بررسی ارتباط عوامل تنش زای شغلی بر اساس مدل نیاز و کنترل شغلی

بررسی ارتباط عوامل تنش زای شغلی بر اساس مدل نیاز و کنترل شغلی

( job strain demands & control model)

با عوامل خطر قلبی – عروقی در کارکنان پتروشیمی

نويسنده : مهناز شاکریان[1]

استاد راهنما : دکتر سیامک پور عبدیان[2] ،دکتر احسان ا... حبیبی[3]

چكيده پژوهش :

مقدمه :

تنش ناشی از کار یکی از پیامدهای رایج زندگی مدرن می باشد که رو به افزایش بوده وتاثیرات بهداشتی مضری بر بدن انسان به ویژه سیستم قلبی- عروقی دارد.مدل نیاز شغلی و کنترل شغلی( job demands & control model) یکی از مدلهای استاندارد جهانی در زمینه ارزیابی تنش شغلی است .این مطالعه اولین مطالعه ای است که در ایران با استفاده از مدل نیاز و کنترل شغلی به سنجش استرس شغلی و اثرات زیانبار آن بر روی سیستم قلبی، عروقی پرداخته است. هدف از انجام این پژوهش بررسی رابطه‏ی بین تنش شغلی با عوامل خطر قلبی ( فشارخون، BMI، استعمال دخانیات، کلسترول و ضربان قلب) می باشد.

روش ها:

روش پژوهش حاضر ، توصیفی، تحلیلی و جهت مطالعه آینده نگر، cohort study می باشد . جمعیت مورد مطالعه 500 نفر از کارکنان مشغول به کار در شرکت پتروشیمی بوده اند. این افراد به سه گروه بهره برداری وتعمیرات و خدمات تقسیم شده اند که به دو نوع پرسشنامه شامل پرسشنامه کنترل شغلی و نیاز شغلی و پرسشنامه استرس شغلی پاسخ داده اند. برای تعیین چگونگی وضعیت ریسک فاکتورهای قلبی(فشارخون، BMI ، استعمال دخانیات ،کلسترول و ضربان قلب)از اطلاعات موجود در پرونده های بهداشتی کارگرانی که به پرسشنامه ها پاسخ داده اند، استفاده شد.. برای تجزیه وتحلیل داده ها، ابتدا از روش های تحلیل عاملی وآزمون بارتلت و در مرحله بعد از روش آزمون کی دوبرای بررسی ارتباط معنی دار بین متغیر های کیفی و استرس استفاده شد. .سپس از روش آزمون فرضیه بر پایه اتا برای بررسی ارتباط معنی دار بین استرس ومتغیرهای کمی از قبیل فشارخون و کلسترول استفاده گردید.

یافته ها :

نتایج این پژوهش نشان داد که بین نیازشغلی و کنترل شغلی 28.295) 2= χ و 0.000 ( sig= و همچنین بین کنترل شغلی و نیاز شغلی و استرس ارتباط معنی داری (استرس کم با 15.154 2= χو 0.000sig=، استرس متوسط با 2=9.642 χوsig=0.047 واسترس نسبتا زیاد با 2=26.321 χ و (sig=0.004وجود دارد. بین تاهل واسترس در سه گروه مورد مطالعه بااسترس( 24.801 2=χوsig=0.001 ( وبین درجات شغلی واسترس در سه گروه مورد مطالعه (2= 70.702 χوsig=0.000 ) و بین سطح تحصیلات واسترس در سه گروه مورد مطالعه ( =58.737 2χوsig=0.000 ) ،بین سن افراد واسترس (2=30.941 χوsig=0.000 ) ، بین BMI و استرس (2=38.371 χوsig=0.000 ) ، بین ضربان قلب واسترس (2=145.078 χوsig=0.000 ) وبین مصرف دخانیات واسترس با(2=35.652 χوsig-0.000 )نیز ارتباط معنی داری وجود داشت. همچنین بین کلسترول خون واسترس (ضریب اتا با مقدار0.469) و بین فشار خون سیستول و استرس نسبتا زیاد،( ضریب اتا 0.684)، بین فشار خون دیاستول و استرس نسبتا زیاد( ضریب اتا 0.696) ارتباط وجود داشت.

نتیجه گیری:

این مطالعه وجود ارتباط معنادار بین استرس شغلی وریسک فاکتورهای قلبی را نشان داد. این ارتباط بین استرس نسبتا زیاد و فشار خون دیاستول از همه قویتر بود اما در این پژوهش ارتباط بین استرس ناشی از کار و کلسترول خیلی قوی نبوده است.

مقدمه:

استرس شغلی پاسخ هیجانی و روانی است و زمانی اتفاق می افتند که فرد شاغل احساس نماید بین مسئولیتهای محوله و توان جسمی و روحی فرد و نیز قدرت تصمیم گیری او در حین انجام کاربرای عملی کردن این مسئولیتها تعادل وجود ندارد (1). امروزه در بهداشت حرفه‏اي مسئله عوامل استرس زا جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است . با اين وجود اگرچه مطالعات بسياري بر روي اثرات زيان آور فيزيکي يا شيميايي بر روي کارگران در محيط هاي کاري صورت گرفته است اما تحقيق بر روي ريسک فاکتورهاي رواني و پيامدهاي ان در محيط هاي شغلي آنچنان که بايد مورد توجه نبوده است (2).

.تحقیقات صورت گرفته در ایران نشان دهنده ی شیوع بالای استرس شغلی ( به طور میانگین 14/4 درصد )بوده است ( 3 ). از آنجا که استرس شغلی ماهیتی ذهنی دارد ، اندازه گیری آن با سنجش های فیزیکی وشیمیایی امکانپذیر نبوده و برای سنجش ان به مدل های نظری نیاز است تا اجزای استرس شغلی شناسایی شده و اثرات آن به صورت کمی برآورد گردد. در طی 25 سال گذشته ، یکی از الگوهای موقعیت فشار زا در شغل که بسیار مورد آزمون واقع شده است ، الگوی نیاز ـ کنترل شغلی (job strain – demands & control model) JD-C است که توسط رابرت کاراسک (4) گسترش یافت. الگوی JD-C ، روی دو بعد نیاز شغلی و کنترل شغلی در محیط کار متمرکز است. نیاز های شغلی به حجم کار فرد برای به انجام رساندن آن، بعلاوه درخواستها و محدودیتهای زمانی مربوط به کار اشاره داد. کنترل شغلی به کنترل فرایند کاری یعنی توانایی تصمیم گیری و فرصت برای اعمال میزان کنترل بر روی کار به منظور به انجام رساندن آن مربوط می شود. شکل (1) این الگو رانشان می دهد.

شکل(1)

بنابراین الگوی کنترل ، نیاز شغلی بر پایه این فرض است که وقتی که نیاز های شغلی بالا است، کننرل شغلی نه تنها سپر توسعه فشار جسمی و روانی است بلکه احساس شایستگی، اثربخشی و موفق بودن را نیز به وجود می آورد. اخیراً دو پارامتر دیگر هم به این الگو اضافه شده که یکی میزان حمایت اجتماعی و دیگری امنیت شغلی می باشد (5).یکی از ویژگیهای منحصر به فرد این مدل که آن را نسبت به سایر مدل های موجود در این زمینه نظیر ( Effort – Reward Imbalance- ناهماهنگی بین تلاش و پاداش ) متمایز ساخته ، این است که این مدل در برگیرنده ی طیف وسیعی از عوامل فشارزای شغلی در محیط کار مانندکافی نبودن قدرت تصمیم گیری فرد شاغل، بالا بودن حجم کار محوله، عدم رضایت شغلی فرد میباشد . علاوه بر آن طبق مطالعات پیشین، این مدل بیش از سایر الگوها نشان دهنده ی میزان تأثیر استرس شغلی بر روی پارامترهای فیزیولوژیکی خصوصا عوامل خطر قلبی – عروقی می باشد.در حالیکه مدل« ناهماهنگی بین تلاش و پاداش » بیشتر بر روی عوامل اقتصادی موجود در محیط کار متمرکز گردیده است.

تاکنون بسياري از ريسک فاکتورهای CVD (بيماريهاي قلبي و عروقي)، از قبيل BMI، مصرف سيگار، رژيم غذايي، فعاليت بدني و ... بيان شده اند،در حاليکه بررسي اين قبيل ريسک فاکتورها از ديدگاه روانشناختي خيلي کمتر بوده است(11)این بیماریها به تنهایی.. هزینه ای بالغ بر 17 میلیاری دلار به ازای هر سال به دلیل کاهش تولید وهزینه های درمان به دنبال دارد.(11و12 ). در مطالعات پيشين ارتباط مثبت معناداري بين استرس دريافتي و پاسخهاي فيزيولوژيک متعاقب آن نشان داده شده است. وقتي استرسهاي منجر به پاسخهاي فيزيولوژيک در بدن مرتباً تکرار شوند، عوارضي نظير بي نظمي در هورمونهاي آدرنال سپس تغييرات فيزيولوژيک در سطوح کورتيزول، آغاز تغييراتي در گلوکز خون، ايجاد بعضي بيماريهاي مرتبط با کورتيزول مثل ديابت، اترواسکلروز، و نيز بيماري افسردگي پديدار مي گردند. بعضي مطالعات سطوح کورتيزول و کاتکولامين های خون را در کارگران ، با توجه به ارتباط و مقايسه با ميزان استرين شغلي، ميزان حمايت، کنترل و نيز تقاضاي شغلي آنها، اندازه گيري کرده اند (12و13). بعلاوه استرس شغلي با افزايش غظت کورتيزول آزاد در آغاز يک روز کاري مرتبط است، که اين تغيير سطح کورتيزول خون در ابتداي صبح به نوبه خود احتمال بروز بيماريهاي قلبي را افزايش مي دهد (15و14). در مطالعه ديگري محققان دريافته اند که استرس شغلي با افزايش دفع کاتاکولامين و همچنين کاهش سطوح کورتيزول ارتباط دارد (15). همچنین اینکه افزايش نياز فيزيکي و رواني کار با تغييراتي در کورتيزول و کاتاکولامين هاي باز فعال شده و بهبود يافته در کارگران مرتبط بوده است (16).

عليرغم شناخت بسياري از ريسک فاکتورهاي بيماريهاي قلبي منجر به مرگ در ايالات متحده آمريکا، عوامل متنوع ناشناخته که منجر به ايجاد بيماريهاي قلبي عروقي و مرگ ناشي از آنها مي گردد، هنوز باقي مانده اند . ميزان قربانيان بيماري CVD در سال 2005، 2/35 درصد بوده است. در حاليکه در سال 2004 نرخ آمار مرگ و مير ناشي از CVD، 288 نفر در هر 100000 نفر جمعيت ثبت گردیده است (17).در کشورهاي صنعتي بيشترين بار اقتصادي تحميل شده ناشي از بيماريها مربوط به CHD (بيماري کرونر قلبي) بوده که 9 درصد کل هزینه بيماريها را در اين کشورها از نظر ناتواني شخصي در سالهاي حيات به خود اختصاص داده است (18). بعلاوه مطالعات خطر بزرگتر بيماريهاي قلبي عروقي مرتبط با مشکلاتي نظير فشارخون را در جوامع صنعتي و شهرنشين نشان داده اند(19). در ازمايشات انجام شده روي کارگران ايالات متحده آمريکا ارتباط بين قدرت تصميم گيري فرد در کار (کنترل کاري) با سکته قلبي خيلي بيشتر از استعمال سيکار بوده است در يک مطالعه ديگر نيز ارتباط بين بيماريهاي قلبي ايجاد شده و استرين شغلي ثابت شده است.همچنین ارتباط معناداري بين اثر تقاضاي شغلي بالا و کنترل پايين فرد بر روي کارش، و همچنين تداخل بين اين دو عامل بر روي خصوصيات فردي فرد و بالتبع آن ريسک فاکتورهاي ناراحتي قلبي وجود دارد. (20 – 24 ). ارتباط بين قدرت تصميم گيري فرد (کنترل کار) با احتمال CHD بيشتر از ارتباط بين کلسترول سرم خون فرد با CHD بوده است . علاوه بر آن در مطالعه دیگری ،ارتباط مثبت معناداری بين موارد ايجاد شده بيماريهاي قلبي با کنترل پائين و يا استرين شغلي نشان داده شده اند.(25 و26 )همچنین ارتباط بين استرين شغلي بر اساس تقاضاي شغلي بالا در فرد و کنترل پائين شخص بر روي کار و بيماريهاي قلبي بر اساس جنس، نژاد، وضعيت اجتماعي ، اقتصادي در بسیاری از مطالعات نشان داده شده است. (27).

با وجود مطالعات متعددی که در این زمینه در کشورهای مختلف صورت گرفته است ،به دلیل تفاوتهای موجود در ارزشهای شغلی در درک ویژگیهای محیط کار و نوع نگرش فرد، احتمال به دست آمدن نتایج متفاوت در کشور ما زیاد است. از طرف دیگر مطالعاتی که یک الگوی استاندارد جهانی را برای ارزیابی استرس شغلی و ارتباط آن با عوامل خطر قلبی – عروقی مورد استفاده قرار دهد در کشور ما بسیار نادر است. این مطالعه در شرکت پتروشیمی انجام شده است ،زیرا این صنعت در کشور ما از صنایع پر خطر محسوب شده و همچنین دربرگیرنده ی طیف وسیعی از مشاغل مختلف می باشد و می تواند نمونه ای مناسب در زمینه ی سنجش وسعت وشدت استرس شغلی به حساب آید.

هدف این مطالعه بررسی شیوع استرس شغلی با استفاده از مدل نیاز ،کنترل شغلی وتعیین ارتباط آن با عوامل خطر قلبی – عروقی بوده است.

روش ها

با توجه به اهداف این پژوهش مطالعه از نوع توصیفی – تحلیلی، جهت مطالعه آینده نگر study cohort می باشد. تعداد 500 نفراز کارکنان از بین کارکنانی که ازسال 1386 به بعد در پست فعلی خود مشغول به کار بوده اند به صورت تصادفی ساده انتخاب شد ند و به پرسشنامه های مربوط به نیاز وکنترل شغلی و استرس شغلی پاسخ دادند افرادي که تغيير پستي داده اند و يا سابقه بيماريهاي قلبي وعروقي داشته اند را از پژوهش خود خارج نموديم. بررسی متغیرهای نیاز شغلی، کنترل شغلی در بین این سه گروه کاری بطور مجزا انجام گرفت و سپس ارتباط آن با ریسک فاکتورهای قلبی مورد توجه واقع شد . از میان این 500 نفر، 85 نفر در قسمت بهره برداری، 205 نفر در تعمیرات و 210 نفر در خدمات مشغول به کار بوده اند در سطح آمار توصيفي از جداول يک بعدي، دو بعدي، سه بعدی،فراواني، درصد، ميانگين و ترسيم جداول استفاده شده است.

برای سنجش مؤلفه های نیاز وکنترل در شغل ،از پرسشنامه وال-جکسون مولارکی (1995) استفاده شده است. . این پرسشنامه دارای 24 سئوال است که 10 سئوال اول مربوط به کنترل شغلی و 14 سئوال دوم مربوط به تقاضاهای شغلی(نیازشغلی) می باشد. در این پرسشنامه یک مقیاس سه درجه ای (2-0) بلی ، تا حدودی و خیر برای هر سئوال درنظر گرفته شده است براي پرسشهاي انتخاب شده درپرسشنامه کنترل شغلي، افراد را امتياز بندي مي کنيمکساني که امتيازبين 2-0 داشتندرا در دسته کنترل پايين وکساني که بين4-3 امتياز داشتند را دردسته کنترل متوسط و از6-5 را در دسته کنترل بالا، قرار داد يم.

ابتدا از روش تحليل عاملی برای مشخص شدن مهمترین پرسشهای کنترل شغلی و نیاز شغلی استفاده شد.

با توجه به تحلیل عاملی مهمترین سؤالات پرسشنامه مربوط به کنترل شغلی مجزا شدند به عنوان مثال عامل اول در برگیرنده ی سه سؤال زیر می‏باشند.

1-آيا شما مي توانيد نحوه کارتان را تغيير دهيد؟

2-آيا سرعت انجام کارتان را خودتان تنظيم مي کنيد؟

3-آيا شما مي توانيد ميزان توليد خودتان را کنترل کنيد؟

بقيه عاملها نیز به همین شکل طبقه بندی گردیدند.

براي پرسشهاي نياز شغلي نيز همين مراحل را انجام داديم یعنی ابتدابرای تفکیک مهمترین پرسشهای مربوط به پرسشنامه ی نیاز شغلی تحلیل عاملی انجام گرفت. برای مثال عامل اول شامل سؤالاتی همانند زیر میشد:

1 -آيا هوشياري شما حين کار از ضررهاي هنگفت در محصول جلوگيري مي کند؟

2-در صورت وقوع خطايي از جانب شما در کارتان،آيا ممکن است آسيب هنگفتي به ابزاريا ماشين آلات وارد شود؟

3-آيا از شما خواسته مي شود با مسائلي روبرو شويد که حل آن دشوار باشد؟

وبه همين ترتيب بقيه عاملها را نامگذاري مي کنيم و به دليل اينکه عامل اول سهم بيشتري از واريانس را دارد فقط عامل اول را معرفي مي‏کنيم و امتيازبندي همانند قسمت کنترل شغلي مي باشد..

برای ارزیابی میزان فشار روانی کارکنان از پرسشنامه فشار روانی در شغل (استرس شغلی) استفاده گردید.این پرسشنامه توسط الیوت در سال 1994 ساخته شده و دارای یک مقیاس چهار درجه ای (4-1) از هرگز تا اغلب برای هر سوال می باشد. پرسشنامه مربوط به استرس افراد را از4-1کد گذاري کرده و بعد با در نظر گرفتن استاندارد پيشنهادي براي اين پرسشنامه،با جمع امتيازات براي هر فرد افراد را در سه دسته قرار داديم.

افرادي که امتيازشان از30-20 شد دردسته استرس کم

افراي که امتيازشان از 40-31 شددردسته استرس متوسط

افرادي که از 41 -50 شد را دردسته استرس نسبتاًًً زياد

(افرادي که امتيازشان بالاتر از 51 مي شود در دسته استرس زياد قرارمي گيرند.)

در تحقیق حاضر برای ارزیابی میزان پایایی ابزارهای پژوهش از روش آلفای کرونباخ استفاده گردید. (26)

از نظر اعتبار علمی پایایی پرسشنامه های نیاز وکنترل شغلی با آلفای کرونباخ0.705 و پایایی پرسشنامه مربوط به استرس با آلفای 0.657 قابل قبول است.

برای سنجش ریسک فاکتورهای قلبی مورد نیاز در این تحقیق شامل فشار خون،BMI،ضربان قلب ،استعمال دخانیات وکلسترول از پرونده های بهداشتی کارکنان استفاده گردید. پس از جمع آوری اطلاعات از پرونده های بهداشتی کارکنان ، برای بررسی وجود ارتباط بین کنترل شغلی و نیاز شغلی واسترس ووضعیت تاهل و درجه شغلی وسطح تحصیلات از روش آزمون کی دو، و برای بررسی وجود ارتباط بین استرس وریسک فاکتورهای ضربان قلب وفشار خون و کلسترول وBMI وهمچنین سن، ازآزمون فرضیه برپایه همبستگی اتا استفاده گردید، چرا که استرس در سطح رتبه ای وکیفی وریسک فاکتورهای قلبی به صورت کمی هستند.

اما برای اینکه بتوان نتیجه گیری بهتری داشته باشیم ضربان قلب ،سن،BMI را گروهبندی کردیم.که این گروه بندی به شرح ذیل می باشد:

ضربان قلب :

70-60 گروه1 80-70 گروه2 90-80 گروه3 90 به بالا گروه4 قراردادیم.

سن:

30-20 گروه1 40-30 گروه2 50-40 گروه3 60-50 گروه4

BMI :

کمتر از 25 گروه1 30-25 گروه2 بالاتر از30 گروه3

ودر این صورت چون متغیرکمی به کیفی تبدیل شد برای وجود ارتباط با متغیرهای کیفی به جای آزمون اتا از آزمون کی دو استفاده کردیم. متغیرهای کمی دراین پژوهش عبارتند است: BMI ،ضربان قلب،فشارخون ،کلسترول و سن افراد درآمارتوصیفی شاخصهای مرکزی وپراکندگی در نظر گرفته می شود که دراینجا از شاخص میانگین به عنوان شاخص مرکزی واز انحراف معیار به عموان شاخص پراکندگی استفاده شده است. داده های جمع آوری شده در دو سطح توصیفی و استنباطی با استفاده از نرم افزار آماری 15 SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.پس از انجام مراحل نمونه گیری وهماهنگی با مسئول مربوطه ، دعوت نامه هایی برای کارکنان انتخاب شده، مبنی بر حضور در جلسه پاسخگویی به پرسشنامه های کار پژوهشی ارسال گردید.این جلسات در چند روز کاری و نوبتهای متعدد طرح ریزی شد. پیش از شروع جلسه ، محقق ضمن معرفی خودومؤسسه پژوهش (دانشگاه علوم پزشکی اصفهان )با تأکید بر اصل امانتداری و محرمانه بودن پاسخها ، از افراد خواست تا به دقت و صداقت به سؤالات پاسخ دهند.از آنجا که اخلاق پژوهش حکم می کند، پس از اجرای تحقیقات ،باید توجیه پس از اجرای پژوهش صورت پذیرد به همین منظور پس از جمع آوری پرسشنامه پژوهشگر تعهد نمود که گزارش کلی حاصل از تحلیل داده ها را به اطلاع شرکت کنندگان در جلسه ی پاسخگویی به پرسشنامه ها برساند.

واژگان كليدی: نیاز شغلی، کنترل شغلی ،ارگونومی، استرس شغلی، ریسک فاکتورهای ناراحتی قلبی

بررسی ارتباط عوامل تنش زای شغلی بر اساس مدل نیاز و کنترل شغلی

هدف این مطالعه بررسی شیوع استرس شغلی با استفاده از مدل نیاز ،کنترل شغلی وتعیین ارتباط آن با عوامل خطر قلبی – عروقی بوده است.

روش ها

مطالب مشابه :

پرسشنامه استرس شغلی

پرسشنامه استرس شغلی

بانک جامع پرسشنامه

پرسشنامه های علمی- پژوهشی( دارای روایی ، پایایی ، شیوه نمره گذاری و تفسیر)

رابطه استرس شغلی و کاردکرد خانواده با اختلال رفتاری فرزندان، در خانواده های دارای والدین شاغل

دانلود و تهیه و ارائه پرسشنامه و آزمونهای مختلف

بررسی ارتباط عوامل تنش زای شغلی بر اساس مدل نیاز و کنترل شغلی