قلمرو بيابانهاي استان سيستان و بلوچستان (از جنبه اقليم شناسي)

- مقدمه:<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

تمايز نواحي مختلف مناطق خشك از يكديگر، يعني نواحي خشك، نيمه خشك، نيمه بياباني و بياباني، نياز به بررسيهاي دقيق و پايه‌اي دارد. در اين بررسي، فاكتورهاي مختلف آب وهواشناسي، در برخي از ايستگاههاي انتخابي اعم از ايستگاههاي سينوپتيك و كليماتولوژي، كه در بردارنده تمامي فاكتورهاي اقليمي هستند با اين هدف كه بتوان حدود مناطق بياباني استان را از نقطه نظر معيارهاي اقليمي از ساير مناطق آن مجزا نمود، مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌گيرد.

- انتخاب ايستگاهها، جمع‌آوري، بازسازي و تكميل آمار

پس از بررسي ايستگاههاي مختلف هواشناسي ايستگاههائي كه داراي شرايط مناسبي از نظر موقعيت و آمار موجود بودند شامل شش ايستگاه سينوپتيك زاهدان، زابل، خاش، سراوان، ايرانشهر و چابهار و چهار ايستگاه كليماتولوژي كارواندر ، بمپور ، سرباز و باهوكلات برگزيده شدند. آمار ايستگاههاي مختلف گردآوري و با انتخاب يك دوره آماري 30 ساله (1997-1968 ميلادي)، با استفاده از روش ضرايب همبستگي، روش نسبتها و تفاضلها، آمار ناقص ايستگاههاي مورد مطالعه بازسازي و تكميل گرديد.

- فاكتورهاي اقليمي تعيين كننده بيابان و روش تعيين آن‌ها

ضريب تغييرات(سالانه، فصلي، ماهيانه)بارندگي در طول دوره آماري، ضريب تمركز فصلي بارش، ضريب بي‌نظمي بارش، شدت ميانگين باران روزانه، دامنه مطلق سالانه دما، دامنه ميانگين سالانه دما و در نهايت ميانگين دوره، دامنه نوسان روزانه دما، ميانگين حداقل‌هاي هر ماه، ضريب خشكي و نقشه‌هاي هم دما، هم تبخير و هم باران استان عوامل و موادي بوده اند که در بررسي بيابان از نظر اقليم مورد استفاده قرار گرفته اند.

دامنه مطلق سالانه دما اختلاف بين حداقل مطلق و حداكثر مطلق دما در هر سال محاسبه و در نهايت ميانگين دوره محاسبه ‌شد. دامنه ميانگين سالانه دما از اختلاف بين ميانگين حداقل سردترين ماه سال و ميانگين حداكثر گرمترين ماه سال محاسبه و در نهايت ميانگين دوره محاسبه ‌گردید. دامنه نوسان روزانه دما ازتفاضل ميانگين حداكثرها و ميانگين حداقل‌هاي هر ماه محاسبه گردید. جهت محاسبه ضريب خشكي، از روش دو مارتن استفاده ‌شد.

- نتايج بررسي فاكتورهاي اقليمي در استان

در استان سيستان و بلوچستان نزولات آسماني غالباً به شكل باران و در طول ماهها و سالهاي مختلف پراكنش زماني و مكاني نامنظمي دارند. ايستگاههاي مورد مطالعه را از نظر ميزان بارندگي سالانه مي‌توان به سه دسته كمتر از 100 ميليمتر(زاهدان و زابل)، 100 تا 150 ميلمتر(ايرانشهر، سراوان، سرباز، باهو كلات، چابهار و بمپور) و بيشتر از 150 ميليمتر(خاش و كارواندر)تقسيم كرد. ضريب تغييرات سالانه نيز بين 30 تا 163 درصد متفاوت است. اين تفاوت در ميزان بارندگي سالانه، مي‌تواند به علت تأثير جريانات جوي و تغييرات ارتفاعي حاكم بر استان باشد. بالاترين ميزان بارندگي سالانه، مربوط به ايستگاه كارواندار با 3/182 ميليمتر و كمترين آن مربوط به ايستگاه زابل با 67 ميليمتر مي‌باشد. در بررسي ميزان بارندگي ماهانه نيز، وضعيت ايستگاهها يكسان نيست اما در تمامي آنها بيشترين ميزان بارندگي مربوط به ماههاي سرد سال (زمستان) مي‌باشد. كمترين ميزان ضريب تغييرات فصلي، در همه ايستگاهها، مربوط به فصل زمستان مي‌باشد. هر قدر ميزان ضريب بارش فصلي در ايستگاهي بالاتر باشد، از نظر شرايط اقليمي به بيابان نزديك‌تر است.

بالا بودن ضريب تغيير پذيري درون سالي بارش در ايستگاهها نشان‌دهنده عدم نظم و غير قابل پيش بيني بودن بارندگي در ماههاي مختلف سال مي‌باشد. تغيير پذيري درون سالي بالا نشان‌دهنده شرايط اقليمي خشك مي‌باشد. اين ضريب از 5/150 درصد در ايستگاه خاش تا 6/219 درصد در ايستگاه بمپور تغيير مي‌كند.

ضريب بي نظمي بارش زياد و در مناطق مختلف استان متفاوت است. اين ضريب بين 20تا 25 براي ايستگاههاي خاش، سراوان، كارواندر و زاهدان، و 26 تا 35 براي ايستگاههاي ايرانشهر، زابل، چابهار بمپور وبالاخره 36 تا 46 براي ايستگاههاي باهوكلات و سرباز تغيير مي‌كند. هر چه ضريب بي‌نظمي بارش بيشتر باشد ناحیه مورد نظر به شرايط بياباني نزدیک تر است. شدت ميانگين بارش روزانه تمامي ايستگاههاي مورد مطالعه زياد و بين4/5 ميليمتر براي زابل تا 05/11 ميليمتربراي چابهار متفاوت است كه خود معرف وضعيت اقليم بياباني است. از نظر شدت ميانگين بارش روزانه مناطق زابل و زاهدان(5-6ميليمتر)، مناطق خاش، ايرانشهر، بمپور و باهوكلات(5/6-9ميليمتر)و مناطق سرباز، كارواندر، سراوان وچابهار(11-9ميليمتر)را مي‌توان به ترتيب در سه گروه تقريباً متفاوت قرار داد.

نم نسبي بين 32 تا 72 درصد تغيير مي‌كند و همه ايستگاهها به استثناءايستگاههاي چابهار و باهوكلات داراي نم نسبي سالانه كمتر از 50 درصد مي‌باشند كه از خصوصيات مناطق خشك است.

ميانگين درجه حرارت سالانه ايستگاهها از C° 2/18 براي ايستگاه زاهدان تا C°9/27 براي ايستگاه ايرانشهر تغيير مي‌كند. دامنه مطلق سالانه دما نيز از C°4/31 براي چابهار تا C°4/52 براي زاهدان متغير است. بالا بودن ميانگين درجه حرارت ماهانه و سالانه، دامنه مطلق سالانه دما، دامنه ميانگين سالانه دما، دامنه نوسان روزانه دما، ساعات آفتابي سالانه نشان‌دهنده حاكميت شرايط اقليمي خشك و بيابانيدر اين استان است. ضريب خشكي دومارتن نیز بين 1/2 (زابل) تا 6 (كارواندر) تغيير مي‌كند و نشان‌دهنده وجود اقليم خشك و بيابانيمي‌باشد

- قلمرو بيابان‌هاي اقليمي استان

برای اینکار ابتدا نقشه‌هاي هم‌دما، هم‌باران و هم تبخير استان با استفاده از اطلاعات موجود و سيستم اطلاعات جغرافیایی( GIS ) تهيه گرديد. با استفاده از نقشه مبنا و با توجه به مرز كوهستان و دشت‌ها خط همباران 100 ميليمتر، خط هم‌دماي 27 درجه‌سانتيگراد و خط‌هم‌تبخير 3500 ميليمتر انتخاب و سه نقشه حاوي دو محدوده بيابان و غير‌بيابان، با توجه به عوامل سه‌گانه باران، دما و تبخير به صورت جداگانه تهيه گرديد. با تلفيق سه نقش مذكور( سه نقشه قلمرو بيابان از نظر مقدار بارش، درجه حرارت و ميزان تبخير) در سيستم GIS، يك نقشه برای استان سيستان و بلوچستان حاصل گرديد كه محدوده مشترك در هر سه نقشه به عنوان بيابان اقليمي، محدوده غير مشترك به عنوان مناطق غير‌بياباني و محدوده بينابين نيز به عنوان محدوده نيمه‌بياباني اقليمي تعيين گرديد.

مساحت بيابان، نيمه‌بيابان و غير‌بيابان به ترتيب برابر 60283.90 (2/33 درصد سطح استان) و 104044.2 (3 / 57 درصد) و 15252.50 (4/8 درصد سطح استان) کیلومتر مربع مي‌باشد. وسعت مناطق بياباني و غير بياباني استان در جدول(1) درج شده‌است. بر اساس بررسي‌هاي انجام شده پنج ناحیه بيابانی متفاوت در استان قابل تشخيص مي‌باشد. شكل(4-33)، (4-34)، (4-35) و (4-36) نقشه‌ قلمرو بيابان‌هاي اقليمي استان را نشان مي‌دهند. قلمرو بيابان‌هاي اقليمي پنج‌گانه استان عبارتند از:

1 منطقه بياباني سيستان_ زاهدان_ ميرجاوه

اين منطقه بياباني از سيستان در شمال استان با پهناي زيادي آغاز و به صورت نوار باريكي در امتداد مرزهاي شرقي در ناحيه زاهدان ادامه يافته و به نواحي ميرجاوه و جنوب آن ختم مي‌شود. طول اين منطقه حدود 460 كيلومتر و عرض متوسط آن در نواحي سيستان، زاهدان و ميرجاوه به‌ترتيب 100، 25 و 45 كيلومتر است.

2 منطقه بياباني نصرت‌آباد_ شمال بزمان

اين منطقه با جهت شمال_جنوب و در امتداد مرزهاي شرقي استان كرمان كشيده شده و شامل نواحي كوهستاني و همچنين نواحي پست مي‌باشد كه با عرض متوسط حدود 40 كيلومتر در شمال آغاز و به طول 250 كيلومتر به سمت جنوب، تا نواحي شمال بزمان ادامه مي‌يابد.

3- منطقه بياباني ايرانشهر_ جازموريان

اين منطقه داراي جهت شرقي_ غربي است و از ايرانشهر تا جازموريان به طول حدود 18 كيلومتر و عرض متوسط حدود 60 كيلومتر ادامه دارد.

4- منطقه بياباني زابلي_ اسفندك

با وسعت نسبتاً كمي در منطقه جنوب سراوان واقع و طول و عرض متوسط آن بترتيب حدود 150 و 30 كيلومتر است.

5- منطقه بياباني شرق چابهار

در سواحل جنوبي استان واقع مي‌شود كه از سمت شمال تا نواحي جكيگور و از سمت شرق تا مرزهاي پاكستان ادامه دارد. طول وعرض متوسط آن بترتيب حدودآ 125 و 70 كيلومتر مي‌باشد. تلفيق نقشه‌هاي مختلف قلمرو بيابان همپوشاني زيادي بين بيابان‌هاي اقليمي و بيابان‌هاي گياهي و خاك را نشان مي‌دهد.

با تشكر از آقاي مهندس حسيني مرندي مجري زيرطرح استان س و ب

قلمرو بيابانهاي استان سيستان و بلوچستان (از جنبه اقليم شناسي)

مطالب مشابه :

قلمرو بيابانهاي استان سيستان و بلوچستان (از جنبه اقليم شناسي)

استان سیستان و بلوچستان

فارغ التحصيلي اولين دکتري جغرافياي طبيعي اقليم شناسي در زاهدان

تهیه پروپوزال- مقاله- پایان نامه ارشد دکتری جغرافیای طبیعی

تصویر غاری در کشور ویتنام

زنجان

جدول استان های ایران