نقشه های فرش ايران به 19 گروه اصلی

طرح های فرش : بر اساس تقسيم بندی شرکت سهامی فرش ايران، نقشه های فرش ايران به 19 گروه اصلی و تعداد زيادی طرح های فرعی تقسيم می شوند که عبارتند از: گروه 1- طرح های آثار باستانی و ابنيه اسلامي: اين طرح ها از ساختمان ها و کاشي کاري ها و اشکال هندسی و تزئينی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاريخ طراحان فرش در طرح های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح های فرعی را به وجود آورده اند. معروف ترين اين آثار عبارتند از مسجد شيخ لطف الله، محرابی کوفي، مسجد کبود، مقبره شيخ صفي، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشيد، طاق بستان، طاق کسري(ايوان مدائن)، و زيرخاکي. گروه 2- طرح های شاه عباسي: اساس اين طرح را گل های طراحی شده خاصی تشکيل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است. اين گل های تجريد يافته، ضمن شاخه و برگ ها و گاه اسليمی ها و ختائی ها در متن و حاشيه فرش، نقشه اصلی را تشکيل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نام های، افشان، لچک ترنج، ترنج دار، درختي، جانوري، شيخ صفي، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفي، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده، داده شده است. گروه 3- طرح های اسليمي: شکل اصلی اين طرح را شاخه های دورانی در ميان برگ ها تشکيل می دهد. اين شاخه ها، تجريد يافته طرح درخت می باشند. اسليمی انواع بسيار زياد دارد و معمولاً در بيشتر قالب ها اين طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرش ها اين طرح مسلط است. معروف ترين اسليمی ها، اسليمی دهن اژدر است. در اين نوع اسليمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و به صورت فکين اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هايی در نقاط مختلف تزئين شده است که بيشتر اين جوانه ها را اسليم می نامند. شايد کلمه اسليمی از اسليم به معنای جوانه باشد و شايد هم اين لغت مصغر اسلامی باشد و می دانيم که در هنرهای اسلامی از اين طرح بسيار استفاده شده است. اين طرح نيز به لحاظ تغييرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسيار تقسيم شده است. مانند اسليمي، اسليمی بندي، اسليمی شکسته، اسليمی دهان اژدر، اسليمی لچک ترنج، اسليمی ترنج دار و اسليمی ماري. گروه 4- افشان: با آن که در طرح های فرش معمولاً کليه اجزا و اشکال، به هم پيوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به اين صورت است که گل و برگ ها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پيوستگی با يک ديگر در متن فرش افشانده شده اند. به همين علت است که اصل چنين طرحی را افشان ناميده اند. اما در طرح افشان نيز تنوع و تغيير زيادی داده شده است و طرح های فرعی بسياری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسليمي، افشان ختائي، افشان بندي، افشان شکسته، افشان گل اناري، افشان شاه عباسي، افشان شاخه پيچ، افشان دسته گل، افشان حيوان دار و افشان ترنج دار. گروه 5- اقتباسي: بعضی از اين طرح ها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ايران مربوط می باشد. گروه 6- بندی : منظور از استعمال واژه بندی اين است که يک قطعه کوچک از يک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون اين قطعات در مرحله تکرار به هم می پيوندند، آنرا بند بندی يا واگره می نامند. نام های فرعی اين گروه عبارتند از بندی اسليمي، بندی پيچک، بندی شکسته، بندی کتيبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامين يا ميناخاني، بندی قالب خشتی يا لوزي، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شير شکری يا بازوبندي، بندی سروی، بندی آدمکی يا ملانصرالدين، بندی بختياری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حيوان دار، بندی خاتم شيرازی و بندی دسته گل. گروه 7- بته اي: طرح بته ای تجريد يافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ايران که به بته جقه شهرت يافته است. در طرح های بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروف ترين طرح های بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه اي، بته قلم کار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی يا هشت بته، بته مير شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامي. گروه 8 – درختي: با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ ها تشکيل می دهند ولی در طرح های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زياد با طبيعت حفظ گردد. طرح های معروف درختی اين طور نام گذاری شده اند: درختی جانوری يا حيوان دار، درختی سبزي کار يا آب نما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلداني. گروه 9- ترکمن يا بخارا : طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در رديف طرح های ايلی و خاص مردم کوچ نشين است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب يمونی، ترکمنی شانه اي، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجينی و ترکمنی قاشقی طرح های فرعی اين طرح را تشکيل می دهند. گروه10- شکارگاه: مشخصاتی که در مورد طرح های درختی ذکر شده در طرح های شکارگاه نيز وجود دارد، اما در اغلب طرح های شکارگاه، حيوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی اين طرح عبارتند از : شکارگاه درختي، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابي، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسري. گروه 11- قابي: اين طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسليمي، قابی قرآنی کرمان يا ستونی را می توان نام برد. گروه 12- گل فرنگ: طرح گل فرنگ ترکيبی است از طرح های اصيل ايرانی با گل های طبيعی، مخصوصاً گل سرخ. در اين نوع قالی از رنگ های تند و روشن مخصوصاً رنگهای سرخ استفاده می شود.
گروه های فرعی اين طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گل فرنگ بيجار، گل فرنگ بيجار، گل فرنگ مستوفي، گل فرنگ ترنج دار، گل فرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل تشکيل می دهند. گروه 13- گلداني: درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد. گاه يک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و يا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گيرد. گروه های فرعی اين طرح عبارتند از : گلدانی ختائي، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابي، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی يک طرفه. گروه 14- ماهی درهم: اين طرح در رديف طرح های بومی و ايلی است. بافت آن مانند ساير طرح های هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نيامده است. خوشبختانه زيبايی اين طرح، طراحان فرش را برآن داشته است که آن را به صورت يک طرح منظم و مدون و با حفظ ويژگي های قديمی آن، پياده نمايند. اين طرح در بيرجند(مرکز استان خراسان جنوبی) بافته می شده و به تدريج به ساير مناطق فرش بافی ايران راه يافت. چنان که امروز از شرق تا غرب و همچنين در نواحی مرکزی ايران يعنی از استان خراسان تا آذربايجان و همدان و اراک رواج پيدا کرده است.
گروه فرعی منشعب از آن عبارتند از : ماهی هرات، ماهی فراهان و زنبوري، ماهی سنه يا کردستان، ريزه ماهی يا خرده ماهی و ماهی درهم بندي. گروه 15- محرابي: طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئيناتی از قبيل قنديل ها و ستون ها و سرستون ها و گل و برگ ها به آن اضافه شده است. گروه های فرعی اين طرح به نام های محرابی درختی، محرابی گلدانی ستونی محرابی قنديلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد. گروه 16- محرمات : طرح محرمات به طرح هايی در فرش اطلاق می گردد که قطعاتی از يک نقشه در طول فرش تکرار می گردد و عرض فرش در متن به چند رديف تقسيم می گردد و هر رديف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پيدا می کند و به طور راه راه ترسيم می گردد. اين طرح در بعضی از نقاط ايران به نام قلمدانی مشهور است. گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسري، گل ريز با زمينه يک رنگ و بته با زمينه الوان.