مسجد امام اصفهان

حالی که گنبد روی آن بالاتر از همه قرار گرفته. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت کننده دارد که جمعیت بیرو ن را به پناه، امنیت و تجدید قوا در مسجد فرا می خواند.

نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنس‌های روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشی‌های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.

دوقابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می خواند. در فاصله‌ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریبا اثیری پیدا می‌کند، کاملا بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌دهد.

جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌شود که از ویژگیهای بناهای تاریخی ایران از زمانها قدیم بوده است. این دهلیز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد و می‌تواند مانند پاشنه‌ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهانم حیاط روشن از آفتاب را می‌بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.

اگر شکوه رنگ و عظمت صحنه سر در و گنبد قبلا خیره کننده بود، تکرار خیره کننده بود، تکرار خوش آهنگ عناصر ساختمانی، طاقنماهای متقارن، ایوانهای متعادل، آرامش حوض بزرگ وضو و اثر یکدست کننده رنگی فراگیر که بر همه جا گسترده، گنبد حالتی برازنده و گیرا و اندکی پیازی شکل، بر ساقه بلندی قرار گرفته، ساده و دارای طرحی بسیار روشن و گویاست، بی آنکه هیچگونه پشتبند یا حمال داشته باشد.

نقشه پی و ساختمان بنا هر دو نشان دهنده اعتقاد به سادگی در اسلام است و مفهومی بنیادی را نمایان و بیان می‌کند، که همانا برادری و برابری مومنان را که همگی از دسترسی بی‌واسطه به رحمت خداوندی برخوردار شده‌اند. حرکت و ارتباط در همه جا تسهیل شده و در هیج جا مانعی وجود ندارد. کف مسجد هیچ پله، نرده یا صفه‌ای ندارد. هیچ در بسته‌ای دیده نمی‌شود، هیچ دالان تونل مانند، جایگاه همسرایان، غلام گردشی، هیچ ساختار جداگانه‌ای مانند مذبح، هیچ فضای اختصاصی، هیچ جایگاه ممتاز وجود ندارد، درست همان طور که هیچ مراسم اختصاصی، هیچ شی مقدس و هیچ سلسله مقامات دینی موجود نیست.

دیوارها در میان نقش گل و بوته‌های باغ مانندشان گم می‌شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می‌شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون‌ها هشت گوش چشم اندازهای وسیعی پدید می‌آید و فضای خالی به حداکثر می‌رسد.

طاقهای بلند و وسیع و تقاطعهای عالی و خوش آهنگ انحناهای تند فضاهایی را نشان می‌دهد که آزادانه تا محراب، همچون موجهایی در یکدیگر فرو می‌روند. نمازگزاران، وقتی که به نماز جماعت ایستاده اند و یا به تنهایی در فضای ارتباطی پدید آمده شرکت جسته‌اند، یکدیگر را می‌بینند. آگاهی متقابل و عبادت مشترک هسته اصلی اسلام است و در اینجا ساختمان در خدمت دین در آمده است.

مسجد امام اصفهان تنها مسجد غيرمتقارن دنيا

مسجد امام، تنها مسجد در دنياست كه در تمام اجزايش هيچگونه تقارن و همانندي به چشم نمي خورد؛ مسجد در ميدان نقش جهان اصفهان واقع است. اين مسجد در زمان صفويان، براي اقامه نماز جمعه توسط شاه، درباريان و مردم عامه ساخته شد. اگر در ورودي را بادقت نگاه كنيم، پي مي بريم؛ برعكس ديگر مساجد تقارني در آن نيست؛ علاوه بر زيباتر شدن آن، دو نوع نظر درباره آن وجود دارد؛ نظر اول اين است كه چون خداوند يكي است و بي همتاست و ديگر اينكه نمادي از آغاز زندگي كه از يك گلدان شروع مي شود و در طرف ديگر پايان زندگي و مرگ آدمي است؛ حتي سكوهاي مقابل مسجد هم، با يكديگر متفاوتند و زماني كه قدم به صحن مسجد مي گذاريم، بازهم اين عدم تقارن و يكساني در همه جا مشهود است. بر روي در ورودي مسجد، جاي 3 گلوله است كه گفته مي شود، در زمان جنگ با روس ها ايجاد شده است. معمار به شيوه اي هنرمندانه، يك چرخش 45درجه اي در جهت قبله ايجاد كرده است.
اشكالي كه عده اي به معمار سازنده اين بنا گرفته اند، درمورد در ورودي مسجد است كه در جهت قبله نيست؛ اما معمار به شيوه اي هنرمندانه؛، يك چرخش 45 درجه اي در جهت قبله ايجاد كرده است و فرد بدون آنكه متوجه اين موضوع گردد، پس از طي يك راهرو، در اين وضعيت قرار مي گيرد. مسئله ديگري كه در اين زمينه وجود دارد اين است كه وقتي وارد مسجد مي شويم، ابتدا در فضاي تاريكي هستيم و پس از آن وارد محيطي روشن مي شويم كه اين خود اشاره به آيه «يخرجكم من الظلمات الي النور» دارد.
در حياط مسجد، دو سكو وجود دارد كه اين اختلاف، به خاطر باطل نشدن نماز است. اين مسجد از دو قسمت تشكيل شده است كه طرف راست آن در تابستان ها و سمت چپ آن در زمستان ها مورد استفاده قرار مي گرفت.

كاشي هاي به كار رفته در ديوار و سقف مسجد، با زمينه فيروزه اي است و داراي طرح و نقش اسليمي و سنتي هستند؛ اين به دليل آنست كه تمركز و حواس نمازگزار مختل نگردد؛ البته سنگ هاي مرمري كه بر روي ديوارهاي صحن مسجد هم با ارتفاعي در حدود دومتر نصب شده اند هم، براي همين امر است؛ فقط در يك قسمت از مسجد كاشي هاي به رنگ فيروزه اي وجود ندارد و به جاي آن، كاشي هايي با زمينه زرد و نارنجي، با اشكال حيوانات وجود دارد كه در زمان قاجاريه ايجاد شده و علت آن مشخص نيست؛ البته اين قسمت از مسجد پشت به قبله است و باعث انحراف توجه نمازگزار نمي گردد.

سازنده اين بنا براي اثبات آنكه جهت مسجد را درست ساخته است، بر روي ديواري از مسجد كه به سمت قبله است و بالاي محراب قرار دارد، يك پنجره تعبيه نموده كه در هنگام ظهر، نور از آن بر روي ديوار مقابل مي تابد و اين خود، يك شاخص محسوب مي شود.

هيچ قسمت از مسجد شاه، مثل قسمت ديگر نيست؛ به طور مثال طرح هاي كاشي كاري هاي سقف و ديوار مسجد هيچ شباهتي با يكديگر ندارند و متفاوتند.

كاسه هاي بزرگي (جام سنگي) در دو طرف مسجد و در ورودي واقع هستند كه مثل يخدان عمل مي كنند و آب، شربت و... را خنك نگه مي دارند. اين كاسه ها از يك سنگ كامل و يكدست تراشيده شده اند.
در قسمت هاي مختلف اين مسجد، لوح هايي به چشم مي خورد كه در گذشته، بر رويشان فرمان هاي پادشاهان نوشته مي شد. به طور مثال، مضمون يكي از اين فرمان ها اين است كه شاه عباس صفوي آرايشگران، طبيبان، صاحبان حمام و... را از پرداخت ماليات معاف كرده و اين اقدامي در جهت بالابردن سطح بهداشت عموم است.

سنگ شاخصي در مسجد وجود دارد كه جهت نشان دادن زمان شرعي به كار مي رود و توسط شيخ بهايي كار گذاشته شده است.

پس از طي يك حياط كوچك كه همين سنگ در آن نهاده شده است، وارد يك سالن خالي مي شويم. در كف آن يك قطعه سنگ با رنگي متفاوت و تيره جلب توجه مي كند. اين سنگ را «سنگ شيطان» مي نامند. مؤذن با ايستادن بر روي آن و اذان گفتن، به دنيا پشت مي كند؛ همچنين وقتي در اين سالن كسي چيزي بگويد و يا با ايجاد كوچكترين صدا، هفت بار انعكاس آن شنيده مي شود؛ درنتيجه زماني كه مؤذن در آنجا اذان مي گفت، در تمام ميدان صدايش مي پيچيد.

گفتن اذان در آنجا به دو دليل ديگر هم بود؛ يكي آنكه، ارتفاع مناره ها خيلي زياد است و طي كردن اين مسير كار دشواري است. همچنين چون حياط كاخي كه زنان و دختران شاهان صفوي در آنجا زندگي مي كردند، از بالاي مناره هامشخص بود، اين اقدام به عمل مي آمد.

اين مناره ها، تقريباً دوبرابر گنبد مسجد ارتفاع دارند و تعداد كاشي هاي به كار رفته در اين مسجد، چند ميليون قطعه است كه از ديگر مساجد، به مراتب بيشتر است.

سازندگان بنا

کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک‌الله تجلیل شده است.

مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‌شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.

محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.

مشخصات بنا

ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع مناره‏های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاه مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یکپارچه و سنگاب‌های نفیس، از دیگر دیدنیهای جالب این مسجد است‌.

این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستانها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشیهای خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهای مساجد اصفهان است.

در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.

ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‌اند که ارتفاع هر یک از آنها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شده‌اند و نامهای محمد و علی به طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آنها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبی از کاشیکاری دارد و نیز داری کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.

تزتینات بنا

کاشی‌کاری‌های درب مسجد امام

تزیینات عمده این مسجد از کاشیهای خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است.

کتیبه‏های این مسجد شاهکار خوشنویسان معروف عهد صفویه مانند علیرضا عباسی و عبدالباقی تبریزی و محمد رضا امامی است. کتیبه سردر با شکوه مسجد به خط علیرضا عباسی خوشنویس نامدار عصر صفویه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده است.

اسپرهای طرفین در ورودی ۸ لوحه با نوشته‌هایی مشکی بر زمینه فیزوه‌ای دارند که در هر یک از این اسپرها ۴ لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه‌هایی با عبارات و اشعاری وجود دارد.

تخت سنگ بزرگی نیز در ضلع غربی جلوخان هست که از نوشته‏‌های آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا مانده است. کتیبه نمای خارجی سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد زینت بخشیده است؛ در این اشعار سال اتمام و نصب در ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ذکر شده است؛ اشعار فوق الذکر ۱۶ بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبی واقع است.

کتیبه های موجود در مسجد

كتیبه سردر مسجد به خط ثلث، حاكی از آن است كه شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. این مسجد از جمله مساجد چهار ایوانی در دنیا و یکی از شاهکارهای هنر کاشیکاری هفت رنگ در کل جهان به شمار می‌رود.

معمار مسجد جامع کبیر عباسی؛ استاد علی اکبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است که نام او در کتیبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفویه به نام های مسجد مهدیه، مسجد المهدی و در کتب و منابع و سفرنامه ها به نام های دیگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نامیده می شده و مسجد شاه نیز یکی دیگر از اسامی آن بوده است.

کتیبه های موجود در مسجد امام اصفهان که به خط اساتید بزرگ و برجسته آن عصر همچون عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی، محمد صالح اصفهانی و سایر خوشنویسان برجسته عصر صفوی هستند، بر عظمت و شهرت مسجد می افزاید. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد، دو مدرسه قرار دارد که اولی را به دلیل تعمیرات عصر ناصرالدین شاه قاجار، مدرسه ناصری و دیگری را که زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده، مدرسه سلیمانیه می نامند.

در اصلی مسجد، در زمان سلطنت شاه صفی، جانشین شاه عباس اول نصب شده است. قطعه ای که با مصراع "شد در کعبه در سپاهان باز" با خط نستعلیق بسیار زیبا بر در نوشته شده، تاریخ نصب این در یعنی سال 1047 ه.ق. را بیان می دارد. در قسمت های مختلف، لوحه هایی به چشم می خورند که بیانگر بخشودگی برخی از مالیات ها در دوران های مختلف است.

سردر ورودی رفیع و با شکوه مسجد با مناره های طرفین بر زیبایی بنا می افزاید. این سردر با کاشی های تزئینی چند رنگ همراه با نقوش گل و گیاه و پرنده و مقرنس های پوشیده از کاشی های معرق، با نقش های متنوع و زیبا تزئین شده، اما بقیه قسمت ها با کاشی خشت تزئین گردیده است. بسیاری از محققین و مطلعین تاریخ صفویه، علت اینکه کاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارد را در عجله ای می دانند که شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشته است.

سنگ مشهور به سنگ شاخص که در چهار فصل، ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سلیمانیه قرار دارد. محاسبه و تعبیه و نصب این سنگ از ابتکارات و ابداعات شیخ بهائی دانشمند، شاعر و معمار بی نظیر عصر شاه عباس اول است. این سنگ شاخص، ظهر شرعی را در طول چهارفصل سال نشان می دهد.
ایوان سرپوشیده شمالی مسجد، فضای وسیع و بلندی است که سرتاسر آن را کاشیکاری بسیار زیبایی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفیع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی این صحن قرار دارد. این گنبد را بزرگترین و پرکارترین و استادانه ترین آثار معماری قرن 11 هجری می دانند. از خصوصیات این گنبد که حدود 54 متر ارتفاع دارد انعکاس صدا است.

مسأله ای که از نظر آنوبانینی در مسجد امام جلب توجه می کند و اکثر سیاحان و جهانگردان نیز به آن اشاره کرده اند و معماران و مهندسین نیز آن را یکی از استادانه ترین شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعایت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست کرده اند که با عبور از میان ایوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نیم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقیقت معمار برجسته این اثر، با یک زاویه 45 درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.
بطور کلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفیع و ایوان های سر به فلک کشیده و شبستان های عالی و محراب های نفیس و همچنین با طرح یکپارچه و متوازن خود از شاهکارهای بی نظیر و مسلم معماری زمان صفویه است.

سایت آفتاب توضیحاتی بیشتر در مورد خصوصیات مسجد شاه (امام) اصفهان - سید رضا نصری
کاپوچینو، هفته‌نامه الکترونیکی ایران مسجد شاه اصفهان

مسجد امام اصفهان

مطالب مشابه :

مسجد شاه ( امام ) اصفهان

مسجد امام اصفهان

مسجد امام اصفهان

مسجد امام اصفهان - تصاویر حیرت انگیز از معماری خیره كننده مسجد امام اصفهان

راز سنگ ساعت مسجد امام (شاه عباسی) اصفهان

مسجد امام خمینی (ره)اصفهان، شاهکاری جاویدان، در معماری ایران زمین(قسمت دوم)