های بارور نقاط دیگر باید از مصرف آب کاسته و به وزارت نیرو اجازه داده شود تا آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به این دریاچه می‌ریخته‌اند دوباره به سوی آن رها کند.[۱۲]

در مرداد ماه سال ۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی با دو فوریت طرح انتقال آب به دریاچه ارومیه موافقت نکرد[۱۳] و این امر به احتمال زیاد به بحرانی تر شدن اوضاع دریاچه دامن خواهد زد، علاوه بر این پیش بینی میشود در صورت خشک شدن احتمالی دریاچه شاهد بارش باران نمک در بسیاری از استان های همجوار باشیم و در ادامه این امر منجر به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر خواهد شد [۱۴]