خلاقیت‌شناسی شغلی، نوآوری و کارآفرینی

اگر کمی توجه کنیم، به‌خوبی درمی‌یابیم که همه‌ی ما در اقیانوس عظیمی از خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها و در میان میلیون‌ها ابداع و اختراع زندگی می‌کنیم، از لامپ برق، رادیو، تلویزیون، تلفن، رایانه، خودرو، قطار و هواپیما گرفته تا میلیون‌ها نوآوری کوچک و بزرگ و ریز و درشت در همه‌جا.

اهمیت و نقش خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی به حدی‌ست که زندگی و تمدن انسان بدون آن‌ها هرگز قابل تصور نیست.

خلاقیت‌‌شناسی شغلی‌ بر مبنای علم نوین «خلاقیت‌شناسی» استوار می‌باشد که به مطالعه‌ی فرآیند‌ها و پدیده‌های خلاقیت، نوآوری و ابداع‌ها و اختراع‌ها از جنبه‌های مختلف می‌پردازد. پیام اصلی خلاقیت‌شناسی شغلی، این است که هرکس می‌تواند با خلاقیت و نوآوری، نیازی را برطرف نموده و در‌واقع شغل جدیدی را به‌وجود آورد و افراد می‌توانند به‌جای جویای شغل‌های موجود بودن، خود‌، شغل‌های جدیدی را ایجاد نمایند.

«خلاقیت» عبارت از تولید یک فکر نو و دست‌یابی به یک راه‌حل جدید برای رفع یک نیاز و یا حل یک مسأله می‌‌باشد. اگر فکر نو و راه‌حل جدیدِ حاصل ‌تفکر خلاق، به‌مرحله‌ی اجرا درآید، «نوآوری» گفته می‌شود و اگر این نوآوری به مرحله‌ی عمومی‌شدن برسد، مانند تولید انبوه یک محصول جدید، آن‌گاه در این حالت، «کارآفرینی» نامیده می‌شود.

برای نمونه، ‌فکرِ ساختن لامپ برق توسط «ادیسون» یا فکر ساخت تلفن توسط «گراهام ‌بل» و یا فکر ساخت تلفن همراه توسط «مارتین کوپر»، یک «خلاقیت» است که نیاز به روشنایی یا برقراری ارتباط از راه دور را برطرف می‌کند و در‌واقع، مسأله‌ای را حل‌می‌نماید. به مرحله‌ی اجرا رسیدن این خلاقیت‌ها یعنی تحقق‌یافتن ساخت لامپ برق، تلفن و تلفن همراه، یک «نوآوری» است و تولید انبوه این محصولات برای استفاده‌ی عموم و تبدیل شدن آن‌ها به یک کالا، «کارآفرینی‌» است.

«کارآفرینی» (ایجاد محصول یا خدمت نو و جدید)، با «خوداشتغالی» یکسان نیست چون فرآیند کارآفرینی از میزا‌ن خلاقیت و نوآوری بیش‌تری نسبت به خوداشتغالی برخوردار است. انجام کارآفرینی می‌تواند با ایجاد شغل جدید، خوداشتغالی هم همراه داشته باشد ولی هر خوداشتغالی، نتیجه‌ی کارآفرینی نمی‌باشد و تفاوت اصلی آن‌ها در میزان نو بودن خروجیِ عملکرد است.

هر فعالیت کارآفرینی به‌طور معمول شامل چهارگام می‌باشد که در این‌جا به‌طور خلاصه توضیح داده می‌شوند: 

گام‌ اول) خلاقیت یا ایده‌یابی کار‌آفرینی:

پایه و اساس هر نوع کا‌ر‌آفرینی، یک فکر جدید یا راه‌حل نو برای رفع یک نیاز می‌باشد. از این‌رو، اولین گام برای اقدام به فعالیت کارآفرینی، «ایده‌یابی یا طرح‌یابی کارآفرینی» است. این گام، مرحله‌ای خلاق و اکتشافی است که در طی آن، نیاز جامعه‌ شناسایی می‌شود و به‌عنوان ‌یک مسأله، با خلاقیت، ‌راه‌حل‌ آن تعیین می‌گردد.

این نیاز می‌تواند نیاز فردی (نیاز ورزشی، بهداشتی، درمانی، آموزشی، تفریحی و...) و یا نیاز یک سازمان (نیاز یک واحد تولیدی و صنعتی یا نیاز یک مرکز آموزشی) باشد. برای ایده‌یابی کارآفرینی و دست‌یابی به فرصت‌های کارآفرینی، می‌توان از روش‌های زیر استفاده نمود:

1. مشاهده‌ی خلاق و اندیشمندانه‌ی هر یک از بخش‌های جامعه مانند مطالعه‌ی خلاق و فرصت‌شناسانه‌‌ی انواع محصولات، کالاها، خدمات و سازمان‌ها‌ به‌منظور شناسایی نیازهای پنهان و بی‌پاسخ قشرهای مختلف جامعه (نیازهای کودکان، نوجوانان، دانش‌آموزان، دانشجویان، کارمندان، کارگران، معلولین، سالمندان و...) و نیازهای بالقوه و مشکل‌های مشاغل و سازمان‌ها (مانند مراکز صنعتی و...)

2. حضور اندیشمندانه‌ و ‌اکتشافی در نمایشگاه‌ها و بازارها (مانند بازار پوشاک، ‌محصولات فرهنگی، ‌وسایل منزل، ‌تجهیزات فنی و...) به‌منظور شناسایی نیازهای پنهان و ایده‌یابی

3. مطالعه‌ی خلاق و اکتشافی روزنامه‌ها، مجله‌های تخصصی و دیگر منابع اطلاعاتی

4. مطالعه‌ی جنبه‌های کاربردی رشته‌ها‌ی تحصیلی (کاربردهای هر درس)

5. مراجعه به سازمان‌هایی مانند صنایع و معادن، کشاورزی و... به‌منظور آگاهی از طرح‌ها و نیازها

به‌طور معمول با انجام فعالیت‌هایی از‌ این‌قبیل، فکرهای خلاقِ ابداعی و اختراعی گوناگونی ایجاد می‌گردد که باید آن‌ها را براساس شاخص‌های مختلفی مانند میزان مطلوبیت و علاقه‌مندی، میزان سهولت امکان‌پذیری و... ارزیابی اولیه نمود و سپس برای اجرایی‌نمودن و تحقق آن، مورد انتخاب و بررسی بیش‌تر قرارداد. 

گام دوم) نوآوری یا تحقق بخشیدن به فکر خلاق:

در این مرحله بایستی به فکر خلاق یا ایده‌ی کارآفرینی، عینیت و وجود خارجی بخشید. اگر کسی از ‌میان فکرهای خلاق، پاسخ‌هایی برای رفع نیاز در یک موضوع خاص، انتخاب کرده (در فاز خلاقیت)، در این مرحله باید آن‌ها را عملی کند. برای نمونه‌ اگر فکر اختراع ‌«ویلچری» که بتواند از پله،‌‌ پایین و بالا برود و یا فکر اختراع‌‌ ‌یک ابزار کنترل‌کننده‌ی عصبانیت، ایجاد شده باشد، پس از اولویت‌بندی و انتخاب، بایستی فرد امکان تحقق و اجرایی‌شدن ساخت وسیله‌ی موردنظر را بررسی کند و در صورت امکان‌پذیر بودن، در خصوص ساخت یک نمونه از آن اقدام نماید و مورد تحلیل قراردهد. 

گام سوم) طراحی یا برنامه‌ریزی کارآفرینی:

در صورت انتخاب نهاییِ موضوع فعالیت کارآفرینی، یعنی تعیین‌شدن ارائه‌ی محصول یا خدمت خاص، برای عرضه‌ی عمومی و ارائه‌‌ به بازار مصرف، لازم است طرح و برنامه‌ی تجاری‌سازی تهیه شود‌ که آن‌را «برنامه‌ی کسب‌و‌کار» می‌نامند. طرح و برنامه‌ی کارآفرینی شامل اطلاعات ‌ضروری و مهمی مانند طرح و برنامه‌ی تولید، ‌سازمان‌دهی ‌مالی، بازاریابی و نیروی انسانی و... می‌باشد و در‌واقع پاسخ‌گوی سه سؤال اساسی است: «اکنون کجا هستیم؟ کجا می‌خواهیم برویم؟ و چگونه می‌خواهیم برویم؟»

در‌واقع کارآفرین، مانند مسافری است که می‌خواهد با یک وسیله‌ی نقلیه و مجموعه‌ای از امکانات، از یک مبدأ، حرکت را شروع کند و به مقصدهای مشخص و از پیش تعیین‌شده برسد. بنابراین لازم است تا حد امکان، کلیه‌ی عامل‌های داخلی (مانند امکانات، منابع علمی، منابع اطلاعاتی، منابع مالی، منابع انسانی و...) و نیز عامل‌های خارجی (مانند تغییرهای اجتماعی، تغییر قانون‌ها، تغییر نیازها، تغییر فناوری‌ و...) درنظر گرفته شوند. هرقدر تهیه‌ی طرح و برنامه‌ی کار‌آفرینی بهتر، دقیق‌تر و کامل‌تر صورت‌گیرد، انجام فعالیت کارآفرینی، موفق‌تر خواهد بود‌ چراکه طرح و برنامه‌ی کارآفرینی، مانند یک نقشه‌ی راه است که مسیرهای لازم برای طی‌شدن، در آن مشخص شده است. بنابراین طراحی و تهیه‌ی آن باید با دقت، حوصله و ماهرانه انجام شود. 

گام چهارم) اقدام یا مدیریت خلاقانه:

مدیریت خلاق و کارآفرینانه شامل فعالیت‌های مختلف مدیریتی مانند مدیریت استراتژیک، مدیریت اجرایی، مدیریت تولید، مدیریت تبلیغات و بازاریابی و مدیریت نیروی انسانی می‌باشد و در همه‌ی آن‌ها نیز همواره از خلاقیت و حل خلاق مسأله استفاده می‌شود.

نکته‌ی بسیار مهم این است که چنان‌چه در هر یک از مر‌حله‌های اجرای برنامه‌ی کارآفرینی، ضعف یا نقصی وجود داشته باشد، بایستی با تدبیر و خلاقیت، نسبت به حل آن‌ها اقدام نمود و اگر مرحله‌های اجرا با مشکل یا مانعی مواجه گردد، نبایستی هرگز ناامید و مأیوس شد بلکه بایستی همواره با توکل به خدا و نیز با درایت، خلاقیت، صبر، سعی و تلاش و پشتکار، عزم جزم و امید و اعتمادبه‌نفس بالا در جهت حل مشکل‌ها و مدیریت اثربخش گام‌نهاد.