نکته هایی برای سخنرانی در مجالس ترحیم و ختم

مقدمه

برای هر فرد متوفّی گاهی چندین مجلس بزرگداشت اعمّ از: سوّم، هفتم، چهلم، سال و... برگزار می شود. در این مجالس، اقشار مختلف مردم از هر طیف و طرز فکر و سلیقه و از هر پست و مقام شرکت دارند. بسته به موقعیت اشخاص صاحب مجلس، حتی افرادی در این مجالس شرکت می کنند که به خاطر موقعیت شغلی، کمتر توفیق شرف یابی به مسجد را داشته اند.

تجربه ثابت کرده است که برخی از این مجالس، پرجمعیت تر و باشکوه تر و در عین حال، تأثیرگذارتر برگزار می شود؛ از این رو فرصت و موقعیّت بسیار مغتنمی است تا مبلّغ دینی بتواند از آن بهره برداری کند؛ زیرا در فضای چنین جلساتی تا حدود زیادی دلها آماده پذیرش سخنان و مطالب سخنران است. بنابراین، برای بهتر برگزارشدن سخنرانی در این گونه مجالس، نکاتی را یادآور می شویم:

پرهیز از موضوعات تکراری

بسیار مشاهده می شود که در مجالس ترحیم، مبلّغین فقط آیات مربوط به مرگ، نظیر آیات «اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ»، «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» و... را می خوانند و اندکی تفسیر کرده، چند دقیقه ای موعظه می کنند و با نقل حکایت و ذکر مصیبتی، منبر خود را پایان می دهند.

متأسفانه این مسئله برای روحانیانی که در یک منطقه کوچک مستقر هستند، (چه در شهرهای کوچک، چه در روستاها و چه در ادارات و سازمانها و...) بیشتر اتفاق می افتد.

از آنجا که در مناطق کوچک، اکثر مدعوّین با یکدیگر مراوده و آشنایی دارند، غالبا در مجالس نیز به نحو اشتراکی حضور می یابند. حتی گاهی اوقات فقط نام مجلس تغییر می کند و بیشتر شرکت کنندگان کسانی هستند که در جلسات قبل نیز حضور داشته اند؛ از این رو در این گونه موارد که کم هم نیست، تنوع در سخنرانی و مطالب از ضروریات تبلیغ است.

رعایت مقتضای حال

مبلّغ محترم باید از لحاظ برخورد با افراد، در مجالس دقت داشته باشد. لبخند، بذله گویی افراطی و... تأثیر سخن را در این گونه سخنرانیها که مجلس حزن و عزاست، پایین می آورد و شاید در مواردی موجب رنجش خاطر صاحبان عزا نیز بشود.

گزینش موضوع مناسب و غیر تکراری

مبلّغ گرامی می تواند پس از خواندن خطبه، یک آیه در موضوعات زیر و یا موضوعات متناسب دیگر را قرائت کند؛ موضوعاتی نظیر: چیستی مرگ و حکمت آن، آیات اثبات حشر، آیات حساب، شفاعت، شهادت دادن اعضا در قیامت، درجات ایمان، خلود و جاودانگی در آخرت، فضل ایمان و اوصاف متقین، احوال متقین و مجرمین در قیامت، محبت خدا، صبر، توکل، ابتلا، خوف و رجا، معاد و... .

برای دست یابی بهتر و راحت تر به این موضوعات و نظایر آنها، رجوع شود به فرهنگهای موضوعی تفاسیر، بالاخص تفسیر المیزان و نمونه و یا کتب معتبری که درباره این موضوعات نوشته شده است.

ابراز همدردی با بازماندگان

پس از قرائت خطبه و آیه با ترجمه ـ که شایسته نیست بیش از 3 دقیقه طول بکشد ـ صاحبان عزا و حضّار را تسلیت و سرسلامتی بدهد و سعی کند هر چه بیشتر جانب اخلاص را رعایت کند و در نحوه تسلیت گفتن دقت کافی داشته باشد. بنابراین، نباید تحت تأثیر موقعیّت مادّی و مقام و منصب متوفّی یا بستگان و یا حضّار قرار گیرد و متوفی را بیش از آنچه که هست، مورد تقدیر و تمجید و تعریف قرار دهد. فقط در بعضی موارد مبلّغ مجاز است با استفاده از آیات و روایات، متوفی را مورد تقدیر قرار دهد. به عنوان مثال، متوفی از علما و دانشمندان مؤمن و مخلص بوده است و یا اینکه فرد مسلمان خیّری بوده که به حال مردم نفع داشته و در کارهایی که کرده، مشهور به اخلاص باشد و مثلاً مدرسه یا مسجد ساخته و یا کاری عام المنفعة انجام داده است و یا اینکه فردی بوده که در راه خدمت به اسلام و مسلمین جانش را از دست داده و نظایر این افراد.

البته قابل ذکر است که وظیفه روحانیان مستقر، در این گونه موارد بیش از اینهاست و شایسته است مبلّغان سعی کنند که از ابتدای مراسم، یعنی غسل و تکفین و تشییع و تدفین و پس از آن تا جایی که به روحانی مربوط است، در مراسم شرکت داشته باشند؛ زیرا حضور پررنگ و مخلصانه روحانی در این مجالس، سبب علاقه مندی بیش از پیش مردم به روحانیت و دین می شود.

سعی در برقراری نظم

در بعضی از مناطق، رسم بر این است که مدعوّین پس از ورود به مسجد، بدون حفظ حرمت سخنرانی، تقاضای فاتحه می کنند و یا با صدای بلند بازماندگان را تسلیت و سرسلامتی می دهند. این کار تا حدودی نظم مجلس را به هم می زند و باعث حواس پرتی گوینده و شنوندگان می شود. جهت رفع این معضل، به صاحبان عزا که معمولاً دمِ در مسجد ایستاده و به مدعوّین خیرمقدم می گویند، گفته شود که هنگام ورود حضار، آنها را توجیه نمایند که در بین سخنرانی تقاضای فاتحه نکنند و یا بسیار آرام این کار را انجام دهند که حواس دیگران پرت نشود؛ هر چند در صورت امکان، ترک این کار بهتر است.

انتخاب و قرائت حدیثی زیبا و متناسب با موضوع مجلس

از آنجا که مجلس ترحیم را نمی توان بدون یاد قیامت یا مرگ و یا مانند آنها آغاز کرد، بهتر است پس از قرائت خطبه و آیه، مبلّغ حدیثی زیبا و تکان دهنده از مرگ یا بعد از مرگ را بخواند. این حدیث را می تواند از کتب معتبر نظیر: نهج البلاغه، منازل الآخرة، معاجم حدیثی شیعه و یا کتب معتبر دیگر که درباره مرگ و معاد نوشته شده است، انتخاب کند و مجموعا روایت و ترجمه و توضیح مختصر آن را به مدّت 7 الی 10 دقیقه بخواند.

پس تا این مرحله، قرائتِ خطبه و سرسلامتی دادن و خواندن آیه و حدیث با ترجمه مجموعا بهتر است بیش از 10 الی 12 دقیقه طول نکشد. توجه داشته باشید که اگر برنامه های دیگری مانند: نماز جماعت، پذیرایی، رفتن بر سر مزار متوفّی و... در پیش نباشد و فضای جلسه نیز پذیرا باشد، مجالس ترحیم را می توان تا 45 دقیقه ادامه داد و بیش از این به مصلحت نیست و موجب خستگی حضار می شود؛ مگر در موارد استثنایی و به اقتضاء شرایط محیطی و فرهنگی مخاطبان.

انتخاب موضوع سخنرانی مناسب

اکنون به اصلی ترین بخش سخنرانی می رسیم که با توجه به نوشته های ابتدای مقاله مبنی بر حضور اقشار مختلف مردم در مجلس، مبلّغ باید با آگاهی کامل از وضعیّت مجلس صحبت خود را ادامه دهد؛ یعنی موضوعی مستقل را به عنوان محور صحبتهای خود انتخاب کند. موضوعات اخلاقی از اهمّ موضوعاتی است که انتخاب و تشخیص موقعیت آن ظرافت و دقت زیادی می طلبد؛ امّا می توان موضوعات زیر را نیز جهت سخنرانی انتخاب کرد.

تقوا و آثار فردی و اجتماعی آن، آثار و عواقب گناهان، دنیا از نظر اسلام، مال و استفاده از آن از دیدگاه اسلام، محاسبه نفس، کفران نعمت، مراقبه، احترام و آبروی مؤمن، اهمیت نماز و بالاخص نماز جماعت، حقوقِ افراد بر یکدیگر (حق زن بر شوهر، حق مرد بر زن، حق فرزندان بر والدین و حق والدین بر فرزندان)، اشتغال به لهو و لعب، شناخت امام زمان علیه السلام و ارتباط با آن حضرت، تربیت دینی در سنین مختلف، توسل به اهل بیت علیهم السلام ، قرآن بهترین آیین نامه زندگی، ذکر و یاد خدا، موجبات رضایت الهی، موجبات خشم الهی، حساب در قیامت، حق الناس، حق اهل بیت علیهم السلام بر مسلمانان و... .

مبلّغ گرامی باید بین موضوع سخنرانی و مصادیق اجتماعی آن ارتباط برقرار کند و سعی کند از آموزه های دینی پاسخ و راه حلّ معضلات را بیان کند و تأکید نماید که اگر آموزه های دینی در جامعه اجرا شود، قطعا مشکلات و معضلات و مفاسد اجتماعی و جنگ و جدالها و اختلافات و... از میان خواهد رفت.

این گونه مجالس زمان خوبی برای اظهار مشکلات فرهنگی منطقه است. مبلّغ با توجه به حضوری که در منطقه دارد و یا با توجه به آنچه از مؤمنین و معتمدین مؤمن و واقع بین شنیده است، می تواند معضلات را شناسایی کند و با در میان گذاشتن آن با مردم، آنها را از آثار و پیامدهای سوء گرفتاریها، برحذر دارد؛ مثلاً در صورتی که مردم از لحاظ دینی و اخلاقی مشکلی دارند که قابل تذکر است، با دلسوزی و اهمیت دادن به موضوع، پیرامون آن صحبت کند و با استناد به احادیث و روایاتِ حضراتِ معصومین علیهم السلام و قرآن مجید ایشان را متوجه کند که مشکل مزبور از دیدگاه اسلام مورد نکوهش است و هرگز نباید با امور ناشایستی که برای مردم به صورت رسم و یا مُد یا فرهنگ در آمده است، به صورت شخصی و یا دستوری برخورد شود؛ مثلاً اگر در منطقه ای افراد ثروتمندی زندگی می کنند که شاید اهل خمس و زکات دادن نباشند، باید دلسوزانه به آنها تذکر داد و می توان پیرامون خمس، انفاق، کمک به مستمندان، ارزش وقف و موقوفات، ساختِ اماکن عام المنفعة، کمک به جوانان در امر ازدواج، قرض الحسنة، کفالت ایتام، تعمیر و تجهیز اماکن عام المنفعة و... صحبت کرد.

امّا در مورد داستانها، می توان از بین داستانهایی که جنبه الگویی دارد، به زندگی اهل بیت علیهم السلام و فرازهای مورد نظر، اشاره کرد و باید از گفتن داستانهای معمولِ منبریان که مستمعین هم آنها را بلدند، پرهیز شود.

جوان امروز باید بداند که در عصر ماشین و تکنولوژی نیز می توان آن گونه زیست که الگوی دیگران شد. بدین منظور، می توان از داستانهای زندگی شهدا و ترجیحا شهدای منطقه و اولیا و صلحای معاصر نظیر: حضرت امام رحمه الله ، مقام معظم رهبری، مراجع تقلید معاصر و... استفاده کرد؛ زیرا با این کار هم دِین خود را نسبت به انقلاب ادا نموده ایم و هم فرهنگ پاکی و ایمان را در ضمن دستاوردهای نظام مقدس جمهوری اسلامی بیان کرده ایم.

بعضی از گناهان و معضلات اجتماعی را نمی توان بی پرده موشکافی و تشریح و تبیین کرد. گناهانی مثل: زنا، شُرب خمر، منکرات جنسی و... از این مقوله اند؛ از این رو این موارد را به وسیله نهی های روایی باید گوشزد نمود؛ امّا درباره مضرّات آن نیز می توان به صورت سربسته و اجمالی به مؤیدات علمی استناد کرد و در این نوع انذار، باید به گونه ای سخن راند که خدای نخواسته مصداق اشاعه فحشاء نشود؛ حتی زمانی که کسی از مبلّغ در این زمینه ها سؤالاتی دارد، مبلّغ باید مراعات زیّ طلبگی را بنماید تا خدای نخواسته باعث وهن روحانیّت نشود و در بعضی از موارد استفاده از شیوه «تغافل» پسندیده است.

دقت در هنگام ذکر مصیبت

بعضی اوقات مبلّغ به اشتباه، خاطرات متوفی را به عنوان ذکر مصیبت نقل و یا در لا به لای مصیبت خوانی استفاده می کند. بهتر است از این مورد پرهیز شود؛ چرا که فقط اهل بیت علیهم السلام هستند که سزاوارند برای ایشان گریسته شود و با یاد آنها مجالس عطر و بوی معنوی بگیرد و فیوضات رحمانی نازل گردد و جمع حاضر ثواب ببرند.

گاهی نیز مبلّغ به جای تسکین دادن درد فراقِ متوفی، داغدیدگان را بیشتر داغ می کند! یعنی با ذکر بعضی از خاطرات، فقدان متوفی را امری ناگوار جلوه می دهد و خدای نخواسته نوعی اعتراض به امر الهی می کند. بنابراین، بهتر است مبلّغ سعی کند با استشهاد به آیات و روایات، مسئله مرگ را تبیین کند.

همچنین باید از مقایسه مستقیم بین بازماندگانِ متوفی و داغدیدگان اهل بیت علیهم السلام پرهیز شود؛ چرا که اصلاً این سنخ شأنیت بین ما و ایشان علیهم السلام وجود ندارد. البته با اشارات کلّی اگر این مقایسه انجام شود، اشکال ندارد؛ مثلاً بگوید: وقتی به بعضی افراد مصیبتی می رسد، چنین و چنان می شوند و یا چنین و چنان حالتی پیدا می کنند؛ در حالی که اهل بیت علیهم السلام این گونه نیستند و... .

نحوه دعای ختم مجلس

چون قصد ما این است که از لحظه به لحظه این مجالس نهایت استفاده برده شود؛ لذا می توانیم در پایان مجلس نیز از دعاهایی که بارِ تبلیغی دارند، استفاده کنیم. البته باید توجه داشته باشیم که نباید دعای ختم مجلس خیلی طولانی شود و در حدّ یک دقیقه و یا یک و نیم دقیقه کافی است.

به تناسب موضوعِ سخنرانی می توان دعاهایی را انتخاب کرد؛ مثلاً اگر در مورد قرآن صحبت شده، چنین دعا کنیم: خدایا! زندگی ما را بر محور تعالیم قرآن قرار بده! یا: ما را با قرآن محشور بفرما! و یا ما را با قرآن مأنوس بفرما! و... .