موزه هاي مشهد - موزه مردم شناسي آستان قدس رضوي - حمام مهدي قلي بيگ

تاريخ هنر و فرهنگ كهن كشورمان توجه بيش از پيش به نگه‌داري و سامان‌بخشي آثار تاريخي و باستاني را مي‌طلبد. موزه‌ها فرصت مناسبي را براي مردم مهیا می‌کنند تا به بازيابي و بررسي پيشينه خود بپردازند. در اين راستا موزه آستان قدس رضوي اينامكان را فراهم آورده است كه بتوان بخش كوچكي از ميراث گذشته را به آيندگان منتقل نمود.

     موزة مردم‌شناسي آستان قدس رضوي در كنار مقبره امير ملكشاه (معروف به مسجد شاه یا هفتاد و دو تن) در ضلع غربي حرم مطهر امام رضا (ع) واقع است، كالبد قديمي بنا گرمابه‌ای بوده است كه در سال 1027 هجري قمري توسط مهدي‌قلي بيك، ميرآخور شاه عباس صفوي وقف آستان قدس رضوی گرديده است.

     بناي حمام مهدي‌قلي بيك با گذشت زمان و همچنين دخالتهاي غير اصولي چون افزودن يك قسمت زنانه به قسمتهاي قديمي در سال 1350 ﻫ. ش. كه هيچ گونه ارزش تاريخي نداشت دچار دگرگوني شد و چهره اصلي خود را از دست داد. این بنا از حدود سال 1369 ﻫ. ش. به تدريج به صورت متروكه در آمد تا اينکه در تاريخ 5/2/1376 به شماره 1374 در فهرست بناهاي تاريخي كشور ثبت شد. سرانجام در سال 1378 ﻫ. ش. با دستورمقام منيع توليت عظماي آستان قدس رضويعمليات بازسازي آن آغاز گرديد.

     كارشناسانو معماران سنتي، تعميراتی اساسي و زيربنايي را انجام دادند و فضاهايي چون سردر،هشتي ورودي، سربينه(رختكن)، مياندر(هشتي ارتباطي بين دو فضاي گرمخانه و سربينه)، خزينه، تون يا آتشخانه، و استخر آب مورد مرمت و بازسازي قرار گرفت و در نتيجه اين امر مساحت حمام به 1875 متر مربع رسيد.

     اين بنا يكي از بزرگ‌ترين حمام‌هاي ايران مي‌باشد و ساختاری بسيار زيبا از حمام‌هاي قديمي را به نمايش مي‌گذارد.

     محوطه ورودي حمام به وسيله یک پله و همراه با يک انحنای ملايم به هشتي کوچکي وصل مي‌شود. با عبور از پنج پله با همان انحنا به سربينه يا رختکن مي‌رسيم که زيباترين بخش حمام است. در فضاي سربينه هشت ستون سنگي به صورت هشت و نيم هشت كه پوشش گنبدي را استوار نگه داشته است، سه غرفه براي پوشيدن و قرار دادن لباسها، مخصوص عامه مردم، و يک شاه‌نشين ویژه طبقه اشراف ديده مي‌شود.

     سربينه به وسيله تزئيناتي چون نقاشي و كاشي‌هاي زيررنگي آراسته شده است. تزئينات نقاشي اين قسمت 13 لايه است كه قديمي‌ترين لاية نقاشي آن مربوط به دورة صفوي و جديدترين لايه متعلق به دورة قاجار مي‌باشد. آخرین لايه آن كه اكنون در معرض ديد قرار دارد با موضوعاتي چون زندگي اجتماعي مردم، داستانهاي شاهنامه، افسانه‌هاي قديمي ايران و ماه‌هاي سال سرياني با كمي اغراق در جزئيات به تصوير در آمده است.

      بعد از گذر از رختکن، فضايي به نام هشتي يا مياندر وجود دارد که ارتباط‌دهنده دو فضاي سربينه و گرمخانه مي‌باشد.

     پس از هشتي وارد گرمخانه مي‌شويم، فضاي گرمخانه، مربع شکل و دارای چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدي شکل سقف مشتمل بر نورگيرها بر روي اين ستونها قرار دارد. در اطراف گرمخانه، چندین غرفه و در سمت غربی آن، خزينه حمام را می‌بینیم كه سطح آنها از سطح گرمخانه كمي بلندتر است.

در پشت فضاي خزينه، تون يا آتشخانه قرار دارد كه سوخت حمام اعم از چوب یا هيزم در اين قسمت قرار     می‌گرفته و دود حاصل از آن به وسيله انشعاباتي به نام «گربه‌رو» كه از تون شروع و تا سربینه ادامه می‌یابد به بیرون منتقل می‌شده است.

     آب حمام اوایل از يك قنات و بعدها از چاه موجود در سربينه تأمین مي‌شده و از طریق شبكه آب‌رساني، شامل تنبوشه‌ها و حوضچه‌هاي تصفيه، به خزینه می‌رسیده و در ديگهاي مسي كف خزينه گرم و به طور منظمي به قسمتهاي مختلف حمام هدايت مي‌شده است.

     نورگيري فضاهاي مختلف حمام به دليل قرار داشتن در داخل زمين از طريق سقف و توسط نورگيرهاي بزرگ و كوچك سقفي صورت مي‌گرفته است.

     از ديگر قسمتهاي حمام كه جلوه‌های ويژه هنري را در كنار فضاهاي ديگر به نمايش مي‌گذارد استخر آب است. در كنار ساختار اصلي حمام بخشهاي الحاقي ديگري از جمله سرويسهاي بهداشتي، اتاق اداري و تأسيسات مورد نیاز كاربري جديد مطابق با الگوهاي سنتي به اين مجموعه اضافه شده است.    

     اين مکان ارزشمند در سال 1385 به عنوان موزه مردم‌شناسيآستان قدس رضوي مورد استفاده عموم فرهنگ دوستان قرار گرفت. در قسمتهاي مختلف این حمام، وسايل استحمام، آنچه مردم در گذران زندگي از آن استفاده مي‌كرده‌اند، و نقاشي‌هاي قهوه‌خانه‌اي به نمايش گذاشته شده است.

منبع سايت موزه هاي آستان قدس رضوي - www.aqm.ir