شيراز

آب بند ساخته شده در رودخانه خشک شیراز - پاییز 1383

ایوان ، حرم ، گنبد ، رواقها و شاه نشین با آئینه کاری و گچ بری و کتیبه های چندی تزئین یافته است .پس از اتابکان در دوران صفوی و قاجار این بنا چندین بار مرمت و تعمیر شد.مرقد حضرت در شاه نشین گنبد و مسجد بالاسر قرار داردو دو مناره کوتاه در دو انتهای ایوان سر برافراشته است.کاشی کاری معرق و زیبای گنبد در سال 1345ه.ش پایان یافت .در مجاورت زیارتگاه شاه چراغ بقعه سید میر محمد برادر شاه چراغ واقع شده است.این مزار شامل حرم بزرگ و شاه نشین می باشد.مرقد در شاه نشین شمالی آن قرار دارد .ساختمان این بنا متعلق به قرن دهم هجری قمری است و در عهد زندیه و قاجار مرمت شده و تزئین یافته است.گنبد آن کاشی کاری و به شیوه گنبدهای زمان قاجار ساخته شده است.

آرامگاه سعدی

بنای کنونی آرامگاه سعدی اقتباساتی از کاخ چهلستون اصفهان است و ابنیه قدیم را توام با معماری جدید دارا می باشد. ایوانی با ستونهای چهار ضلعی بلند با تزئینات کاشی کاری در جلو بقعه واقع شده است و گنبد کاشی فیروزه فام بر فراز بقعه جلوه خاصی دارد . درون بقعه کتیبه هایی کاشی کاری حاوی منتخباتی از گلستان و بوستان و لوحه ای که تاریخچه ساختمان را معلوم می سازد ، دیوارها را زینت بخشیده است. بنای قبلی آرامگاه از دوران کریم خان زند شامل دو اطاق بزرگ در دو طرف ایوان ،پله طاق نما و غرفه های کوچک در وسط بوده است و در یک اطاق قبر سعدی در اطاق دیگر قبر مرحوم شوریده فصیح الملک شاعر معروف شیرازی در قرن اخیر قرار داشت .طبعا برای احداث بنای کنونی ساختمان قدیمی را منهدم ساختند.

دروازه قرآن

دروازه قران آرامگاه خواجوی کرمان کمال الدین ابوالعطا محمد بند علی بن محمود کرمانی متخلص به خواجه شارع در پانزدهم شوال سال 967 هجری قمری متولد کرمان می باشد.وی در جوانی به کسب علوم متداول آن زمان و دریافتن رموزی شاعری در زادگاه خود مشغول شد.مقبره خواجه جانب غربی دروازه قران یعنی سمت راست آن به مسافت کمی بالاتر از دروازه قران در دامان کوه محوطه با صفایی است که درختان و حوض آبی قرار داردو قبر خواجو کرمانی شاعر و عارف زمان سلطان ابوسعید فرزند اولجایتو که نامش محمود بوده و به سال 753 هجری در گذشته است در آنجا واقع است.

باغ نارنجستان قوام

یکی از خانه های قدیمی که به نحو مطلوب در شیراز حفظ شده است خانه اجدادی خاندان قوام است . این عمارت نارنجستان نام داردو توسط میرزا ابراهیم خان قوام الملک در حدود صد سال پیش ساخته شده است خانواده قوام در اصل بازرگان و از اهالی قزوین بوده اند. این خانواده پس از مهاجرت به شیراز به فعالیتهای دیوانی و دولتی رو آوردند و در دستگاه پادشاهان زند و قاجار به خدمت پرداختند . نارنجستان نماینده ذوق خانواده اشراف ایرانی در قرن سیزدهم هجری قمری است .قسمت های بیرونی و اندرونی و مطبخ و آبدارخانه ، همچنین محل پذیرایی و باغهای دلگشا جملگی در این خانه سازمان یافته ایرانی به هم ارتباط دارد.ایوان آئینه کاری که چشم انداز آن به سوی باغ است .مرکز اصلی قسمت بیرونی خانه است.

باغ عفیف آباد

عفیف آباد که آن را باغ گلشن نیز می نامند در مغرب شیراز و در جنوب خیابان قصرالدشت و در انتهای خیابان عفیف آباد واقع است.

این باغ یکی از قدیمی ترین و زیباترین باغ های شیراز است. مساحت باغ حدود 127 هزار متر مربع است. این باغ در دوره صفویه از جمله باغ های آباد شیراز و مقر پادشاهان وقت بوده است. سازنده عمارت فعلی باغ با 17000 متر مربع زیربنا، میرزا علی محمدخان قوام الملک دوم می باشد که در سال 284 ه.ق. آن را احداث نموده و قنات “لیمک” را که در 15 کیلومتری باغ و در محل قصر قمشه بود برای مشروب نمودن باغ خریداری کرد. این باغ سرانجام به یکی از وارثین قوام به نام عفیفه رسید و بدین نام نیز شهرت یافت.

آرامگاه حافظ

بنای اصلی آرامگاه حافظ از آثار کریم خان زند و مربوط به سال 1187 هجری می باشد. بنای اولیه دارای ایوانی با چهار ستون سنگی در وسط بوده که از جانب شمال و جنوب محل عبور داشته و در دو سمت آن دو اطاق بنا کرده بودند.قبر حافظ خارج از این بنا و در وسط قبرستان پشت آن قرار داشت. در دوره های بعدی نرده آهنی در اطراف قبر گذارده بودند که صورت مناسبی نداشت. بارگاه حافظ بین سالهای 1314 تا 1317 ه.ش بارگاه حافظ به صورتی که اکنون موجود است درآمد. سنگ حوضهای ابنیه کریم خانی که جهت ادامه خیابان زند شیراز خراب گردید به محوطه آرامگاه منتقل و در حوضهای آنجا به کار رفت .با حفظ چهار ستون اصلی بنای قدیمی ،16 ستون یکپارچه سنگی نظیر آنها تهیه نمودند و ایوان بزرگ بیست ستونی کنونی را به طول 56 متر با تزئینات نقاشی و گچ بری و کاشی کاری تماما به سبک قدیم و اصیل شیراز ایجاد کردند. اشعاری از حافظ در محل های وسط ایوان بزرگ در باغ دوم ایجاد گردید و سنگ قبر قدیم در محل اصلی خود محفوظ ماند .آرامگاه اهلی شیرازی که در سال 924 هجری وفات یافته است و مزار مرحوم فرصت الدوله شیرازی که در سال1339 هجری فوت نمود در پایین آرامگاه حافظ قرار دارد٠

باغ ارم

احداث آنرا به محمد قلیخان ایلخانی نسبت می دهند و بنای عمارت آنرا ازنصیر الملک از اعیان شیراز می دانند.بنای زیبای آنرا حاجی محمد حسن معمار که مسجد نصیر الملک نیز از آثار اوست طراحی کرده است .بر اساس طرح محوری طولی ساخته شده است وجوی آبی از وسط ضلع شمالی محوطه را به دو نیم می کند و از عبور از وسط طبقه زیرین بنا به حوض بزرگی مقابل عمارت می ریزد و از جانب دیگر حوض به صورت آبنما تا انتهای باغ ادامه می یابد و در مسیر خود از دو حوض کوچک مستطیل نیز می گذردوخیابان پهنی که از وسط ضلع جنوبی حوض آغاز میشود با درختان سروناز بسیار بلندی که در دوسوی آن کاشته شده و بوته های زیبای گل در حاشیه منظره بسیار زیبایی دارد. در امتداد محور اصلی باغ کوشکی با دوحوض مستطیل وجود داشته که بعدها با دیواری از آن جدا شده است. یک خیابان پهن عرضی فاصل میانی و حوض بزرگ آب نماست .به موازات آن دو خیابان کم عرض دیگری شبکه مجموعه را تکمیل کرده است. در این باغ گذشته از درختان سروناز معروف ان درختهای مرکبات نیز نشانده شده است. در حال حاضر عمارت اصلی سه اشکوبه و خوض بزرگ و آیینه گون مقابل آن در قلب باغ واقع شده است و تالار طبقه زیرین که اب نمایی از میان آن می گذرد با کاشی های خوش نقش هفت رنگ زینت داده شده است. نما سازی بنا شامل ایوان ستوندار بلندی در وسط و دو ایوان کوچک روی هم در دو جانب و در برابر طبقه دوم و سوم است. وجود خورشیدی بزرگ کولی دار بالای ایوان بزرگ و خورشیدی های کوچک تر بالای ایوانهای جانبی با تزئینات زیبای کاشی بر شکوه بنا افزوده است . خورشید میانی از صحنه ای از حجاریهای ساسانی تقلید شده است. چنانکه برروی ازاره های سنگی نیز صحنه هایی از نقشهای برجسته تخت جمشید کنده کاری شده است . تالارهای بنا با تزئینات آئینه کاری و گچبری و ارسیها نمونه زیبایی از معماری دوران میانه قاجار است٠

بازار وکیل - شیراز

از بازارهای شیراز است که در زمان کریم خان زند (1172 - 1193 ه.ق) در شرق شیراز در محله درب شاهزاده، در کنار مسجد وکیل و در شرق میدان شهدا احداث شده است.

معماری این بنا بر گرفته از بازار قیصریه لار و همچون بازارچه بلند اصفهان ساخته شاه عباس کبیر است اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهاست. همچنین 74 دهانه طاق ضربی بازار با ارتفاع بیش از 11 متر مرتفع تر از طاق سایر بازارهاست که البته هم اینک به علت خاکریزی کف بازار، ارتفاع طاق ها به ده متر تقلیل یافته است.این بازار که از نظرمعماری دارای سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان)، حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی 2 پله بالاتر از سطح زمین)، فضای مغازه (محل فروش) است. دارای پنج در بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته است. هم چنین شامل دو رشته شمالی - جنوبی و شرقی - غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع کرده اند. در تقاطع این دو رشته چهار سوق قرار گرفته است که بر روی یک هشتی قرار دارد. این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجرکاری شده است. در هشتی نیز مغازه هایی چهارگوش در دو طبقه وجود دارد.

ضلع شمالی - جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت 41 جفت (82 باب) مغازه وجود دارد که در جلو هر یک سکویی از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن، ترنج هایی برجسته حجاری شده است. در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده اند.

در شمال شرقی این راسته، چند کاروانسرای قدیمی به نام های روغنی، گمرک و احمدی ساخته شده است که در ورودی آنها در درون بازار است. هر یک از این کاروانسراها دارای چندین حجره می باشند.

راسته شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده اند. در سال 1315 به علت گسترش خیابان زند 11 حجره از حجره های این ضلع از بین رفته است.ضلع شرقی - غربی نیز دارای دو بخش است:

1. قسمت شرقی چهار سوق که آن را بازار علاقه بندان می نامند. این بخش دارای 19 جفت مغازه است که هم اینک مرکز فرش است و مغازه های عطاری نیز در این قسمت یافت می شود.

2. قسمت غربی چهارسوق که آن را بازار ترکش دوزها می نامند و دارای 10 جفت مغازه است که هم اینک مرکز فروش فرش های ایرانی است.در ضلع جنوبی چهارسوق در موازات با بازار ترکش دوزها، بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلو سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است. این بازار نیز دارای 11 جفت مغازه است.در زیر چهار سوق، حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش دوزها می گذشته، تأمین می شده است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اینک نیز وجود دارد اما حوض مریری به علت بالا آمدن کف بازار، از بین رفته است.

سیستم تهویه هوا به علت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار کامل بوده. این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می گرفته هم چنین دریچه ها و روزنه هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف تعبیه شده بوده که هوا و نور کافی را به بازار می رسانند اما هم اینک پس از مرمت، این روزنه ها بسته شده اند. هم اینک در بالای مغازه مشبک هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد.در ورودی جنوب این بازار در سال 1368 از جانب میراث فرهنگی، اندکی پی بندی شده است. سیم کشی جدید برق مغازه ها از یک طرف بازار به دیگر سو، چهره قدیمی بازار را مخدوش نموده است.

ارگ کریمخانی - شیراز

ارگ کریمخانی قصر سلطنتی و اندرونی کریم خان زند (م. 1193) حاکم شیراز بوده است که در سال 1180 ه.ق به دستور وی ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقی شیراز، در حوالی میدان شهدا واقع شده است.

کریم خان زند برای ساختن قصر خود ماهرترین سنگ تراشان، معماران و هنرمندان آن عصر را به شیراز دعوت کرد و بهترین نوع مصالح را از شهرها و کشورهای مختلف خریداری نمود و در اختیار کارگران قرار داد. در مدت زمان کوتاهی بنای ارگ ساخته شد. میدان کریم خانی به عنوان تأسیسات و ارسن شهری شامل سه بخش می شد:

1. بخش سیاسی که شامل عمارت کلاه فرنگی و دیوانخانه بود.

2. بخش اقتصادی که شامل بازار وکیل می شد.

3. بخش نظامی که شامل میدان مشق می شد.

در این میدان، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلی میدان عمل می کرد. درساختن ارگ، معماری نظامی و معماری مسکونی هر دو با هم به کار رفته است چرا که ارگ خانه پادشاه می بود و باید از ضریب امنیتی بالایی برخوردار باشد. بنابراین دیواره های بیرونی که همانند دیوارهای یک قلعه نظامی است، بسیار مرتفع است.دیواره بنا در پایین 3 متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته و ضخامت آن در بالا به 2.8 متر می رسد. و در قسمت بالا دیوارکی جانپناه دارد که محل استقرار سربازان بوده، تیرکش هایی نیز در این دیوار تعبیه شده که برخی کوچک هستند و حالت مورب دارند که محل قرار دادن تفنگ و اسلحه بوده و دیگر سوراخ های بزرگتری که برای راندن دشمن بوده است. هشتی ورودی آن فضای بزرگی است که یک در به باره بند (اصطبل) داشته و در حال حاضر مکان فروش بلیط است و در مقابل دری دارد که به پشت بام می رفته. همچنین در داخل هشتی چند طاق نما برای نشستن وجود دارد. هشتی ارگ نسبت به هشتی دیگر خانه ها تزیینات کمتری دارد. در قسمت باره بند اتاق هایی مخصوص سر مهتر وجود داشته که هم اینک ویران شده است. این مکان در زمان پهلوی به عنوان زندان زنان مورد استفاده قرار گرفت، در وسط آن ساختمانی احداث شده بود که به هنگام مرمت ویران شد

کلیسای ارامنه - شیراز

کلیسای مریم مقدس از کلیساهای شیراز است که به سال 1662 میلادی (1072 هجری) قبل از سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است و تا به امروز باقی مانده است.

این کلیسا نزدیک مسجد مشیر، جنب بازارچه ارامنه واقع شده است. تالار نماز خانه آن یکی از بناهای ظریف باستانی و هنری قرن هفدهم است که به وسیله هنرمندان ارمنی و مسلمان شیراز ساخته شده است. به طوری که ارامنه شیراز اظهار می دارند پنج قطعه قالی گران بها نظیر همان پنج مجلس نقاشی سقف، در همان زمان بافته شده و کف نمازخانه را مفروش می ساخته است. طبق اظهار یکی از اعضای هیأت امنای ارامنه شیراز هنگامی که «مارتیروس سرکیس» تصدی این کلیسا را عهده دار بود، پنج قطعه فرش نفیس مزبور مفقود شده است و احتمالاً این فرش های گران بها را به انگلیسی ها فروخته اند.در تالار کلیسا گچبری هایی که می توان آن را از شاهکارهای قرن یازدهم دانست؛ وجود دارد. از همه مهم تر این که از داخل تالار و نمازگاه سقف نقاشی و گچبری شده و گنبدی شکل است. حال آن که از خارج و در روی پشت بام اثری از گنبد مدور و گنبدی شکل دیده نمی شود. پشت بام تالار نمازگاه چهارگوش است و بدینوسیله هر گونه اثری که حکایت از کلیسا بکند از خارج حتی از روی پشت بام های مجاور دیده نمی شود.

مسجد وکیل - شیراز

مسجد وکیل یا جامع وکیل از آثار دوره زندیه در شیراز است.

این مسجد با 11 هزار متر مربع مساحت، 8660 متر زیربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال 1187 ه.ق. توسط کریم خان زند در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی فعلی و در حد فاصل حمام وکیل و بازار وکیل ساخته شده است. در دو لنگه ورودی مسجد با 8 متر ارتفاع و 3 متر پهنا در هر لنگه، در ضلع شمالی مسجد قرار گرفته است. و در کنار آن نیز ورودی در بازار شمشیرگرها وجود دارد. بر فراز سر در مسجد کتیبه ای کاشی کاری شده قرار دارد که با خط نسخ آیات قرآنی بر روی آن نگاشته شده است. در پایان نیز تاریخ 1306 ه. قید گردیده است. بر فراز آن نیز در میان فضایی کاشی کاری شده، کتیبه ای قرار دارد که نام فتحعلی شاه و حسین علی میرزا با خط ثلث و آب طلاکاری شده بر روی آن نگاشته شده است.

بازار مشیر - شیراز

از بازارهای شیراز است که در محله درب شاهزاده قرار گرفته است. این بازار بقایای بازار قیصریه است که توسط امام قلی خان در غرب مدرسه خان ساخته شده است.

این بازار که از آجر و گچ ساخته شده است، بازار مرغ و اردوبازار را به یکدیگر متصل می نماید به گونه ای که اردوبازار در جنوب بازار وکیل و در مقابل بازار مرغ قرار می گیرد و در امتداد شرق و غرب نیز بازار مسگرها قرار می گیرد.این بازار در زمان قاجاریه بر اثر زلزله ویران شد و در سال 1299 ه.ق. مرمت شد. این بازار هم اینک مرکز فروش اسباب منزل است.این بازار شباهت فراوانی از نظر اجرایی با بازار وکیل دارد با این تفاوت که از هر ابعادی و مقیاسی، در مقیاس کوچکتری نسبت به بازار وکیل ساخته شده است. سقف این بازار همانند بازار وکیل دارای طاق تویزه است و در بالای عرقچین آن حورنورهایی دیده می شود در بالای دکانها نیز همان دریچه ها دیده می شود. تفاوت دیگر این بازار با بازار وکیل در این است که مغازه های این بازار اکثرا” یا هم سطح زمین و یا پایین تر از سطح زمین ساخته شده اند. که البته این مسئله شاید به نوع کالایی که د راین مغازه ها عرضه می شده بر می گردد. همچنین سردر ورودی مغازه ها یک قوس کجاوه ای است که با یک پاکار پهن به زمین می رسد. بازار دیگری به نام قیصریه به این بازار از سمت راست متصل می گردد که دارای 12 جفت مغازه است که اکثرا” سطحی بالاتر از سطح زمین دارند و مغازه ها دارای ارتفاع نسبتا” بلندی نسبت به بازار مسگرها می باشند.در قدیم ارتفاع مغازه ها را با توجه به جنسی که در آنجا فروخته می شده در نظر می گرفتند. به عنوان مثال مغازه های نانوایی همواره پایین تر از سطح زمین بوده اند و مغازه های عطاری بالاتر از سطح زمین.قیصریه همانند راسته درسته و غیره به نوعی بازار اطلاق می شود که در آن اجناس ظریف ساخته و عرضه می شدند مثل طلا و جواهرات و پارچه و … قیصریه ها باید حتما” درب ورود و خروج جداگانه داشته باشند که البته در بازار ذکر شده چنین دربی مشاهده نشده است

بازار مسگرها

از بازارهای شیراز در دوره قاجاریه است. این بازار در محله درب شاهزاده و در ضلع شرقی سرای مشیر قرار گرفته است و معماری آن مانند بازار وکیل است

است این بازار داری هشتی هشت ضلعی است که بازار را به دو بخش تقسیم کرده و به گونه ای که درسمت غرب به سرای مشیر و از سمت جنوب به اردوبازار منتقل می گردد. این هشتی که بازار مشیر را به بازار نو مشیر متصل می کند داری سقف مرتفعی است که بر فراز آن گنبد کم خیز نسبتاً بزرگی وجوددارد که این گنبد به وسیله کاربندی که به جرز دیوار متصل می شود. بر فراز گنبد کاشی کاری معقلی نیز روزنی وجود دارد که روی آن یک بار گیر چند وجهی مشاهده می شود کف هشتی نیز مانند کف سرای مشیر از قلوه سنگ پوشیده شده است. در این هشتی چهار حجره وجود دارد که به فاصله 2 پله از سطح زمین قرار گرفته اند. بالای این حجره ها منبت کاری با آجر دیده می شود. در ورودی چوبی بزرگتر نیز در ورودی بازار چهار سوق وجود دارد .سر در ورودی ضلع جنوبی بازار پسی از اردوبازار، کاشی کاری شده است. قرار دارد که بر روی آن نوشته شده است بازار نو مشیر درسال یک هزار و سیصد و هفتاد و یک هجری شمسی مطابق هزار و چهارصد و سیزده هجری قمری تکمیل و افتتاح شد. موقوفه مرحوم سلطان الحاجیه و معدل الملک .این ضلع دارای دالانی است که سنگ فرش شده است. سقف دالان نیز دارای عرق چین هایی است که در چهارگوش آن ترنج هایی آجر کاری شده است. در پیشانی سر در نیز دو لچکی از کاشی هفت رنگ وجود دارد. همچنین تصویری از خسرو و شیرین و تصویر دیگر از یوسف و زلیخا در این ضلع یافت می شود. دراین راسته 10 طاق نما نیز وجود دارد . هم اینک در بخش جنوبی دیواری نصب شده و آن را به دو بخش تقسیم کرده است بر سر در راسته شمالی باز نیز کتیبه ای است که در آن نوشته شده است : و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثواباً و خیر مرداً سال 1311 ه . ق . بازار مشیر، موقوفه حاجی معدل المک و سلطان الحاجیه . ضلع شرقی بازار شمالی دارای 6 حجره و ضلع غربی دارای 5 حجره است. در میان جرزها مغازه ها، طاقچه ای کوچک و برجسته برای چراغ های پیه سوز وجود دارد. درابتدای بازار یک آبنمای کوچک هشت ضلعی دیده می شود. پس از تعمیراتی که در این بازار صورت گرفته است، کف حجره ها و ایوان ها، سنگ فرش شده است. در این بازار انواع صنایع دستی و هنری یافت می شود. این بازار با دری به سبک قدیم، از هشتی مذکور جدا می شود.

آستانه سید علاءالدین حسین ع - شیراز

آرامگاه حضرت سید علاءالدین حسین، فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر حضرت شاه چراغ (ع) معروف به حسین کوچک است که در میدان آستانه در جنوب شرقی شیراز و در محله بالا کفت واقع شده است.

در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم، یعنی در زمان قتلغ خان حاکم فارس بنای اولیه آرامگاه سید علاءالدین حسین ساخته شد. آرامگاه درون باغی که به باغ قتلغ معروف بود، قرار داشت. بعد از مدتی باغ مزبور ویران گشت و قبر امام نیز ناپدید شد.

در اواسط عهد صفوی شخصی به نام میرزا علی که از مدینه به شیراز آمده بود، قبر امام را پیدا نمود و آن را تعمیر اساسی کرد. بعد از آن خلیل سلطان ذوالقدر حاکم فارس (918-926) در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوی به تجدید بنا و تزیین آن پرداخت و در سال 923 کار تزیین آرامگاه را به پایان رساند.کتیبه ای که بر بالای حرم مطهر قرار دارد زمان اتمام تجدید بنا را در اشعاری که …؟ سروده است نشان می دهد:

سال تاریخش بجو از خیرباقی والسلام

این بنا کز دولت سلطان خلیل آمد پدید

در سال 943 و در زمان شاه طهماسب صفوی کارهای تکمیلی آرامگاه به پایان رسید. در کتیبه دیگری که به خط ثلث نوشته شده و در داخل حرم قرار گرفته است درباره چگونگی انجام امور تکمیلی توضیحاتی داده شده است.

در سال …؟ میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک گنبد آرامگاه را که بر اثر زلزله صدمه دیده بود، مجددا” ساخت و در سال 1309 به دستور محمدرضا خان قوام الملک به آیینه کاری رواق آن پرداختند.شوریده شیرازی در مورد آیینه کاری حرم شعری سروده است که به خط نستعلیق عالی در اطراف ضریح نوشته شده است و در بیت آخر آن زمان آیینه کاری را بیان کرده است.

روی نه افلاک از این آیینه ها آیین گرفت منطق شوریده بهر سال تاریخش سرود کف و ازاره های داخل آرامگاه از سنگ مرمر است. سقف و دیوارهای بنا نیز آیینه کاری شده است. در سال 1329 گنبد بنا را که چندین مرتبه بر اثر حوادث مختلف صدمه دیده بود برداشتند و در سال 1331 گنبد جدیدی را با اسکلت فلزی بر روی آن نصب کردند. در حال حاضر این گنبد با کاشی های معرق پوشیده شده و اطراف آن با کاشی های رنگین گل و بته دار مزین شده است.مرقد امامزاده در شاه نشین شمالی در حرم مربع شکلی که دیوارها و طاق آن آیینه کاری شده قرار گرفته است. ضریح چوبی امامزاده منبت کاری شده و بر روی آن شیشه نصب گردیده است. درب هایی برای داخل شدن به حرم وجود دارد که هر کدام از آنها چوبی است و منبت کاری شده هستند. یک درب دیگر از طلا که کار هنرمندان اصفهان است نیز برای حرم تهیه و نصب شده است. در اطراف این در قصیده ای از جمال جمالی شاعر معاصر شیرازی به صورت میناکاری نوشته شده است که دو بیت آخر آن ماده تاریخ است:

این دو مصرع را جمالی از ره اخلاص عنوان سال شمسی و هلالی کرد حسب الامر فالی

گشت این باب حوایج بوسه گاه اهل عرفان (1350 ش) از کرم یزدان دری بگشاد بر ارباب ایمان(1391 ق)

در زاویه جنوب غربی آرامگاه برجی مکعب شکل از سنگ های سفید ساخته شده که در چهار سوی آن ساعت هایی کار گذاشته اند.در زاویه جنوب شرقی آرامگاه نیز بنایی وجود دارد که متعلق به آرامگاه سید عبدالله حجاب (ضیاءالسلطان) است.

حمام وکیل

از بناهای دوران کریم خان زند (1172-1193) در شیراز است که به دستور وی در محله میدان شاه، جنب مسجد وکیل (خیابان طالقانی) ساخته شد.
این حمام که به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یکدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینک یک هشتی است که در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوی احداث شده است. این هشتی دارای سقفی با گچ کاری برجسته است. پس از آن سر بینه حمام به شکل هشت ضلعی منظم و وسیعی دیده می شود که بیشترین تزیینات را داراست. آهکبری های سقف و دیوارهای این قسمت مربوط به دوران کریم خانی بوده که بیشتر به شکل طرح های گلدانی است اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان بر روی آن آهکبری هایی به شکل داستان های اساطیری (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و سلطان سنجر، بیژن و منیژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر نیز به جهت تنوع بیشتر طرح های قاجاری، یکی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه قسمت ها طرح های قاجاری حفظ شده اند. هورنور یا جامخانه هایی که در سقف تعبیه شده اند، روشنایی این بخش را تأمین می کنند.
در اطراف این سربینه، سکوهایی برای تعویض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگی نیز جهت استحمام در آن وجود دارد.
ستون های این حمام از جنس سنگ گندمک گوگرد دار و سخت است. این ستون ها یک پارچه هستند و بر روی آنها به فرم هندسی، مقرنس گچی کم عمق دیده می شود ولی مقرنس آن برجسته است.
در وسط محوطه سر بینه حوض کثیرالاضلاعی از سنگ ساخته شده و در یک سمت آن راهرویی است که به هشتی دوم منتهی می شود. در کف حمام چندین رج آجر آب خروده کار شده و بین آنها ساروج ریخته اند تا فشار آب را تحمل کند.
در دوران پهلوی حمام به دو بخش تقسیم شد. بخشی از آن سربینه حمام بود که به زورخانه تبدیل شد. در برزخ یا هشتی دوم که به گرم خانه می رود، قسمتی وجود داشته (در سمت راست ورودی هشتی دوم) که دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده و در بالای آن (در پشت بام) حوض آبی بوده که آب حمام از آغاز تأمین می شده، پس از تبدیل سر بینه به زورخانه، این دیوار برداشته شده و راهی به خیابان طالقانی گشوده شد که به در ورودی حمام تبدیل گشت. هم اینک این در مسدود و به دیوار تبدیل شده است.
پس از عبور از هشتی دوم به گرمخانه حمام وارد می شویم که دارای سه خزینه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زیر این خزینه ها کانال هایی به نام گربه رو جهت گرم کردن حمام وجود دارد.
آب رسانی به این حمام از طریق چاهی در ضلع غربی (گاو چاه) صورت می گرفت. در زیر خزینه اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در کف حمام نیز گربه روهایی وجود دارد که در بدنه دیوار به دودکش ها منتهی می شود. این گربه روها علاوه بر آن که گرمای اضافی را به کف حمام منتقل می کند، دوده های ناشی از سوخت را نیز به بیرون هدایت می کند.
در زمان پهلوی برخی از قسمت های حمام به نمره خصوصی تبدیل شد. چنان که از دو شاه نشین قرینه با دو حوض سنگی موجود در فضای حمام، شاه نشین سمت راست به نمره خصوصی تبدیل شد. هم اینک حوض سنگی آن از بین رفته است. دو شاه نشین اختصاصی دیگر پس از این دو شاه نشین وجود دارد که شاه نشین سمت راست در طرفین خزینه ها، به نمره خصوصی تبدیل شده بود.
حمام وکیل که به علت تغییر وضع حمام های عمومی از صورت قبلی خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسی مورد مرمت قرار گرفت.
این بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

سرای مشیر

سرای مشیر یا سرای گلشن از آثار دوره قاجاریه در شیراز است که در انتهای جنوبی بازار وکیل در گوشه شرقی آن قرار گرفته است.
این سرا که دارای طرح و نقشه ای دایره ای (هشت گوش) است، توسط میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک احداث شده است.
سر در ورودی سرای مشیر، دارای دو طبقه کاشی کاری شده است که چند لچکی نیز در آن قرار دارد. در بالای آن نیز، به جهت نورگیری حجره های طبقه دوم سرا، پنجره ای مشبک از آجر قرار گرفته است.
رخ بام نیز از قطعات سنگ یکپارچه تهیه شده است. در دو طرف نمای سردر ورودی، دو اسپره کاشی کاری شده وجود دارد و بالاتر از آن، مقرنس هایی از کاشی قرار گرفته است.
در زیر آن کتیبه ای کاشی کاری شده با زمینه لاجوردی و خط نستعلیق عبارت سرای گلشن بنای مرحمت پناه حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی را نشان می دهد. در پایین کتیبه، دو سنگ مرمری قرار گرفته که بر روی آنها در سه سطر عبارتی در بیان اهداف تأسیس سرا، حجاری شده است و در پایان نیز تاریخ 1282 ه.ق قید شده است. در دو طرف این دو سنگ، دو حاشیه کاشی کاری مزین به شاخ و گل و برگ، قرار گرفته است.
دو پله از دو تخته سنگ یک پارچه، در ورودی این سرا به سوی دالان ورودی قرار دارد. در عرق چین سقف دالان ورودی ترنج هایی بر وری قطعات کاشی کاری وجود دارد. سرای مشیر دارای دو طبقه است که کف پوش طبقه اول از قلوه سنگ و طبقه دوم سنگ و آجر است. در هر طبقه حجره هایی وجود دارد و در جلو حجره ها، ایوانی قرار گرفته است. حجره های طبقه دوم یکتو هستند و مرزهای لچکی های آن کاشی کاری شده است.
مدخل ورودی سرا، کاسه پوش بزرگی است که به یک شاه تویزه تکیه کرده است.
حجره های طبقه یا اشکوب اول، تودرتو می باشد و به وسیله راهرویی به حیاط متصل می شوند. این حجره ها دارای درهای چوبی منبت و مشبکی هستند که از چوب ساج ساخته شده اند.
سه رشته پلکان در سه ضلع مختلف طبقه اول را به طبقه دوم متصل می کند. طبقه یا اشکوب دوم در لبه ایوان دارای فخرمدین است.
این بنا خود به شکل هشت ضلعی است که اتاق ها در هشت ضلع آن قرار گرفته است. در وسط حیاط نیز حوض بزرگ هشت ضلعی ای قرار دارد که لبه و پاشویه آن از سنگ های مختلف یکپارچه ساخته شده است و در آن سه فواره وجود دارد. در چهار طرف این حوض، باغچه هایی قرار گرفته است و در آن درخت نارنج پرورش یافته است.
کف پوش سرای مشیر، قطعات کوچک سنگ است. در ضلع شمالی این سرا، در فضای بسته هشت ضلعی، ساختمان هایی قرار گرفته که دارای سقف مرتفعی است که کاشی کاری و مقرنس کاری شده است. در وسط گنبد آن نیز، بادگیری وجود دارد که در دهانه آن اشعاری مشتمل بر نام چهارده امام، با خط نستعلیق بر روی کاشی نگاشته شده است. این ساختمان مدتی در اختیار سازمان جلب سیاحان فارس قرار گرفت. آنها نیز در این محل قهوه خانه ای به سبک قهوه خانه های قدیمی احداث نمودند که هم اینک از آن اثری نیست.
در ضلع جنوبی حیاط نیز تالار و اتاق هایی در بخش های بالا و پایین قرار دارد.
در ضلع شرقی و غربی حیاط، مغازه ها و راهروهایی وجود دارد که در مغازه ها همگی ارسی های چوبی است که با شیشه های رنگی تزیین شده است.
معماری این بنا، برگرفته از معماری کاروانسراهای صفوی است.
در زمان پهلوی به دستور فرح دیبا، کاشی های ریخته و درک های فرسوده و شکسته این بنا مرمت شد. این بنا با رنگ زرد و طرح های گلدانی معرف سبک اختلاط است که در زمان قاجاریه رایج شده بود. سازمان میراث فرهنگی، این بنا را در سال 1347 ه.ش . با شماره 424 به ثبت تاریخی رسانید.

آرامگاه خواجوی کرمانی

آرامگاه خواجو در شمال شیراز، در دامنه کوه صبوی و در ابتدای جاده شیراز - اصفهان، در تنگ الله اکبر قرار گرفته است. قبر وی مشرف بر دروازه قرآن می باشد. آب چشمه معروف رکناباد نیز از کنار مقبره خواجو می گذرد.
این آرامگاه در سال 1315 شمسی با اعتبارات اداره فرهنگ فارس ساخته شد. محل آرامگاه در محوطه ای بدون سقف قرار دارد. در وسط صفه آن سنگ قبری است که بالای آن محدب و دارای برآمدگی است. روی این سنگ کتیبه ای که بیانگر قبر خواجو باشد وجود ندارد. فقط بالای سنگ عبارت: کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام به خط ثلث نوشته شده است.
در بالا و پایین قبر نیز دو ستون سنگی کوتاه قرار دارد که طبق رسم آن زمان در بالا و پایین قبور عرفا و شعرا وجود داشته است. در سال 1337 شمسی اداره باستان شناسی فارس اقدام به ساخت یک اطاق در قسمت شمالی محوطه آرامگاه کرد. در پیشانی این اطاق دو غزل از غزلیات خواجو به خط نستعلیق بر روی کاشی های آنجا نوشته شده است. با این مطلع:

دوش می کردم سؤال از جان که آن جانانه کو؟ گفت: بگذر زان بت پیمان شکن پیمانه کو؟ …

و دیگر به مطلع

صبحدم دل را مقیم خلوت جان یافتم از نسیم صبح بوی زلف جانان یافتم …

که هم اینک این اتاق تبدیل به فرهنگسرای خواجو گردیده است.
کمی بالاتر از مقبره خواجو 3 غار به چشم می خورد. یکی از آنها غاری است که محل عبادت و ریاضت زهاد و مشایخ بوده و خواجو نیز مدتی در آن جا به عبادت مشغول بوده است.
غار دیگر که در دهانه آن طاقی ضربی از نوع طاق کجاوه ای از سنگ و آجر زده شده محل قبر خواجه عمادالدین محمود، وزیر معروف شاه شیخ ابواسحاق اینجو است.
در کنار این غار نقش برجسته ای از جنگ رستم و شیر دیده می شود که به دستور حسینعلی میرزا فرمانفرمای فارس در سال 1218 ه.ق ساخته شده است. در کنار آن نیز نقش برجسته ناتمامی از فتحعلی شاه قاجار و دو تن از پسرانش به چشم می خورد. در دو طرف این نقش برجسته دو نیم ستون به سبک ستون های دوره زندیه در درون کوه کار شده است.
در سال 1370 به همت دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان، کنگره بزرگداشت خواجو در کرمان برگزار شد و مراسم اختتامیه این کنگره در شیراز انجام شد. با همین انگیزه به همت شهرداری شیراز و استانداری فارس، آرامگاه خواجو مرمت و بازسازی شده که شامل بازسازی کف و بدنه و ایجاد یک سری دیواره های عمودی با مصالح سنگ است. هم چنین مجسمه ای از سر و صورت خواجه از سنگ تراشیده شده، در این مکان قرار گرفته است. بنای آرامگاه خواجوی کرمانی به شماره 916 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسید.

شيراز

مطالب مشابه :

شماره شهرداری شیراز

کلاسهای نجوم در شهر شیراز

امامزاده های شیراز

فرهنگسرای خاوران ( جوان )

شيراز

کانون کوهنوردی فرهنگسرای بهمن

قسمتی از متن کامل كتاب پیشگویی های امیرالمومنین علیه السلام