گستره مکانی و زمانی معماری در جهان اسلام

گستره مکانی و زمانی معماری در جهان اسلام

Architectutrs Spatial and

Temporal Range in the Musgim World

گردآوری:

محمدعلی استادعلی

فهرست مطالب

- مقدمه

- معماری، برترین هنر اسلامی

- سوریه و فلسطین در دوره امویان

- عراق، ایران و مصر در دوره عباسیان

- تونس و مصر در دوران اغلبیان و فاطمیان

- مغرب و اسپانیای اسلامی

- آسیای مرکزی و آسیای صغیر در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان

- ایران و آسیای مرکز در دوران ایلخانیان

- ایران و آسیای مرکزی در دوران تیموریان

- آسیای صغیر در دوران عثمانی

- ایران در دوران صفوی

- هند در دوران گورکانیان

- ایران در دوران زند و قاجار تا دوران معاصر

- سبک شناسی معماری ایران

- منابع

مقدمه

با ورود اسلام به مناطق مختلف، منش و تفکر اسلامی به جزئی از فرهنگ و سنت آن منطقه تبدیل شد. بدین ترتیب بر معماری سنتی آن مناطق نیز تاثیر گذاشته و در آینه آن متبلور شده است. بنابراین مطالعه معماری گذشته و تجلی مفاهیم اسلامی در آن از چند جنبه دارای اهمیت و ضرورت است :

-برای پیشرفت و نوآوری ابدا باید دست آوردهای گذشتگان را تاحد امکان مطالعه کرد.

-آشنائی با شیوه کلی تجلی مفاهیم در آثار معماری، از طریق مطالعه تجلی مفاهیم اسلامی در کالبد فضا میسر می گردد. این شناخت می تواند رهگشای معماران برای انعکاس دیگر مفاهیم در کالبد معماری نیز باشد.

-آشنائی با نمادها و نشانه های که چکیده و عصاره یک فرهنگ هستند. شناخت عمیق تر از فرهنگ و سنت یافته است.

-بسیاری از مفاهیم اسلامی در فرهنگ و سنت ما در آمیخته و از این طریقريال در معماری سنتی ما تجلی یافته است.

هنر اسلامی یا هنر های مسلمانان بخشی از هنر اطلاق می شود که در جامعه مسلمانان و نه لزوماً توسط مسلمانان رواج داشته است. هر چند ممکن است این هنرها در مواردی با تعالیم و شریعت اسلامی انطباق نداشته باشد ولی تاثر فرهنگ اسلامی و منطقه ای در آن به خوبی نمایان است. هنر اسلامی یکی از دوران های شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندن ترین دستاوردهای بشری در عرصه هنری به شمار می آید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، سرامیک و مانند آنها می شود.

هنر اسلامی هنری نیست که فقط به آئین اسلام ارتباط داشته باشد . اصطلاع «اسلامی» نه تنها به مذهب، بلکه به فرهنگ غنی و متنوع مردمانی نیز اشاره می کند که آئین اسلام در سرزمین های آن رواج دارد . هنر اسلامی غالباً عناصری سکولاری که توسط برخی از علمای اسلامی حرام شمرده نشده را نیز در در بر می گیرد. همچنین به آن دسته از مفاهیم و موارد هنری که در درون جوامع اسلامی تحت تاثیر عوامل منطقه ای و فرهنگ بومی به وجود آمده است نیز هنر اسلامی گفته می شود.

ظهور هنر اسلامی از دل دین و دولت جدید به صورت تدریجی و گام به گام نبود، بلکه همچون ظهور خود دین اسلام و حکومت اسلامی، روندی پرشتاب و ناگهانی داشت. عمده آنچه بر شکل گیری و تزئین بناهای صدر اسلام تاثیر گذاشت ویژه مسلمانان بود و این تاثیرات در خدمت اهدافی قرار گرفت که پیش از اسلام به آن شکل و صورت وجود نداشت. هنر اسلامی برای گسترش خود از منابع بسیاری الهام گرفت، هنر رومی، هنر اولیه مسیحی، هنر بیزانس هم در هنر و معماری اسلامی اولیه موثر بودند؛ نفوذ هنر ساسانی در ایران پیش از اسلام، اهمیت بیشتری داشت، بعدها روش ها و عناصر مختلفی از هنر آسیای مرکز و هنر چین طی تاخت و تازهای چادرنشینان مغول اثر مهمی در نقاشی اسلامی، سفالگری و منسوجات بر جای گذاشت.( برداشتی از سایت www.web-citation.org)

در میان آیات قرآن یا تعالیم شخص پیامبر اسلام، به موارد کمی درباره هنر بر می خوریم. بازنمایی تصویری موجودات زنده در قرآن به صراحت منع نشده با این وجود، بسیاری از مسلمانان ترسیم چهره ها و موجودات زنده را خطری به سوی بت پرستی به شمار می آوردند و گناه می دانستند. بنابراین هنر اسلامی، اغلب، بر خلق زیبائی با نقوش انتزاعی و استفاده از حروف، متمرکز بوده است و به دلیل محدودیت نسبی سایر هنرها همچون نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی و حتی گاهی حرام شمردن آنها، مسلمانان به توسعه سبک های مختلف در زمینه هایی انتزاعی سوق داده شدند.

ثروت عکاشه محقق برجسته مصری می نویسد:«نقاشی دینی در دوره های نخستین اسلامی، از آن استقبال و تشویقی که نزد بودائیان و مسیحیان معمول بود، بهره ای نداشت. مساجد از تصاویر دینی خالی بود و از نقاشی برای آموزش های دینی و پرورش اعتقادات مذهبی ، تا پیش از سده 8 ه.ق استفاده نمی شد»

در هنر اسلامی به عناصر تکرار شونده زیادی بر یم خوریم مانند استفاده از طرح های هندسی و یا ترسیمی غیر واقع گرایانه از گل و گیاه که به اسلیمی معروفند. نقوش اسلیمی در هنر اسلامی اغلب بعنوان نمادی از طبیعت بی کرانی به کار می رود که مخلوق خداست. هر چند این نظریه مورد قبول همگان نیست اما تعمد در عدم بازنمائی و تقلید دقیق طبیعت را معمولاً بعنوان نشانی از فروتنی هنرمندان دانسته اند که معتقد بودند ایجاد کمال تنها خاص خداوند است.

(برداشتی از سایت www.geometricdesing.co.uk)

1- معماری، برترین هنر اسلامی

شاید یکی از مهمترین نمودهای هنر اسلامی در معماری تجلی یابد. به ویژه مسجد چهارایوانه و ستون دار که معرف هنر معماری اسلامی است. این عمارت های با شکوه، می تواند تاثیر فرهنگ های متفاوت در درون تمدن اسلامی را نشان دهد. برای مثالف عناصر رومی، بیزانسی، در معماری شمال آفریقا و اسپانیای اسلامی، در کاخ الحمراء در گرانادا، یا در مسجد جامع قرطبه به خوبی قابل مشاهده است.

نقش گنبد در معماری اسلامی بسیار قابل توجه بوده و طی قرن ها، گنبد در معماری اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. قدیمی ترین گنبد باقیمانده در تاریخ اسلام، بخشی از بنای تاریخی قبه الصخره متعلق به سال 691 میلادی است. یکی دیگر از گنبدهای شاخص متعلق به بنای زیبای تاج محل متعلق به معماری هندی-ایرانی از سده 17 میلادی است. در اواخر سده نوزدهم میلادی گنبدهای اسلامی با معماری غربی ادغام شد. (برداشتی از دایره المعارف بریتانیکا2005)

بررسی معماری جهان اسلام در گستره مکانی و زمانی (مارتن هانری، 1375)

همانگونه که از نام معماری جهان اسلام بر می آید این گونه از معماری شامل معماری گستره ای از جهان می شود که ما بعنوان جهان اسلام می شناسیم. معماری این کشور ها تحت تاثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژه گی های مشترک شدند.

گستره مکانی

در گستره مکانی، جهان اسلامی در هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر ، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته است.

گستره زمانی

گستره زمانی معماری جهان اسلام را می توان از سالهای اولیه ظهور اسلام تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی توان این گستردگی و نقش اثرگذار در معماری را در همه مناطق یکسان دانست. بعنوان نمونه، «چنین نقشی در مصر» از سال 924 ه.ق به وجود آمد. مکاتب پنج گانه ای که در مورد معماری و هنر اسلامی در این گستره زمانی بر شمرده اند عبارتند است: مکتب سوریه، مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا، مکتب ایرانی شامل: ایران ، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان، مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی و مکتب هند (هیلن براند1377)

1) صدراسلام و خلفای راشدین(گدار1358)

در صدر اسلام و دهه های اولیه تاسیس حکومت اسلامی، براثر شور و حرارت اولیه مذهبی و تحت تاثیر تعالیم نبوی و خلفای اولیه، درباره سادگی و بی اعتنایی به تجملات و زینت های دنیوی، هنر و معماری از اقبال برخوردار نبود. در این دوران، سبک و طرح مستقل و در خور ذکری توسط مسلمانان ابداع نگردید. خانه کعبه در مکه جز حصاری از دیوارهای کوتاه و بامی از برگ نخل نبود.

مساجد اولیه مانند مساجد مدینه، کوفه و بصره بناهایی بسیار ساده در محوطه ای مربع یا مستطیل شکل بودند که با دیواره های خشتی روبه قبله ساخته می شدند. با مسدود کردن سه طرف آتشکده ها و چهارطاقی ها و ایجاد قبله گاه، از آنها برای برگزاری آئین های اسلامی استفاده می کردند. گرچه در ایران از مساجد و بناهای اولیه اسلام نمونه های زیادی به جای نمانده ولی طبق متون تاری، در دو قرن اول اسلامی سنت و شیوه معماری و نوع مصالح دوره ساسانی رواج داشت.

2)سوریه و فلسطین در دوره امویان

در دوره به قدرت رسیدن بنی امیه، بین سالهای 41 تا 132 هجری قمری در دمشق وضع معماری و هنر دگرگون شد. در زمان امویان هنر و معماری در دنیای اسلام ریشه دواند و آثار بسیار زیبائی در این دوره خلق شد که همچون الگویی برای دوره های بعد به کار گرفته شد.

در بناهای این دوره، چه در شیوه معماری و چه در تزئینات، الگوهای پیش از اسلام به ویزه یونانی و بیزانسی دیده می شود. بطور کلی، تمدن های یونانی، بیزانس، ساسانی و مصری در هنر و معماری این دوره تاثیر به سزائی داشته اند. مهمترین آثار معماری این دوره، مسجد جامع دمشق در سوریه است که در سال 635 میلادی روی کلیسای سن ژان (حضرت جان)ساخته شد. مسلمانان به آن محرابی افزودند که در واقع اولین محراب در دنیای اسلام است. همچنین از بناهای مهم این دوره، قبه الصخره یا گنبد سنگی در فلسطین است که در سال 69 هجری آغاز و 73 هجری پایان یافت و توسط عبدالملک اموی ساخته شد این بنا کهن ترین اثر اسلامی است که در نهایت کمال باقیماند، سبک معماری مسیحی در آن کاملاً آشکار و دارای 4 دروازه در چهار جهت اصلی است. تحول چشمگیر بناها و مساجد ساده صدر اسلام در مقایسه با این بناها قابل توجه است. مسجد الاقصی هم از بنهای مهم اموی است. این بنا نیز توسط عبدالملک اموی ساخته شد این اثر روی یک کلیسای نیمه خراب به نام حضرت مریم بنا شد . بر اثر زلزله از بین رفت وصلاح الدین ایوبی آن را تعمیر کرد. یکی از زیباترین منبرها که منبت کاری شده است در این مسجد وجود دارد. دو محراب معروف بنام محراب عمرو و زکریا نیز دارد. در ایران مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع ابرقو و فهرج بنهایی هستند که به این دوره منسوب شده اند. امویان به سبب تجمل گرایی، علاوه بر مسجد به ساختن کاخهای عظیم و باشکوه نیز روی آورند. از جمله کاخ های الخضرا، قصراحیرشرقی و قصر خرانه که یکی از کوچکترین قصرها در دنیای اسلام است.

3) عراق، ایران و مصر در دوره عباسیان

در زمان خلفای عباسی(1258 – 750م) کانون مرکزی دنیای فرهنگی و سیاسی اسلام به سوی شرق یعنی از سوریه به عراق منتقل شد. پایتخت آنان بغداد و برای مدت کوتاهی سامرا در شمال آن شهر بود. سیصد سال اول حکومت عباسیان، دورانی طلائی محسبو می شود و شهرهای بغداد و سامرا هم مراکز فرهنگی و تجاری دنیای اسلام بود. مشخصات هنر عباسیان درایران و مصر تحت حکومت خلفای عباسی نیز قابل شناسائی است.

در این دوران، سبکی جدید و مجزا و تکنیک هایی مدرن در تمام قلمرو مسلمانان گسترش یافت و تاثیر شگرفی بر هنر و معماری اسلامی گذاشت و بغداد و سامرا با سبک های هنری و معماری تازه مرتبط شدند. امروزه هیچ کدام از آثار معماری و هنری از زمان عباسیان در بغداد باقی نمانده اما سامرا همچنان مکانی ویژه برای فهم هنر و معماری دوران عباسی به شمار می رود. در تاریخ هنر اسلامی، دوره عباسی به لحاظ شکل گیری و تکوین تزئینات وابسته به معماری و توجه به ابعاد زیبائی شناختی آن اهمیتی بسیار دارد.

در سامرا شیوه جدید از کنده کاری بنام سبک اوریب که در آن اشکال هندسی و شبه گیاهی تکرار می شد، بطور گسترده ای برای تزئینات مورد استفاده قرار گرفت. این سبک در غرب بانام کاشی کاری اسلامی معروف است. بعدها این هنر مورد توجه بسیاری قرار گرفت و روی چوب، فلز و سفال نیز انجام می شد.

4) تونس و مصر در دوران اغلبیان و فاطمیان

زمانی که مسمانان شمال آفریقا را فتح کردند سبک خاصی در معماری نداشتند. آنان با استفاده از سنت های محلی و اقتباس از سبک های هنری ایران و سوریه دست به ایجاد بناهای تازه ای زدند. افزون بر این، از معماران و هنرمندان محلی و خارجی- اعم از قبطی، یونانی، سریانی، و ایرانی استفاده کردند و از طرح های بناهای کهن بیزانسی و رومی نیز بهره جستند. به این ترتیب، یک فرهنگ هنری ناهمگن «عرب-بربر» بوجود آمد. در ابتدا مسلمانان فقط به منظور مقابله با حملات دشمن قلعه و رباط می ساختند، اما پس از مدتی به ساخت بناهای مذهبی هم پرداختند و سرانجام قصر های باشکوهی نیز احداث کردند که آنچه اکنون بر جای مانده، بیشتر همان ساختمان های مذهبی است.

عربی کردن فرهنگ مردم مصر زمان چندانی نبرد، اما در مغرب سالها به درازا کشید. مصر پس از پذیرش اسلام، نقش فعالانه ای در پدیدآیی فرهنگ اسلامی – عربی داشت. نخستین شهرهای عربی در مصر مانند فسطاط دارای ویژگی هایی شبیه به اردوگاه های نظامی بود. عناصر اصلی شهرها را مسجد، قصر، حمام های عمومی و پادگان و حصارهای عظیم و مستحکم تشکیل می داد. ویژگی های معماری مذهبی در قرن 1-3ق/7-0م در آنجا، در بنای مسجدهای بزرگی چون مسجد عمرو بن عاص قابل مشاهده است. از ویزگی های معماری اواخر سده 3/9م (دوره طولونیان) و سده های 4-6ق/10-12 م (دوره فاطمیان) بر پایی بناهای عظیم، طرح ریزی شفاف حجم ها و تزئینات بصورت گچ بری و حجاری است. مسجد ابن طولون که صورت اولیه خود را تا امروز نیز حفظ کرده ااست و مسجد جامع الازهر و مسجد الحاکم در قاهره در شمار بناهای این دو دوره اند.

نخستین ارامگاه های فاطمیان دارای نقشه مربع، طاقی در وسط هر نما و گنبدی بر پایه ای هشت ضلعی بودند. برای تئین مقبره ها مقرنس نیز به کار برده می شد. مناره های دوره فاطمیان دارای پایه مربع و بدنه استوانه ای بود که بالای آن طاقک هشت ضلعی قرار داده می شد. از آثار معماری شهری باقیمانده در قاهره سه دروازه به نام های«باب الفتوح» . «باب الزویله» و «باب النصر» قابل ذکر است.

مسجد جامع الازهر - مصر

اغلبیان به آبادانی و ساختن بناها اشتیاق داشتند. زیاده اله اول مسجد بزرگ قیروان را ساخت و احمد، فرمانروای اغلبی، نیز مسجد بزرگ تونس را تجدید بنا کرد. افزون بر این ، آثار بسیاری برای آبیاری و کشاورزی در مناطق جنوب آفریقا که چندان حاصل خیز نبود، ساخته شد. از بناهای معروف دوره اغلبیان، افزون بر دو مسجد نام بردهف مسجد جامع سوسه است.

قیروان پایتخت اغلبیان نخستین شهر اسلامی بود که از گسترش اردوگاه نظامی عربی در سده 1ق/7م به وجود آمد. سنت بناهای مذهبی شرق با سنت های محلی مغرب آمیخته شد و ویژگی های مساجد قرون وسطائی مغرب و اندلس را پدید آورد. بنای این مساجد شامل شبستان ستون دار و راهروهای متعدد عمود بر دیوار محراب بودند که به صحن وسیع سنگ فرش شده باز می شدند، و نیز گنبدها و سقف های مسطح روی ناو محوری و ناو محراب و مناره هایی بر پایه های مربع شکل در سه طبقه را هم در بر می گرفت. تحت تاثیر شورش های بربرها و سیاست استیلاگرانه اغلبیان، معماری مذهبی و غیرمذهبی این دوره ویژگی دفاعی دارد. این روحیه خشن مربوط به دوره برقراری نخستین حکومت های اسلامی در افریقای شمالی بصورت بسیار بارزی در بنهای شهر سوس دیده می شود. در معماری دفاعی، به ویژه ساختن رباط، استفاده از سنت های محلی رومی و بیزانسی و نیز بکارگیری سبک قصرهای عربی خاور نزدیک مشاهده می گردد.

5) مغرب و اسپانیای اسلامی

نوعی هنر که در دوران تسلط مسلمانان در اسپانیا شکل گرفت و توسعه یافت تاثیر شگرفی در معرفی هنر اسلامی به اروپاییان و نفوذ آن در هنرهای مدرن سده های بعدی داشت. اندلس یا همان اسپانیای امروزی، حلقه میانی فرهنگ و هنر اسلام و غرب است. طی حضور هشتاد ساله مسلمانان و تسلط خاندان های مختلف اسلامی مستقر در اسپانیا، در میان گروهی از مسیحیان نوعی سبک هنری متداول شد که از سده هشتم تا یازدهم میلادی (دوم تا پنجم ه.ق) در کنار معماری و هنر اسلامی تحول یافت. این شیوه در سده یازدهم میلادی با نفوذ و رواج هنر رومی وار متروک ماند واز میان رفت. (باور کند، 1386) در معماری، اولین نمونه حضور مسلمانان در این بخش از دنیا مسجد جامع قرطبه است. حاکمان مسلمان برای ساخت شهری تحت عنوان «الزهرا» با فراخواندن معماران، هنرمندان، معبدسازان، خطاطان و نقاشان از سراسر اندلس، بغداد، مصر و حتی قسطنطنیه، شهری بسیار زیبا با بناهایی باشکوه بنا کردند. یکی از شکوهمند ترین این بناها قصر الزهرا و به ویژه تالار پذیرائی آن بود. باغ ها و پارک هایی که در الزهرا ساخته شد این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل کرد. تزئین هنری این قصر با نقش و نگار آیات قرآنی و گچ بری ها و نقاشی های هنرمندانه ای همراه بود.

محراب با شکوه مسجد جامع قرطبه در اندلس یا اسپانیای امروزی

در کنار قصر مسجد عظیمی نیز ساخته شد که یکی از بی نظیرترین معماری های اندلسی بود. در میان بسیاری از کاخ های بر جامانده از معماران دوران اسلامی اسپانیا، مشهورتر از همه کاخ مستحکم الحمرا یا مقر دژمانند و شکوهمند امیران مراکش گرانادا یا غرناطه معروف به سلسله بونصریان است.

کاخ الحمرا مشرف بر شهر گرانادا اسپانیا

6)آسیای مرکزی و آسیاری صغیر در دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان

نوآوری های هنرمندان و معماران ایرانی در دوران سلجوقی و خوارزمشاهیان از هند تا آسیای صغر نتایج و پی آمد های وسیعی در بر داشت و هنرمندان در گستره وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاج کاری ،فلزکاری با ویزگی های منطقه ای آثار ماندگاری را خلق کردند.

در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفائی و کمال نسبیرسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی به وجود آوردند. در اواخر عهد سلجوقی تزئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. کاشی لعاب دار فیروزه ای در تزئین معماری بکار گرفته شد. سلجوقیان در بکار گیری گنبد دو پوسته سعی زیادی داشتند. نمونه چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است. بنای این مدرسه، از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی به کار می رفت(کیانی، 1366)

مسجد جامع اردستان که در دوران سلجوقیان دوباره سازی شد

7)ایران و آسیای مرکزی در دوران ایلخانینان

هنر دوران ایلخانیان ا زدوران شاخص هنراسلامی به شمار می رود. مغول ها دراواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری بخش وسیعی از دنیای متمدن آن زمان را تصر کردند. در پی این حمله و با از بین رفتن تسلط خلیفه بغداد بر سرزمین هایی مانند ایران پس از یک دوره رکود، شکوفائی مجدد هنر ها و علوم آغاز شد.

به زودی با تثبیت حکومت ایلخانیان، فاتحان مغول هنرمندانی را که جذب دربار عباسیانشده بودند، به خدمت خود گرفتند. وارثان چنگیزخان مغول با قبول دین اسلام دست به تاسیس دولت هایی در ایران زدند و هنرمندان را به پایتخت های خود در تبریز و مراغه کشاندند، از طرفی هم به علت مصالحه ای که بین حاکمان محلی شیراز صورت گرفت، شیراز از گزند و یورش مغول در امان ماند و بر این منوال گروهی از هنرمندان نیز جذب شیراز شدند. معماری و هنرهای وابسته نظیر کاشی کاری و گچ بری در این دوره رشد قابل توجهی داشت.

در این دوره، به سبب ارزشی که برای حفظ و احیاء آثار علمی و ادبی گذشته قائل می شدند، نهضت کتاب آرائی آغاز شد. پیش از آن عمده تولیدات هنری و کتاب سازی نفیس در انحصار تولید و رونوسی قرآن بود. همین آثار باعث ایجاد شیوه نقاشی این دوره شد. شیوه ای که از نظر فنی به مراتب قوی تر از نقاشی های عهد سلجوقی است. تاثیر آثار نقاشی چینی و ورود عناصر تصویری چینی در آثار هنری ایران از نکات مهم در این عهد بود. آثار نگارگری این دوره را ، از انجاکه در تبریز پدید آمدند، به نام مکتب تبریز می خوانند. از انجاکه در شیراز امنیتی نسبی بوجود آمد، هنرمندان آنجادست به ایجاد آثاری متفاوت با مکتب تبریز زدند که تفاوت عمده آنها در تاثیر پذیری کم تر شیوه های چینی است(تفضلی، 1386)

8)ایران و آسیای مرکزی در دوران تیموریان

دوره تیموریان (771-911ه.ق/1370-1506م) به رغم نابسامانی و منازعات داخلی و خارجی، دوره رونق فرهنگ، هنر، ادبیات، تاریخ، ریاضی و نجوم بود. دربارهای هرات، سمرقند، شیراز، تبریز و اصفهان به سبب هنر پروری و هنرمندی فرمانروایان تیموری، محل تجمع و آد و شد هنرمندان و ادیبان برجسته بود. تیمور با این که بسیار خونریز بود ولی به دانش و هنر علاقه نشان می داد. از این رو هنرمندان و صنعت گران از کشتارهایش در امان بودند. فرزند او شاهرخ و نوه هایش الغ بیگ، بایسنقر میرزا و ابراهیم میرزا نیز این سیاست را پی گرفتند. هنر نقاشی و خوشنویسی و به دنبال آن معماری در دوره تیموری به شکوفایی قابل توجهی دست یافت.

مسجد گوهرشاد مشهد

پاره ای از زیباترین نقاشی ها، ریشه در مکتب هرات دارند که بطور کامل با حمایت شهزاده های تیموری در شهر هرات شکل گرفته و استاد بزرگ نقاشی یعنی کمال الدین بهزاد برخاسته از چنین مکتبی است. خطوط زیبای فارسی نظیر خط نستعلیق در دوره جانشینان تیمور شکل گرفت و آخرین مراحل تکاملی اش را در این دوره طی نمود. همچنین پاره ای از زیباترین آثار معماری ایرانی در این دوره بوجود آمد که از آن جمله می توان به مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد جامع گوهرشاد در هرات اشاره کرد(اس.بلر،1382)

9)آسیای صغیر در دوران عثمانی

امپراتوری عثمانی از سال 1281 تا 1923 میلادی بزرگترین امپراتوری ای بود که بر کناره های دریای مدیترانه، آناتولی، بخش عمده ای از خاورمیانه، قسمت هایی از شمال آفریقا و جنوب شرقی اروپا حکم می راند. حکمرانان عثمانی از بزرگترین پشتیبانان هنر و هنرمندان بودند و نیز بعلت کشور گشائی های متعددی که انجام می دادند، هنر این دوران از فرهنگ و هنر کشورهایی که تحت سلطه آنان قرار می گرفتند بسیار تاثیر پذیرفته بود.

هنر معماری عثمانی در ابتدا رنگ و بوی معماری سلجوقی را داشت که خود ریشه در معماری ایغورهای ترک آسیای میانه دارد. هنر عثمانیان در قرن نهم هجری نقطه اوجی برای هنر اسلامی بویژه در معماری به شمار می رود و می توان عنوان کرد که مساجد این دوره در دریف زیباترین مساجد جهان قرار دارند.

معماران عثمانی به ویژه در طراحی مساجد جامع در استانبول پایتخت مرکزی دولت عثمانی، پایه کار خود را بر موازین معماری بیزانس منطبق ساختند. مکتب معماری عثمانی به مانند مکتب اسپانیا از تفکر اولیه اسلام پیروی ننمود. در این شیوه، شاهد توجه بیش از حد معمار به نمای بیرونی بنا هستیم. استفاده از نمای بیرونی پرابهت و باشکوه، تعدد گنبدهای فرعی، گنبدخانه مرکزی وسیع و فراخ، شبستان ها در طرفین گنبدخانه ، استفاده از مناره ها در چهارسوی بنا به شیوه ای بیزانسی، قوس ها و طاق های پلکانی و استفاده از سنگ بعنوان مصالح اولیه از ویژگی های معماری عثمانی به شمار می روند(ملازاده1379)

10)ایران در دوران صفوی

هنر دوره صفوی (برابر 1135-907 هق /1722-1501م) از درخشان ترین دوران هنر ایران است. هنر این دوره در بسیاری از زمینه ها، ادامه دوران طلایی هنر دربار تیموریان به شمار می رود. معماری صفوی و یا نقاضی و خوشنویسی این دوره، کاملاً ادامه میراثی است که از تیموریان برجای ماند. به ویژه که حاکمان صفوی با حمایت از گسترده خویش، این میراث را درخشان تر نموده، باعث رشد و گسترش آن شدند. طی دوره صفویان، آثار هنری بسیاری در ایران ساخته شد. حکمرانان صفوی اهمیت زیادی به فرهنگ و هنر و تمدن اسلامی می داند.

معماری، نگارگری، خوشنویسی، قالی بافی، فلزکاری، سفالگری، پارچه آرائی و بسیاری از هنرهای صناعی در دوره صفوی رشد چشمگیری داشتد و در این دوره در همه این رشته های هنری ، آثار ارزشمندی پدید آمدکه جدا از نگارگری ها و خوشنویسی های زیبای بسیار، بناهای معماری مهمی مانند مسجد شیخ لطف اله، مسجد شاه اصفهان و مدرسه چهارباغ شهرت جهانی دارند. قالی اردبیل هم که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود یکی از آثار درخشان این دوره است. شهرهای مهم هنر پرور در عصر صفویان، اصفهان، تبریز، هرات و قزوین بودند.(غفاری فرد1381)

مسجد شیخ لطف اله - اصفهان

11)هند در دوران گورکانیان

دوره گورکانیان هند(152601857م) را آخرین عصر طلایی امپراتوری های اسلامی می نامند. مقارن زمان برخاستن صفویه یکی از نوادگان تیمور بنام بابُر که در منطقه فرارود حکومت می کرد به هند حمله و آنجا را فتح کرد و بر خلاف جدش تیمور یا سلطان محمود غزنوی، در همانجا ساکن شد و سلسله درخشان گورکانیان هند یا امپراتوری مغولی هند را بنیان نها. سلسله ای که برخی از شکوهمند ترین آثار هنری و معماری نظیر بنای تاج محل در دوره ایشان بناشده است.

پادشاهان گورکانی هند به هنر عشق می ورزیدند و دربار آنان مجمع هنرمندان مختلفی از سراسر دنیا به ویژه از ایران و تاحدی عثمانی بود. بسیاری از هنرمندان ایرانی د رپی زوال و فروپاشی سلسله صفوی به دعوت امپراتوران یا حاکمان محلی هند به آن دیار مهاجرت کردند و گروهی نیز به دنبال یافتن بختی جدید، خود اقدام به جلای وطن کردند. از این رو، ادامه سنت هنر تیموری و هنر درخشان صفوی به خوبی در دوره گورکانیان هند قابل مشاهده است.

نقاشی، خوشنویسی و معماری و حتی شعر پارسی به بهترین نحو مورد پذیرش و حمایت امپراتوران گورکانی هند قرار گرفت. هنرمندان مختلف با حمایت و سرمایه امپراتوران گورکانی و در آمیختن هنر خود با برخی از عناصر هندی، ترکی و بومی آثار فاخری خلق کردند.(هالاید1376)

تاج محل نمادی از عشق ابدی، نمونه از معماری ایرانی - هندی - اسلامی ، آگرا، هندوستان

12) ایران در دوران زند و قاجار تا دوران معاصر

هنر دوره قاجار را می توان آخرین بازمانده از دوران طلایی هنرهای اسلامی بر شمرد و از این رو بسیار درخور توجه است. هنر این دوره به دلیل نزدیکی به دوره معاصر نیز دارای اهمیت است و بسیاری از کارهای هنری که هم اکنون صورت می گیرد دارای ریشه هایی در هنر دوره قاجار است. تاثیر شدید هنر های غربی که آشکارا در هنرهای اسلامی معاصر دیده می شود از این دوران رخ نمود.

در دوران های افشار، زند و قاجار نابسامانی های اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پس از فروپاشی امپراتوری صفوی، تضعیف پشتوانه فرهنگی و نبود حامیان گشاده دست برای هنرمندان، فقدان جهت گیری و مدیریت مشخص در عرصه فرهنگی و هنری و دلایل دیگری از این دست، راه تقلید آگاهانه و یا ناآگاهانه از هنر اروپایی را گشود. بطور کلی، هنرها در زمان قاجار تلفیقی ست از ادامه هنرهای دوره های قبل از خود و هنر های وارداتی اروپائی آن هم در سطحی نازل. هرچه به اواخر این دوران نزدیک تر می شویم غلظت تاثیر پذیری از غرب بر هنرهای سنتی ایران می چربد.

هر چند جامع قاجاری، جامعه ای سنتی بود اما نوعی گرایش و نگاه مثبت به هنر غرب پدید آمد و به تدریج فراگیر شد. در این دوران ، از عهد عباس میرزا پسر فتحعلی شاه و پس از جنگ های ایران و روس و شکست های پیاپی ایران و سپس تلاشهای قائم مقام فراهانی و امیرکبیر، تحولاتی در روند نوآوری انجام گرفت که حاصل آن نوسازی قشون، ورود به صنعت چاپ و رواج مطبوعات، ورود برخی کارخانجات، تاسیس مدارس به سبک جدید و فرستادن دانشجو به خارج از کشور برای کسب علم و هنر بود.

در زمان فتحعلی شاه، دومین شاه قاجار هر چند هنر تاحدی تحت تاثیر هنر غرب قرار داشت اما به شدت متاثر از هنر دوره صفوی بود و نوعی علاقه به بازگشت به سنت وجود داشت. در معماری علاوه بر بناهای کم اهمیت، ساخت بناهای عام المنفعه مثل ساختن پل و قنات و مرمت آرامگاه های ملی نیز به انجام رسید. از دوره فتحعلی شاه که شیفته ایران باستان بود چند نقش برجسته به سبک ساسانی به یادگار مانده است. دوره سلطنت محمدشاه از نظر هنری دوره تحکیم به شمار می رفت نه تکامل (گشایش 1387)

دوره طولانی و با ثبات سلطنت ناصرالدین شاه، فصل نوینی در هنرهای قاجاری گشود. در این دوره امکان پرداختن به امور هنری و تجمل گرائی برای درباریان، شاهزادگان و اشراف و ثروتمندان تاحدی به وجود آمد، خود شاه هم از ذوق بی بهره نبود. از این رو و با حمایت آنان هنر و صنایع ظریف رونق پیدا کرد و جانی تازه یافت. در این زمان، صنعت چاپ که پیشتر وارد ایران شده بود رواج یافت. درباریان و اعیان و اشراف ایران به پیروی از سرمشق های اروپائی خود و از روی خودنمائی و چشم و هم چشمی به نقاشی علاقه نشان می دادند. ایشان به نوعی تجمل هنری احتیاج پیدا کرده بودند که نتیجه عملی آن، رونق کار تصویرگران و معماران بود. در چننی محیط فرهنگی و اجتماعی و با رقابت شاهزادگان و طبقات ممتاز شهرهائی چون تهران، اصفهان، تبریز یا شیراز در جلب هنرمندان مختلف رونقی بیش از گذشته گفت. در زمینه معماری اگر چه در این دوران هنوز در گوشه و کنار کشور نشانه هایی از ادامه شیوه پیشین معماری موسوم به شیوه اصفهانی به چشم می خورد و بناهای درخشانی ساخته می شد اما شروع انحطاط شیوه اصفهانی در معماری از دوران محمد شاه قاجار رقم خورد هرچند این سستی و افول، پیش تر در دوره افشار و زند آغاز شده بود در این مرحله کیفیت رنگ ها و غنا و شفافیت کاشی ها رنگ باخت و مصالح بکاررفته در بنا و شیوه ساخت و ارائه تزئینات افت چشمگیری کرد. با این وجود، در این دوره به تزئینات توجه فراوانی شد که آن را در کاخ ها و منازل مسکونی مهم این دوره می توان مشاهده کرد. آئینه کاری و گچ کاری به سرعت رایج شد و سقف های چوبی خانه ها نقاشی شدند. در این دوره نوآوری های اساسی در معماری مذهبی و سنتی بازارهاف حمام ها و کاروانسرا ها صورت گرفت. (پوپ1385)

به طور کلی، هنر قاجاری در سطح نازل تری نسبت به هنر دوره های قبلی ارزیابی می شود و اغلب آثار پدید آمده در این دوران دارای شکوه و عظمت پیشین نبودند.

از طرفی، کلیه بررسی ها و کاوش های باستان شناسی حکایت از آن دارد که سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد می رسد. از آن زمان تاکنون، پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، به ویژه علل مذهبی، توسعه و تکامل یافته است.

معماری ایران دارای ویژگی هایی است که در مقایسته با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است. ویژگی هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های رفیع، ستون های بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.

مطالب مشابه :

گستره مکانی و زمانی معماری در جهان اسلام

جدول خلاصه معماری مصر باستان

معماری مصر

هنر و معماری مصر باستان

مصر پادشاهي ميانه( مقبره هاي تخته سنگي،نقاشي و پيکرتراشي)

معماری مصر ، عجایب دنیای باستان را خلق کرد !

گستره مکانی و زمانی معماری در جهان اسلام