اردشیر مجرد تاکستانی

گفت و گو با اردشیر مجرد تاکستانی، نگارگر ....

چند سال پیش برای گفت وگو با اردشیر مجرد تاکستانی تلاش زیادی کردم. از دوستان روزنامه نگارم، هنرمندان نگارگر و خیلی ها شماره تماسی از او خواستم. گفتند او ساکن قم است، بسیار بداخلاق است و ممکن است به شما بدوبیراه هم بگوید.

شماره تماسی دستمان نیامد. چند ماهی بعد موضوع را رها کردم; تا چند ماه پیش که نمایشگاهی از او در فرهنگسرای هنر برپاشد و همان جا او را دیدم. قرار گفت و گوی مفصلی را گذاشتیم. تاکستانی آنقدر خوش اخلاق بود که جسارت کردم و از او درباره اخلاق ناخوشی که دیگران می گفتند پرسیدم. برایش اصلا چیز عجیبی نبود. می گفت در این سال ها خیلی های دیگر را هم از او رانده اند.
گفت: بگذار بگویند. برای ما بهتر است. کارمان را می کنیم و کسی نیست که دائم مزاحممان باشد.اردشیر مجرد تاکستانی تاریخ هنر را به خوبی می شناسد. او پاسخ به هر سئوالی را اقلا از تاریخ هنر در ۱۵۰۰ سال پیش آغاز می کند و در این میان کوچک ترین عوامل تغییر را هم از قلم نمی اندازد. تاکستانی از معدود استادان نگارگری و هنرهای سنتی ایران است که بی هیچ خساستی دانسته هایش را در چند کتاب کاربردی به چاپ رسانده است. می گوید بعد از اینکه کتاب «راهنمای نقاشی در کتاب آرایی» منتشر شد دوستانی به من گفتند خوب است گنج دست تو نسپردند! اما پاسخم این بود که مگر قرار است اینها را به گور ببرم؟
▪ درباره قم رفتنتان بگویید. چطور شد که این سال ها تا این اندازه ناپیدا بودید؟
ـ بعد از اینکه به دلیل بعضی مسائل، کار در هنرستان تهران را رها کردم و چند سالی در موزه شهدا و بعد هم در خانه به کار خودم مشغول بودم، یکی از مسئولان فرهنگی شهر قم با من تماس گرفت و گفت قرار است کارگاهی برای مرمت نسخه های خطی، در قم افتتاح کنند. گفتند اگر می آیی این کارگاه را باز کنیم. سال ۷۰ این مرکز تاسیس شد. من و چند نفر از دوستان، سه روز در هفته برای کار می رفتیم به قم. تجربه های کاری خیلی خوبی در این مدت بدست آوردم. استفاده ای که کردم را فکر نمی کنم هیچ دانشگاهی بتواند به من بدهد. نسخه های خطی بسیار ارزشمندی با تذهیب تشعیر و نگارگری های بسیار خوبی در اختیار من بود. صحافی می کردم و فهمیدم تمام چیزهایی که درباره صحافی می گویند اصلا درست نیست. درباره صحافی و کاغذ اطلاعات زیادی به دست آوردم.
▪ از آنجایی که خیلی کم مصاحبه کرده اید قاعدتا درباره خودتان هم کم حرف زده اید. کمی درباره چگونگی وارد شدنتان به کار نگارگری بگویید.
ـ کار خوبی بود ، تنبلی است دیگر! آدم در خانه می نشست کارش را می کرد. آن موقع هم بازار خوبی داشت. توریست ها می آمدند و کار می خریدند. اینطوری نبود که آدم برای کار کردن مجبور باشد زیرآب بیست نفر را بزند. بعد به آرامی وقتی وارد هنرستان شدم فکر کردم حرفه ام است و این کار را دوست دارم. یواش یواش به آن تعصب پیدا کردم. بعد از مدت ها دیگر عادت کردم و انگار تعهدی نسبت به این کار پیدا کرده بودم، نسبت به قدیمی هاکه کار کردند و آن ر ا به جایی رساندند. ۱۶ ساله بودم که کار در این رشته را آغاز کردم و در ۱۹ سالگی وارد هنرستان شدم. چون من چند سالی در مدرسه رد شدم و به دلیل مشکلاتی که داشتم یک سالی هم تحصیلم را رها کرده بودم! هم کار می کردم هم درس می خواندم و هم تنبل بودم. اما تمرین طراحی و کپی کردن کار بزرگان همیشه یکی از دلمشغولی هایم بوده است. زمانی خیلی طراحی می کردم; همه مسخره ام می کردند می گفتند بلند شو کار جدی کن، بفروش. من سال ها کار کپی کرده ام برای اینکه می دانستم به دردم می خورد. و حالاهم همین طراحی هایی که می کردم خیلی به من کمک کرده است.
▪ نگاهتان به نگارگری امروز چیست؟ با توجه به اینکه شما از معدود هنرمندانی هستید که هنوز هم با جدیت به این کار مشغولید. معمولا هم از نوآوری در این کار هراسی ندارید.
ـ هنر در کشور ما سرو سامان نگرفته است; بااین حال فکر می کنم همه هنرمند ها چه مدرنیست ها و چه سنتی کارها، چه کسانی که در سطح عالی کار می کنند و چه کسانی که حتی خوب کار نمی کنند، کارهایشان قابل ستایش است. همه کارهایشان مهم است. دو سه سال پیش مقاله ای برای دوسالانه پنجم نگارگری نوشته بودم. در آنجا گفتم هنر به عنوان یک حرفه و تخصص مطرح است. اینکه یک هنرمند فکر کند که او یک تافته جدا بافته است. اشتباه کرده است. مثل این است که یک مهندس یا پزشک چنین تصوری درباره حرفه و تخصص خود داشته باشد.
قصدم دراین مقاله این بود که بگویم هنرمندان چیزی برتر از دیگران نیستند و کار هر کس به اندازه خودش ارزش دارد. گفته بودم اگر هنرمندان قلم هایشان را زمین بگذارند اتفاقی نمی افتد، اما اگر رفتگرها قلم هایشان را زمین بگذارند دنیا مزبله دانی می شود. در دنیای فعلی همه مثل زنجیر به هم وابسته اند مگر اینکه یکی خیلی در درجه بالایی باشد و به یک روشنگری رسیده باشد; که او دیگر به هیچ کس وابسته نیست و با کهکشان ها در ارتباط است; که من در آن حد نیستم و شاید خیلی ها هم نباشند.
▪ درباره آن تعهدتان به قدیمی ها که گفتید صحبت کنید.
ـ وقتی فردی وارد وادی هنر می شود راه طولانی دارد که باید به آرامی این راه را طی کند و آن چیزی که هنرمند را موفق می کند اخلاقیات اوست. چند دلیل بوده که قدیمی ها در هنر موفق بوده اند و ما نمی شویم. حتی اروپایی ها هم نمی شوند. در دوره هایی که حکومت در ایران قدرت می گیرد، مثل دوره ایلخانیان و دوره تیموریان، از نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هنرمندان را رشد می دهند .رشد هنر برای قدیمی ها به چنددلیل بوده. هم به خاطر کوشش خود هنرمندان و بعد هم حمایت دربار بوده است. در خیلی جاهای دنیا هم همینطور بوده. اما حالا این قضیه شکل دیگری پیدا کرده است. الان هنر ما دولتی است، یعنی هنرمند آزاد باید چشمش در بیاید که کار کند و پولی دربیاورد.
▪ هنر دولتی یعنی چه؟
ـ یعنی هنرمند باید موضوعاتی را کار کند که آنها می پسندند، یا باید وابسته به گروه و باندی باشد که می پسندند تا بتواند کار کند; وگرنه هیچ حمایتی وجود نخواهدداشت. همه چیز باند و گروه بازی است، اگر کسی شانس آورده و از باند ها کناره گیری کرده باشد خدا خیلی به او لطف کرده است. برای اینکه راحت می خوابد و زندگی می کند. ممکن است آزار و اذیتش هم بکنند، اما راحت است.
هنرمندانی هستند که بدون وابستگی به بیرون خودشان یک تعهد درونی دارند. من جایی نوشته بودم نقاشی فریاد هنرمند است. به نظر بعضی ها مسخره آمد. اما به عقیده من هر هنرمندی هر کاری می کند پیامش را می رساند. اگر بتوانم با کارم حرکتی کنم یا سکوی پرشی برای دیگرانی که بعد از من می آیند باشم کار بزرگی کرده ام. مثل کاری که مرحوم حسین بهزاد کرد. پیش از او مینیاتور ها همه تکرار کارگذشتگان است. البته خیلی ها گفتند که او مینیاتور ایرانی را خراب کرده است، مینیاتور ایرانی خودش خراب هست. اما کاری که بهزاد کرد بهترین کار بود. هنرمندان معاصر، نان همان کار بهزاد را می خورند.
درباره مینیاتور و خراب بودن آن بیشتر صحبت کنید. چرا که هنرمندانی که بعد از حسین بهزاد آمدند هم کاری نکردند به آن صورت. یعنی برای احیای مینیاتور اقدامی نشد که حالا فکر کنیم نقاشی ایرانی دارد به جایی می رسد و تحولاتی در خود ایجاد می کند، یا هنرمندان در حال نو آوری هستند. یک جور مقاومت از طرف خود هنرمندان هم وجود دارد انگار. هنرجویان جوان هم چندان تمایلی ندارند که این کار را ادامه دهند.
حرف شما درست است. مخالفان هم درست می گویند. کسانی هم که دنبالش نمی روند درست می گویند. چون الان عصر سرعت است و هنرجویان می خواهند زود به همه چیز برسند. ما هم به یک ناخودباوری درباره هنرمان رسیده ایم. با اینکه می گوییم هنر نزد ایرانیان است و بس، پس این هنر کجاست؟ من با غرب و اروپا مخالف نیستم و هنرشان برایم قابل احترام است. اما اروپا تمام هنرهای سنتی خودش را حفظ کرده است، در کنار کار مدرنش. چون آنها حرکت مدرن را انجام داده اند. حالا آنها هنر مدرن را در تمام کشورهای جهان سوم که اغلب هم صاحب تمدن و هنر بسیار کهن هستند تشویق می کنند. به خصوص در ایران. برای اینکه هنرهای سنتی ما از بین برود. تصور نکنید که توهم دارم. نه! این نیست. آنها کاری می کنند که کسانی که در ایران ناآگاهند خودشان به دست خودشان ریشه هنرهای سنتی را بخشکانند. همان ها که استادند و سال ها کار کرده اند.
▪ ایراد را متوجه اساتید می دانید؟
ـ بله، خیلی از استادان ما بی سوادند و اکثرشان با پارتی و آشنا سرکار رفته اند. حاضر هم نیستند دو تا کتاب بخوانند که اقلا به شاگردهایشان خیانت نکنند.
من سال ۴۷ در هنرستان درس می خواندم این موج مخالفت با هنرهای سنتی همان زمان هم بود. یک سری دیپلمه ریاضی و ادبی که بورس تحصیل هنر در فرانسه گرفته بودند و برگشته بودند داشتند در هنرستان ها تدریس می کردند. مدرنیست هم بودند. نمره های پایین به هنرمندان سنتی کار می دادند که اینها وارد مرحله عالی نشوند. آن زمان کمی درکار مینیاتور تعصب داشتم و خیلی این مسائل ناراحتم می کرد. اینها نمی خواستند این هنرجوها به دانشگاه راه پیدا کنند چون در همان دانشگاه هم همین چیزها را درس می دادند و می خواستند کسی وارد دانشگاه شود که این چیزها را نداند. حالا هم این مخالفت با هنرهای سنتی ما وجوددارد. بااینکه همه در کلام خواهان حمایت از آن هستند اما در عمل برعلیه آن کار می کنند.
درباره انتخاب میان هنر مدرن و هنرهای سنتی، یک جور سردرگمی در هنرجویان ما بوجود آمده...
من این سردرگمی را به عنوان استاد به وجود آورده ام. باید چیزی به شمای شاگرد بگویم که پابه پای من بیایید. شما هم به من اعتماددارید و همه جا هم از من دفاع می کنید تا اینکه سال ها بعد در کمال ناباوری باورتان می شود که من سرتان کلاه گذاشته ام. خانمی سال ها پیش نزد استادی کار می کرد. در آن مدت کارهایی انجام داده بود این خانم و همه را الان به در و دیوار خانه اش زده است. می گویم چرا نمی فروشی اینها را؟ می گوید اگر بفروشم نمی توانم کار کنم. بیشتر این کارها را استاد برایم انجام داده است. این خانم ۵۷ سالش است. چطور باید باور کرد چنین چیزهایی را؟
▪ یک مسئله دیگر این است که خود دانشجوها هم نمی دانند بالاخره چه می خواهند؟
ـ ببینید مبانی هنر یک چیز ثابت است. چه هنرهای غربی چه هنرهای سنتی خودمان. اما اگر ۵۰ تا شاگرد پیش من بیایند برای آموزش این مبانی، باید ۵۰ روش وشیوه شخصی تولید شود. یعنی هر کدام از این شاگرد ها شیوه خود را به کار می برد. اما استادانی که مینیاتور درس می دهند ۵۰ تا شاگرد عین خودشان تربیت می کنند و تحویل می دهند. می خواهند به این ترتیب بگویند من از همه بهتر بودم. شیوه من اشاعه پیدا کرده است. در حالی که این خیانت به آن هنرجو و خیانت به استعدادهای جامعه است. قدرت خلاقه شاگرد از بین می رود.
این کار فقط با عشق است که جواب می دهد. اگر قرار باشد فقط از آن نان در آوریم کارهای بهتر دیگری هم وجود دارد. اگر اخلاقیات وجود نداشته باشد تخصص فرد به هیچ درد او نمی خورد. هر کاری وقتی به نتیجه می رسد که با اخلاقیات همراه باشد. در کار ما هم همینطور است. خوب و بد وجود دارد. تمام کارهایمان در جامعه کنونی، شده ضد اخلاق. یعنی تصور می کنیم که در خیابان همه نسبت به هم کینه دارند و بدبینند.
▪ این لطمه ای که می گویید به هنرهای سنتی ما وارد شده، علاوه بر مشکلی که آن را مربوط به اساتید می دانید، از کجا ناشی می شود؟
ـ برادران رایت اگر هواپیماهایشان را در انبار قایم می کردند ما چنین پیشرفتی در صنعت هواپیما سازی نداشتیم. درباره هنر سنتی ما همینطور است. ما درمورد هنرمان هیچ کاری نکردم. نه درباره تاریخ نقاشی مان به طور تخصصی مطلبی نوشته ایم و نه مینیاتورمان را عرضه کرده ایم و در معرض نقد گذاشته ایم. ما باید اول اجازه بدهیم که هنرمان نقد شود تا به این ترتیب زمینه های پیشرفتش فراهم شود. مثلا نویسنده ای در کتابش آقای فضائلی را که کار عملی نکرده است در کنار استاد فرشچیان قرار می دهد و هر دو را به عنوان هنرمند معرفی می کند.
یعنی این ناآگاهی به نوشته در می آید. سال های ۵۵ بود و آقایی که سرگروه تجسمی دانشگاه هنر تهران بود و از مولفین کتاب های تجسمی هم هست به من گفت: درست است که می گویند آقای فرشچیان یک ماه روی یک برگ کار می کند؟ شنونده باید عاقل باشد. آخر چرا باید یک ماه روی یک برگ کار کند؟ تیمی که الان دارند برای هنرهای سنتی سینه چاک می دهند زمانی هنرهای سنتی را به شدت می کوبیدند. باید مقالات زمان شاهشان را بخوانید. اینها همان زمان برای کلاس های نگارگری که من برگزار می کردم سم پاشی کردند طوری که ثبت نام کننده های کلاسم از ۳۵ نفر به ۵ نفر رسید. اینها تبر برداشته بودند ریشه هنرهای سنتی را بزنند.
هنر ما هم همینطور دارد لطمه می بیند. چون نمی شناسندش. حضرت علی (ع) در نهج البلاغه می گوید: آن چیزی را که نمی شناسند علم نمی دانند. هر هنری بر اثر کارکردن راهی پیدا می کند به سمت شکوفا شدن. ما در زمینه هنرمان هیچ کار نکرده ایم بعد انتظار داریم که موفق شویم.
من هنرمندانی را در زمینه نگارگری می شناسم که کار ۵۰ سال پیششان را ۵۰ سال است که دنبال خود می کشند اینور آنور می برند و نمایش می دهند در حالی که هنرمندان خوبی هم هستند. اما اینها کار نمی کنند.
سیستم ما همین است. کسی که هنرمند است را نمی پذیرند چون سیستمشان این است که خودشان را سرکار ببرند. نه کسی که کار بلد است را. محال است با این سیستم ما پیشرفت کنیم. چندی پیش در تاکسی بود که رادیو گفت دستگاهی خریداری شده که ما امسال با مشکل کمبود گاز مواجه نشویم. من خندیدم گفتم فاتحه گاز را بخوان... و چند وقت بعد ما با این مشکل کمبود گاز مواجه شدیم. حالا حکایت مینیاتور ما هم همین است. ما این همه سابقه کار در مینیاتور داریم. این همه هنرمند خوب داریم.در کدام موزه معتبر دنیا دیده اید که هنر مدرن را ما در موزه هایشان گذاشته باشند. همین حالا هم آثار مربوط به هنر گذشته ما را در حراج کریستی و اینها خریداری می کنند. بعد ما خودمان در داخل اهمیتی به هنرهای گذشته خودمان نمی دهیم. مثل اینکه ما یکی از بزرگترین تولید کنندگان گاز هستیم و در داخل خودمان مشکل کمبود گاز داریم! اصلا همه کارمان همین است.
دانشجویی داشتم که موضوع پایان نامه اش استاد فرشچیان بود. از او خواستم که تمام مقالات و نوشته های موجوددرباره او را جمع آوری کند. تمام کسانی که از او تعریف کرده بودند خارجی و تمام کسانی که به او توهین کرده بودند ایرانی بودند.
▪ خودتان در زمینه مینیاتور کارهای نویی انجام داده اید. دراین باره بیشتر صحبت کنید.
ـ در میان همکاران من هیچ کسی به اندازه من کار قدیمی نکرده است. یعنی برکت کار قدیمی ها از کار من بیشتر است انگار ارواح آنها به من کمک می کند. هنوز هم سفارش کپی می گیرم و کار می کنم. کار نکردن هنرمندان باعث شده که سطح کارشان پایین بیاید. در مینیاتور شناختن تکنیک های قدیم بسیار مهم است نمی توان بدون اینکه کارهای قدیمی را شناخت و کار کرد، همان ها را نو آوری کرد. استادان سعی می کنند طوری به شاگردان کار یاد بدهند که همیشه وابسته به خودشان باشند .
به این ترتیب ما نسل جوانی نداریم که خودش مینیاتور کار کرده باشد و بدون تکیه به استادش بتواند درباره کارش فکر کند. پس چه کسی قرار است نو آوری کند در مینیاتور؟هر لطمه ای که به ما می خورد به خاطر ناآگاهی است.
در مینیاتور، شناخت سبک ها و مکتب های قدیمی است که کار را پیشرفت می دهد بسیار مهم است. بعد از به وجود آمدن موج مدرن این مینیاتور دائما سرکوب شده است. تا همین الان. الان که دیگر فاتحه هنرهای سنتی را خوانده اند. خیلی از کسانی که دارند کار می کنند خودکفا هستند چون کسی کاری از آنها نمی خرد. مجموعه داری هم وجودندارد که بخواهد کار بخرد. من که نمی توانم بروم دم در اداره ارشاد که تو رو خدا کار مرا بخرید. اگر عشق نداشته باشد آدم نمی تواند کار کند. مینیاتور را دارد از بین می برند. اینها هنر خود را می کوبند و از بین می برند برای اینکه استفاده اش را دیگری ببرد.
▪ یعنی تعصبی در زمینه هنرهای سنتی مان در بین هنرمندان هم دیده نمی شود؟
ـ ببینید اولین سفیر آمریکا در ایران، بنیامین، سفرنامه ای دارد که در آن می گوید «هیچ وقت از ایرانی ها چیزی نخرید، بگویید خیلی قشنگ است، خودشان به شما می بخشند.» درباره فرهنگ مان هم همینطور هستیم. هنرمان را به هنر بیگانه می فروشیم. حتی سر همدیگر را هم کلاه می گذاریم.
درآموزش هنر هم سر همدیگر را کلاه می گذاریم. از سال ۴۷ که من در هنرستان بودم این جنگ و دعوا وجوددارد. همه فکرمی کنند تازه شروع شده است. ببینید برای ما هنر مدرن مفهومی ندارداصلا. اگر مدرن وجوددارد مال کسانی است که حرکت کرده اند.
ما اصلا حرکتی نکرده ایم. هی سیخ و میخ درتابلوهایمان فرومی کنیم. بعد می خواهیم هنرهای سنتی خودمان را از بین ببریم چون مردم این هنر(هنر سنتی) را دوست دارند. به فرض که هنر سنتی مان از بین رفت چه چیزی را می خواهیم جایگزین آن کنیم؟ چه چیزی را می خواهیم به جهان عرضه کنیم؟ واخوردگی ما به دلیل ندانستن ماست. کسانی که در این زمینه ها کار می کنند اطلاعاتی ندارند.
در جامعه ای که یک نفر تاریخ هنر ترجمه کند بشود استاد تاریخ هنر و چهره ماندگار، باید فاتحه هنر این جامعه را خواند. ما در خواب و رویا زندگی می کنیم که گمان می کنیم خیلی جلو هستیم. هندی ها می گویند: «دنیا خیالهی». واقعا خیالهی! کار نمی کنیم که. همه اش رویاست!
اساتید مجبورند شاگرد ها را به طرف هنرمدرن گرایش بدهند چون خودشان چیزی نمی دانند. چیزی درباره مدرن هم نمی دانند. این هنر اصلا مال ما نیست. ما چرا دنبالش می دویم؟ پست مدرنیست را باید مطالعه کنیم ببینیم آنها چرا به آن رسیده اند. این نتیجه تحولات و حرکت شان است.
تضاد و مقایسه و مسابقه را بوجود می آورند. بعدمدرنیست ها به جان ما می افتند. ما کاری نداریم با آنها. در چین دانشگاه هنر سنتی و مدرنشان کنار هم است. اصلا از این دعواها ندارند با همدیگر.

اردشیر مجرد تاکستانی

مطالب مشابه :

استاد محمود فرشچیان(مینیاتور ایرانی)

مدل مانتو با حجاب ایرانی

مدل نقاشی

فرش دروازه بهشت

اردشیر مجرد تاکستانی

واژه های فرانسوی در زبان فارسی!

معرفی چند نمونه از مراکز خرید تبریز

آموزش اجرای درخت برجسته روی دیوار