تاریخچه مشهد

شهر مشهد در بخش مركزی شهرستان مشهد واقع در شمال شرقی استان خراسان و در محدوده‌ای به مساحت 270 كيلومتر مربع قرار دارد. اين شهر حدود دو ميليون و پانصد هزار نفر است. شهر مشهد بين مدار جغرافيایی 10/36 تا 23/36 عرض شمالي و 28/59 تا 43/59 طول شرقی قرار گرفته است. ارتفاع متوسط شهر از سطح دريا حدود 1050 متر (حداكثر 1150 متر و حداقل 950 متر) و جهت باد غالب از غرب به شرق است. با توجه به وجود بارگاه ملكوتي حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) و ساير جاذبه- های زيارتی و سياحتی، شهر مشهد هر ساله از نزديك به سيزده ميليون زائر پذيرایی می‌كند.

با توجه به جمعيت شهر مشهد و تمايل عمومی به تحصيلات عاليه، مراكز آموزش عالی و پژوهشی متعددی در اين شهر وجود دارند از جمله مهمترين آنها مي توان به پارك علم و فناوری خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشكی، پژوهشكده تحقيقات توسعه فناوری خراسان، دانشگاه آزاد اسلامي و ساير مراكز آموزشی عالي غير انتفاعی و آموزشكده و دانشسراهای مختلف اشاره كرد.
 

موقعيت جغرافيايي
شهر مشهد مركز شهرستاني به همين نام و مركز پهناورترين استان، يعني خراسان است كه داراي 313337 كيلومتر مربع مساحت مي باشد و در 36 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي و 59 درجه و 36 دقيقه و 45 ثانيه طول شرقي قرار دارد. وسعت شهرستان مشهد 17358 كيلومتر مربع است و در حوضه آبريز كشف رود و در انتهاي جنوبي دشت رسوبي توس واقع است و دو رشته كوه هزار مسجد در شمال و بينالود در جنوب آن قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا حدود 970 متر و فاصله زميني آن با تهران 934 كيلومتر است، و رودخانه كشف رود در 8 كيلومتري شمال اين شهر از شمال غرب به سمت شرق جريان دارد. شهرستان مشهد محدود است از شمال به جمهوري تركمنستان و از شمال غربي به درگز و چناران و از غرب و جنوب به شهرستانهاي نيشابور و فريمان و از شرق و جنوب شرقي با سرخس و تربت‏جام هم مرز است.  
اين شهرستان داراي 4 شهر (كلات، طرقبه، شانديز و مشهد) و 5 بخش و 15 دهستان و 1190 آبادي بوده و جمعيت شهرستان مشهد براساس آخرين سرشماري در سال 1375، 2247996 نفر بوده است كه 1908083 نفر ساكن در شهر و 339728 در روستا و بقيه غير ساكن بوده‏اند. در نظام سلسله مراتب شهري ايران، مشهد در مرتبه دوم بعد از تهران قراردارد كه به دليل اعتبار فرامنطقه‏اي و عوامل مختلفي همچون قرارداشتن در مسير راههاي تجاري و ارتباطي كشورهاي آسياي ميانه و افغانستان، همواره جمعيت آن در حال افزايش است.

 آب و هوا
مشهد به دليل موقعيت جغرافيايي خاص كه درمنطقه مرزي بين شمال و جنوب خراسان قراردارد و همچنين تداخل جبهه‏هاي مختلف آب و هوايي، داراي آب و هوا و خصوصيات ويژه اقليمي است و قسمت اعظم دشت مشهد- نيشابور، جزء اقليم سرد و خشك و قسمتي از دشت مشهد - قوچان، نيم خشك و سرد و بخش كوچكي از بلندترين ارتفاعات رشته كوه هاي بينالود و هزار مسجد جزء اقليم مرطوب سرد مي‏باشد و در مجموع شهر مشهد داراي آب و هواي متغير، اما معتدل و متمايل به سرد و خشك است و از تابستانهاي گرم و خشك و زمستانهاي سرد و مرطوب برخوردار است. بيشترين درجه حرارت در تابستانها 35 درجه بالاي صفر و كمترين آن در زمستان 15 درجه زير صفر و ميزان بارندگي متغير و ميانگين بارندگي سالانه در مشهد حدود 253 ميليمتر مي‏باشد. رودخانه مهم آن كشف رود است كه از شاخه‏هاي مهم آن رادكان، طرقبه، جاغرق، دهبار، زشك، گلستان و دولت آباد است. منابع تأمين آب زيرزميني دشت مشهد شامل چشمه، قنات، چاه‏عميق و نيمه عميق است.

 وضعيت اقتصادي
مشهد به جهت دارا بودن دشت حاصلخيز و نيز از جهت دامپروري و صنعت از اهميت زيادي برخوردار است. در زمينه كشاورزي، دشت مشهد داراي اراضي مزروعي گسترده است و زراعت اصلي آنها گندم، جو، چغندر قند، پنبه، علوفه، جاليز صيفي جات، نخود آبي و ديم است و باغات ميوه نيز از وسعت قابل ملاحظه‏اي برخوردار است و محصولات عمده مشهد سيب، گلابي، هلو، گوجه فرنگي، گيلاس، آلبالو و... است. مراتع مشهد اكثراً ييلاقي است و مستعد داشتن گونه‏هاي علوفه‏اي، دارويي و صنعتي مي‏باشد. مساحت مراتع مشهد، حدود 1866000 هكتار است و مراتع مصنوعي به مساحت 2000 هكتار و مساحت جنگلها حدود 22500 هكتار است كه 15000 هكتار آن شامل جنگلهاي پسته و 7500 هكتار شامل جنگلهاي ارس است. درختان موجود در جنگلها، زبان گنجشك، اقاقيا، افرا، بيد، كاج، سرو خمره‏اي و سرو نقره‏اي‏ است. مشهد از نظر پرورش دام و طيور نيز اهميت دارد.

 وضعيت صنعتي
مشهد به دليل وجود منابع معدني مختلف و تمركز مراكز توليدي و صنايع خوراكي، نساجي، برق، الكترونيك، شيميايي، دارويي، سلولزي و صنايع ديگر فلزي و غير فلزي، بويژه صنايع دستي داراي اهميت است و صنايع دستي مهم آن از جمله فرش بافي (قاليچه و گليم)، شعربافي، نمدمالي، پوستين دوزي، سنگ تراشي، قلمزني روي سنگ، سفالگري، سبد و حصيرباف، فرآورده‏هاي چوبي، فلزي و نقاشي روي چرم، مورد توجه زائران و مسافران است. در شهر مشهد به عنوان صنعتي‏ترين قسمت استان خراسان، بيشترين فعاليتهاي اقتصادي در بخش كشاورزي، صنايع غذايي، صنايع ساختماني، نساجي و پوشاك است. صنايع غذايي فعاليت اساسي را در بخش صنعت مشهد تشكيل مي‏دهد و مشهد در صنعت قند كشور مقام برجسته‏اي دارد و يكي از صادرات عمده مشهد به خارج از منطقه قند توليدي در اين شهر است.
در بخش صنايع غذايي كه عمده فعاليتهاي صنعتي مشهد را تشكيل مي‏دهد، در بيش از پانصد واحد توليدي و كارخانه، انواع رشته‏هاي صنايع غذايي شامل قند، شير پاستوريزه و مواد لبني، آرد، كمپوت، نوشابه‏هاي غير الكلي، آبميوه و ديگر مواد غذايي فعال است. در بخش صنايع نساجي، ريسندگي، پشم بافي، نخ تابي، بافندگي و نساجي تريكو توليدات مختلف و متنوعي به بازار فروش عرضه مي‏شود و در بخش صنايع فلزي توليدات مختلف اعم از در و پنجره‏، كابل، سيمهاي برق، الكتروموتور و تراش فلزات انجام مي‏شود و مهمترين توليدات در بخش صنايع كاني غير فلزي، آجرماشيني، آجرفشاري، پانل و فرآورده هاي عايق سنگي مي باشد. در بخش صنايع دستي كه مهمترين كالاهاي مسافران و مورد نياز زائران مي‏باشد، توليدات مختلف در رشته‏هاي دستباف، فيروزه، سنگ و محصولات توليدي كارگاههاي پوستين دوزي، قلمكاري، قلابدوزي و قالي‏بافي براي فروش به بازارهاي مشهد عرضه مي‏شود.

 وضعيت تجاري
شهر مشهد از گذشته به عنوان يك شهر زيارتي و سياحتي مطرح بوده و در حال حاضر علاوه بر اهميت زيارتي و سياحتي از جهت فرهنگي، علمي و سياسي و اقتصادي اهميت يافته است، به طوري كه به دلايل مختلف، از جمله حضور بيش از 12 ميليون مسافر و زائر در هر سال و قرارداشتن در مسير بزرگراه آسيايي، از امكانات اقتصادي و تجاري ويژه‏اي برخوردار شده است، چنان كه هم اكنون مركز اداري يكي از مهمترين گمرگات ايران در مشهد قرار دارد. زائران و مسافران عامل اصلي رونق و اهميت بازرگاني در مشهد بوده‏اند و عامل ديگر قرار داشتن مشهد در مسير بزرگراه آسيايي است كه بازارهاي متعدد در اين شهر ايجاد شده است.
تعداد زيادي كارگاههاي خاص توليدات كالاهاي مورد نياز زائران در مشهد وجود دارد كه سوغاتيهاي مشهد از جمله: زعفران، زيره، خشكبار، نبات، مهر و تسبيح و ديگر محصولات را بسته‏بندي نموده، در معرض فروش قرار مي‏دهند. مهمترين واردات مشهد، انواع الكتروپمپ، موتور برق، و شارژ و فرشهاي ماشيني و ماشينهاي فتوكپي، تحرير، حساب، وسايل روشنايي برق و گاز، لوازم نيروگاهي، انواع لامپ، لوازم اندازه‏گيري و تجزيه الكترونيك، انواع دوربينهاي عكاسي و فيلمبرداري، لوازم پزشكي، شيرآلات، لوازم پمپ، جرثقيل، كاميون يدك‏كش، ترانسفورماتور، محصولات شيميايي، قطعات فلزي، چراغهاي ايمني، سنگهاي صيقل و سمباده، رنگهاي صنعتي، ماشين آلات جوجه‏كشي، ماشينهاي خودكار رايانه، لوازم صوتي و تصويري وقطعات آن، مواد لبني وخوراكيهاي مختلف است كه بيشتر از كشورهاي اروپايي، ژاپن، پاكستان و دوبي وارد مي‏شود.
مهمترين صادرات مشهد، پتو، روده، كرك، پسته، آلو، سيب قيسي، برگه زردآلو، زيره سبز، خربزه، گيلاس، انگور، كيك رضوي، فرش، زعفران، ظروف آلومينيوم، لوازم شخصي، رب گوجه‏فرنگي، فرش، ميوه‏جات خشك و تازه است كه به كشورهاي اروپايي، ژاپن، كانادا، امارات متحده، كويت و ديگر كشورها صادر مي‏شود. در مجموع مشهد از نظر توليد ميوه يكي از شهرهاي مهم ايران به شمار مي‏آيد و به دليل وجود منابع معدني مختلف و تمركز مراكز توليدي و صنايع خوراكي، نساجي، برق و الكترونيك، شيميايي و دارويي، سلولزي و صنايع ديگر فلزي و غير فلزي و صنايع دستي داراي اهميت است و رايج‏ترين صنايع در مشهد صنعت فرش بافي (قاليچه، گليم)، شعربافي، نمدمالي، پوستين دوزي، سنگ تراشي، قلمزني روي سنگ، سفالگري، سبد و حصيربافي، فرآورده‏هاي چوبي و فلزي، نقاشي روي چرم و بدليجات است.
علاوه بر اهميت صنايع در مشهد، صنعت جهانگردي نيز در اين شهر از اعتبار و اهميتي ويژه برخوردار است و به دليل وجود جايگاه زيارتي و امكانات سياحتي و گردشگري، مشهد به عنوان يكي از مهمترين قطبهاي گردشگري در جهان اسلام و ايران اسلامي, مطرح است، به طوري كه سالانه بين 12 تا 14 ميليون زائر و مسافر در ايام مختلف سال بويژه نوروز و تابستان و ايام مذهبي و اعياد به مشهد سفر مي‏كنند تا ضمن برخورداري از فيوضات معنوي سفر و زيارت بارگاه ثامن الحجج(ع) از جاذبه‏هاي توريستي اين شهر ديدن نمايند. در شهر مشهد علاوه بر تعداد زيادي هتل، مهمانپذير، هتل آپارتمان، مسافرخانه، كمپ‏هاي زائر، هتلهاي اداري و سازماني، تكيه‏ها و حسينيه‏ها، در ايام ويژه ستادهاي اسكان از طرف ادارات و سازمانها تشكيل مي‏شود كه با هماهنگي و همكاري شهرداري مشهد، ادارات ونهادهاي مختلف، مكانهاي مختلفي براي پذيرايي وبيتوته مسافران فراهم مي‏گردد.
بيشتر مردم مشهد ايراني و تعدادي نيز ترك و كرد و عرب هستند، اما زبان رسمي مردم اين شهر فارسي و لهجه مشهدي است و 99% ساكنان مسلمان و غالباً پيرو مذهب شيعه جعفري مي‏باشند و بقيه ساكنان پيروان اديان و مذاهب ديگر هستند. براساس آمارگيري، بيشترين درصد شاغلان در مشهد را بخش خدمات و صنعت تشكيل مي دهد و درصد كمتري در بخش كشاورزي شاغل مي باشند. درصد شاغلان در بخش خدمات همواره در حال افزايش است كه علاوه بر مسايل عام مربوط به شهرهاي ايران، مشهد به دليل موقعيت زيارتي و تجارتي و سياحتي، زمينه جلب و جذب اين مشاغل را داشته است.

 وضعيت فرهنگي
در شهر مشهد به ميمنت وجود مرقد مبارك ثامن الحجج (ع) از گذشته‏هاي دور امكانات مختلف فرهنگي در اطراف حرم مطهر وجود داشته و مركز فعاليتهاي مذهبي و علمي بوده است، به گونه‏اي كه در حال حاضر, مشهد به دليل وجود امكانات مختلف فرهنگي از قبيل حوزه‏هاي علميه، مراكز دانشگاهي، پژوهشي و تحقيقاتي متعدد و مراكز مختلف تحصيلات پيش‏دانشگاهي، انجمنهاي مذهبي، علمي، ادبي، هنري، جلسات سخنراني و وجود نشريات و روزنامه هاي مختلف، يكي از مراكز مهم فعاليتهاي فرهنگي كشور به شمار مي‏آيد. اين شهر به دليل اهميت فرهنگي از قطبهاي مهم مذهبي و علمي محسوب مي‏شود و همواره سمينارها و همايش‏هاي مختلف در اين شهر برگزار مي‏گردد.
علاوه بر فعاليتهاي اساسي و مهم مذهبي و علمي، وجود نمايشگاههاي فصلي و دائمي كتابهاي منتشره در اين شهر از جمله عوامل مهم در اعتلاي فرهنگي مجاوران و زائران است. در شهر مشهد علاوه بر مدارس علميه، دانشگاههاي دولتي و مراكز دانشگاهي ديگر از جمله مراكز دانشگاهي غير انتفاعي دانشگاه آزاد، پيام نور، مراكز آموزش مديريت دولتي، مراكز آموزشي عالي فرهنگيان، مراكز تربيت معلم و ديگر مراكز آموزشي عالي وابسته به وزارتخانه‏ها و نهادهاي مختلف وجود دارد كه در آنها تعداد زيادي از دانشجويان بومي و غير بومي به تحصيل اشتغال دارند. از ديگر امكانات فرهنگي در شهر مشهد، مركز صدا و سيما، مجموعه هاي ورزشي و موزه‏ها مي باشد كه شامل 11 موزه آستان قدس رضوي، موزه نادري، موزه فردوسي و موزه تاريخ طبيعي خراسان و همچنين مراكز پژوهشي، و كتابخانه‏ها و كتابفروشي‏هاي متعدد است.