نظریه‏های شناختی-اجتماعی

نظریه‏های شناختی-اجتماعی

در این جا به معرفی نظریۀ شناختی- اجتماعی1 می‏پردازیم. این نظریه بیشتر به یادگیری افراد در محیط اجتماعی توجه دارد. روان‏شناسان شناختی-اجتماعی معتقدند انسان با مشاهدۀ رفتار دیگران، اطلاعات، قوانین، مهارتها، راهبردها، باورها و نگرشهایی را فرا می‏گیرد.

با آنکه نقش شرطی شـدن و تقویت در تبیین رفتار آدمی مشخص شـده، بندورا2 با جنبۀ سنتی محرک-پاسخ به عنوان تنها الگو در تبیین رفتار مخالف است.

به نظر او، بخش وسیعی از یادگیری انسان با مشاهده و تقلید صورت می‏گیرد. بندورا (1959) در اولین تحقیق، در زمینۀ علل خانوادگی پرخاشگری، که به همراهی والترز3 از دانشجویان کارشناسی ارشـد دانشگاه استنفرد انجام داد، بر اهمیت یادگیری از طریق مشاهدۀ رفتار دیگران تأکید کرد و از آن به بعد، یادگیری مشاهده‏ای را مهم‏ترین عامل رشـد و یادگیری به حساب آورد. از نظر او انسان با مشاهدۀ رفتار دیگران، رفتارهای مورد نظر خود را انتخاب می‏کند. الگوها نیز به او کمک می‏کنند تا دربارۀ اجرای رفتارهای انتخاب شـده، تصمیم بگیرد. دیدگاههای اولیۀ بندورا (1977) در تبیین رفتار انسان به نظریه‏های یادگیری-اجتماعی شهرت داشت. این نظریه‏ها با تأکید بر فرآیندهای شناختی و مبانی اجتماعی رفتار و نیز تواناییهای بالقوۀ انسان، ابعاد جدیدتری یافته، به طوری که در سالهای اخیر دیدگاهی مستقل به حساب آمده است.

بندورا (1986) با تفاوت قائل شـدن بین اکتساب و عملکرد، از روان‏شناسی رفتارگرایی سنتی فاصله گرفت و با تأکید بر ریشه‏های اجتماعی رفتار و اهمیت دادن به فرآیندهای شناختی در تمام ابعاد زندگی روان‏شناختی انسان، که هدف آن تبیین نقش تواناییهای انسان در رفتار است، تحقیقات متعددی را به انجام رسانید.

1. Social-cognitive theory

2. Bandura, A

3. Walters, R. H.

از نظر بندورا (1981)، عواطف، تفکر و رفتار فرد در هر موقعیت به احساس توانمندی او وابسته است. در موقعیتهایی که انسان نسبت به تواناییهای خود احساس اطمینان می‏کند، رفتار، شناخت و احساسات او کاملاً متفاوت از موقعیتهایی است که فرد در آن احساس ناتوانی، ناامنی یا فقدان صلاحیت می‏نماید. به طور خلاصه، درک انسان از کارآمدی خود، نه تنها بر الگوهای رفتاری و فکری، بلکه بر انگیزش و برانگیختگی هیجانی، او نیز تأثیر می‏گذارد و براساس باورهایی که نسبت به توانایی خود و نتایج مورد انتظار اعمال خود دارد، رفتار می‏کند.

با توسعۀ جنبه‏های مختلف، عنوان یادگیری-اجتماعی در این نظریه به مرور معنای خود را از دست داد؛ در این نظریه، فرآیندهایی چون خود-گردانی1 و سازو کارهای انگیزشی2 مطرح شده که فراتر از حوزۀ یادگیری است و همچنین فرآیند کسب دانش از طریق پردازش اطلاعات تبیین شـده است نه با الگوی شرطی شـدن (بندورا، 1986).

از سوی دیگر، نظریۀ شناختی-اجتماعی، هم به خاستگاه اجتماعی رفتار و تفکر تأکید دارد و هم بر بعد شناختی آن، که برای بیان تأثیر فرآیندهای فکری بر انگیزش، عواطف و عمل انسان مناسب است.

به اعتقاد بندورا دیدگاه سنتی رفتارگرایی درست است، اما کامل نیست؛ رفتارگرایان، بخشی از یادگیری را تبیین می‏کنند و بخش عمده‏ای از آن را که شـامل تأثیر عوامل اجتماعی بر یادگیری است، نادیده می‏گیرند. وی یادگیری مشاهده‏ای را مهم‏ترین عامل رشـدو یادگیری دانست و نظریه‏های یادگیری را برای تبیین چگونگی اکتساب و عملکرد رفتارهای غیرمعمول، که حاصل آزمایش روی حیوانات است، مبهم و ناقص معرفی کرد. (بندورا و والترز، 1963).

بندورا در 1963 به همراه ریچادر والترز یادگیری اجتماعی و رشـد شخصیت3 را تألیف کرد و سپس خود کتابهای متعددی از جمله، اصول تغییر رفتار4 (1969)، پرخاشگری: تحلیلی بر یادگیری اجتماعی5 (1973)، نظریه یادگیری اجتماعی6 ( b1977)، بنیادهای اجتماعی تفکر و عمل: نظریه‏ای شناختی-اجتماعی (1986) و کتاب جامع خود- کارامدی: اعمال کنترل7 (1997) را نگاشت. بندورا نظریه خود را به حوزه‏های مختلفی از رفتار انسان گسترش داد. از مهم‏ترین سازه‏های مورد نظر او، خود-کارآمدی، هدف‏گزینی، پیش‏بینی نتایج، ارزیابی پیشرفت در دستیابی به اهداف، خود-گردانی، تفکر، هیجان و عمل است.

بندورا نظریۀ شناختی-اجتماعی را در کتاب مبانی اجتماعی تفکر و عمل: نظریۀ شناختی-اجتماعی8 (1986) شرح داده است. در این کتاب، وی به جای معرفی تقویت، به عنوان عامل تعیین کنندۀ رفتار، بر یادگیـری از طریق تقلید و مشاهدۀ الگو تأکید می‏کند. به نظر بندورا، بخش وسیعی از یادگیری انسان از طریق مشاهده و تقلید صورت می‏گیرد.

بندورا (1997) نظریۀ جامعی در مورد یادگیری مشاهده‏ای تدوین کرد و به مرور آن را به اکتساب مهارتها،

1. Self-regulation

2. Motivational mechanisms

3. Social Learning and Personality Development

4. Principles of Behavior Modification

5. Aggression: A Social Learning Analysis

6. Social Learning Theory

7. Self-Efficacy: The Exercise of Control

8. Social Foundation of Thinking and Action: A Social-Cognitive Theory

راهبردها و رفتارهای متنوع انسان تعمیم داد. امروزه، اصول نظریۀ شناختی-اجتماعی در یادگیری مهـارتهای شناختی، اجتماعی، حرکتی، خود-گردانی و حتی پرخاشگری، رشـد اخلاقی و ارزشهای اجتماعی به کار می‏رود.

یکی از وجوه بارز نظریه شناختی-اجتماعی، نقش مهمی است که این نظریه برای کارکردهای خود-گردانی1 در نظر می‏گیرد. انسان فقط در جهت هماهنگی با انتخابهای دیگران رفتار نمی‏کند، بلکه بیشتر رفتارها به وسیله معیارهای درونی و واکنشهای خود-ارزیابی، برانگیخته و تنظیم می‏شوند. (بندورا، 1986)

در این فصل، ابتدا پیش فرضهای اساسی نظریۀ شناختی-اجتماعی و مفاهیمی که این دیدگاه در مورد ماهیت یادگیری و رفتار به کار برده است، بررسی می‏شـود.

بخش مهم این فصل به فرایندهای سرمشق‏گیری اختصاص دارد. در بخش عوامل مؤثر بر یادگیری و عملکرد، بر نقش اهداف2 و خود-کارآمدی3 تأکید می‏شـود.

همچنین نقش فرآیندهای شناختی و اجتماعی در انگیزش و خود-گردانی به طور مبسوط مورد توجه قرار خواهد گرفت.

پیش‏فرضهای اساسی نظریه شناختی-اجتماعی

نظریه شناختی-اجتماعی، پیش‏فرضهای مشخصی در تبیین یادگیری و عملکرد دارد. این پیش‏فرضها به تعامل دو جانبۀ محیط، فرد و رفتار (موجبیت دو جانبه)4، تفاوت بین یادگیری و عملکرد، سرمشق‏گیری، یادگیری مشاهده‏ای، نحوۀ یادگیری (یادگیری مستقیم و جانشینی) و خود-کارآمدی مربوط است که هر یک جداگانه بررسی می‏شـود.

عوامل تعیین کنندۀ متقابل (موجبیت دو جانبه)

در نظریۀ شناختی-اجتماعی، عوامل فردی، محیطی و تمام آنچه موجب رفتار می‏شـود، تعیین کننده‏های به هم پیوسته معرفی شده‏اند. بندورا تعامل این عوامل را موجبیت دوجانبه می‏نامد. (بندورا، 1977).

1. Self-regulation

2. goals

3. self-efficacy

4. reciprocal determination

در این دیدگاه، رفتار فرد تحت تأثیر نیروهای اجتماعی است، اما نحوۀ برخورد و چگونگی تأثیرگذاری بر نیروهای اجتماعی در اختیار او است. به عبارت دیگر، همان‏طور که شرایط محیطی، رفتار فرد را شکل می‏دهد، فرد نیز موقعیتها را انتخاب می‏کند، بر دیگران تأثیر می‏گذارد و از دیگران تأثیر می‏پذیرد. به نظر بندورا (1986)، فرد نه به وسیله نیروهای محیطی کنترل می‏شـود و نه چنان آزاد است که خارج از تأثیر محیط عمل کند. در این دیدگاه، رفتار فرد از طریق تعامل او با محیط تبیین می‏شـود.

فرد (P)

بندورا از دیدگاههایی که فقط به عوامل درونی مؤثر بر رفتار توجه می‏کنند و عوامل محیطی را نادیده می‏گیرند و نیز آنهایی که انسان را پاسخ‏ دهنده‏ای منفعل در برابر رویدادهای محیطی می‏دانند، انتقاد می‏کند (پروین و جان، 2001) به نظر او، فرد و محیط بر یکدیگر تأثیر می‏گذارند. تأکید بندورا بر تعامل منابع درونی و بیرونی در تعیین رفتار، نقش مهمی در درک نظریه شناختی-اجتماعی او دارد. در این برداشت، انسان موجودی است فعال و تأثیرگذار بر محیط، ولی در عین حال، به نحوی قانونمند تحت تأثیر محیط قرار می‏گیرد. این دیدگاه بندورا را می‏توان در شکل زیر، که موقعیت1، فرد2 و رفتار با یکدیگر در تعامل‏اند، نشان داد. (همان جا)

موقعیت (S)

رفتار(B)

نظریه‏های شناختی-اجتماعی

مطالب مشابه :

همسایگان ایران

پاسخ فعالیت های نوشتاری درس های ۱ تا ۱۷ درس فارسی سوم راهنمایی

دانش های زبانی و ادبی درس فارسی هفتم

خواص انگور و مشتقات آن از نگاه امام رضا (ع)

نظریه‏های شناختی-اجتماعی

ساخت وسایل کمک آموزشی ریاضی ابتدایی-گنجینه فیلم های جشنواره رشد