نقدو بررسی کتاب( مهرو حکاکی در ایران نوشته ی محمدجوادجدی) یدالله قائدی
نقد و بررسي كتاب :
مهر و حكاكي در ايران ، نوشته : محمد جواد جدي ،انتشارات فرهنگستان هنر،تهران،تهران1387
يدالله كائدي (قائدي)
« بعضي ها كتاب مي خوانند كه بخوابند . بعضي ها كتاب مي خوانند كه بيدار شوند حالا اگر ميخواهي بخوابي ، اين كتاب را ببند چون فقط مي خواهد تو را بيدار كند» [1]
پس از آوارگي از وطن مالوف «خرمشهر» استاد محمد جواد جدي را به خوبي شناختم .
دست نوشته ها ، اشعار، مقالات و تحقيقاتش را با دقت مي خواندم و آنها را آلوده به غرض نمي‌يافتم .
اكنون پس از سالها آشنائي با ادب و از روي كمال صميميت و بي‌طرفي به بررسي كتاب مهر و حكاكي در ايران دست یآزيده ام اما در اين كار تا چه اندازه موفق باشم قضاوت را به خوانندگان وامي گذارم .
در اين مقاله ضمن مروري بر مطالب كتاب ، مشاهدات و نقطه نظرهاي خود را بيان
مي نمايم . كتاب مستغني از تعريف است از اين نظر كه اعتبار مندرجاتش مقبوليت جهاني خواهد داشت و شايد از اين روي بهتر بود زير نويس تصاوير دو زبانه منظور مي شد.
هر چند بعضي از مطالب كتاب ونقش مهرها بنا به مقتضيات زمان و مكان ، بنا به ميل نويسنده حذف گرديده كه در چاپ هاي بعدي لزوم افزودن آن ها بي چون و چراست.
به گفته نظامي گنجوي :
چو نتوان راستي را درج كردن دروغي را نبايد خرج كردن
كه اين كتاب چنين بوده است محققين حقيقت دوست و حقيقت شناس ، پس از مطالعه اين كتاب درخواهند يافت كه نويسنده هيچگونه تنگ نظري را در تدوين كتاب منظور نداشته است .
موضوعات طرح شده در كتاب، وسيع و متنوع و براي بعضي نظير من، كه اطلاع وسيعي در اين رشته ندارم پيچيده است و بخوبي سير تحول مهرها و هنر حكاكي از حدود 6 هزار سال پيش از نظر هنري و ساختار مورد مطالعه قرار گرفته است.
اما وقتي كتاب را به اتمام مي رساني و طرح آستربدرقه ، روي و پشت جلد را مورد بررسي قرار ميدهي با حسرت بياد اين بيت مي افتي كه :
گويا ترم ز بلبل اما ز رشك عام مهريست بر دهانم و افغانم آرزوست
اين كتاب در 408 صفحه در 2000 نسخه در قطع رحلي و با كيفيت قابل قبولي منتشر شده است و هزاران تصوير مهر و نقش مهر از دوران گوناگون به صورت رنگي و سياه سفيد را به همراه توضيحات كافي در خود جاي داده است .
كتاب مهر وحكاكي در ايران
منتشر شد
صفحات مربع ، مستطيل ، دايره و بيضي مهرها ، نمودار آشتي سرانگشت پر مهر حكاك مهر است و فرم و چرخش حروف و پيچش جان ، در كالبد سنگ يا فلز مهر ، كه چشم را به مركزيتي در مضمون اصلي و گاهي بيت شعري در مضمون واژه هاي لال اسم و رسم صاحبان آن مي كشاند.
از 11 تير ماه سال 1381 كه مقاله « مهر ، گوهري در دست فراموشي» نوشته جناب محمد جواد جدي مولف كتاب جديد الانتشار « مهر و حكاكي در ايران » را در روزنامه جام جم 1 و فصلنامه دريچه هنر 2 خواندم ، به روشني كنجكاوي و دقت موشكافانه مولف كتاب بر من آشكار شد و تحسين مرا برانگيخت و جاي تعجب نبود كه در همان سال ، مقاله« مهر گوهري بر تارك خط و نقاشي» اين استاد بزرگوار در همايش بين المللي خوشنويسي جهان اسلام به عنوان مقاله برتر ،برگزيده شد و مطالب و تصاير آن پس از انتشار بارها مورد سرقت ادبي قرار گرفت و هر چند اين مسئله كاري بسيار ناپسند و غير اخلاقي به شمار مي‌آيد اما خود گوياي ارزشمندي اين تحقيقات است . اكنون انتشار چنين كارسنگيني علاقمندان به گنجينه هاي از ياد رفته هنر ايران را شاد و مسرور نمود و بارقه اميد كه غبار عزلت و فراموشي را از چهره اين دستاورد هنر ديرين اين سرزمين كنهسال زدوده شود تابيدن گرفت و اينك پس از 7 سال كه شاهد انتشار كتابي چنين پر بار و عميق و مرجع هستيم واين آرزو به تحقق پيوست خوشحالي ام صد چندان است . اميد كه جانمايه دانش اين استاد جوان ، پر احساس كه طبق متن تقديمي كتاب به استاد اوليه‌اش كه مهر مهر را بر دلش نهاد ، آينه روح و انديشه و شوريدگي شوق پدر گردد و همچنان شاهد خلق آثار ارزشمندش باشيم كه اين كتاب زيباترين مكمل كار هنري بي‌مانند پدر به شمار مي‌آيد و به حق جاي خالي اين كتاب مرجع در ميان پژوهش هاي هنري به قوت احساس مي‌شد و چه بهتر كه اين كار سترگ در خانواده‌اي كه ميراث‌دار هنر مهر و خاتم انگشتري هستند و به رموز فني كار آگاهي دارند جامه تحقق پوشيده است .
از زماني كه تلاش هاي بي وقفه و جدي اين استاد بزرگوار را مي ديدم و يا از دوستان وصف آن را مي شنيدم بياد سخنان اين نويسنده پر تلاش مي افتادم كه بارها مي فرمود حكايت پژوهش و تحقيق در ميهنمان خود حكايتي است كه اگر خود از اهالي دل دادگان آن وادي نباشي هرگز در نخواهي يافت كه چه بر سر اين اهالي فرهنگ مي رود. شايد يك از هزاران . مي شنيدم كه انتشارات سروش بدون توجه به قرار داد منعقده سال ها ، كتاب را در برزخ مبهمي معطل گذاشته است و با تغيير مديريت هاي پي در پي و بهانه هاي مالي اولويتي براي انتشار كتاب قائل نيست . بعدها نام هاي انتشارات سازمان اسناد ،ميراث فرهنگي ، كتابخانه مجلس و انجمن آثار و مفاخر ، براي نشر اين كتاب بي نظير مرجع بر سر زبان ها بود تا اين كه بالاخره اين مهم توسط فرهنگستان هنر ، به انجام رسيد و خوشبختانه اين درخت پر بر و برگ با كيفيت قابل قبولي ،از نظر چاپ و كاغذ و تصاوير رنگي به بار نشست و در روز چهارشنبه 13 آذر ماه 1387 همزمان با افتتاحيه گردهمائي بزرگ مكتب شيراز ، در مجموعه فرهنگي آسمان ، فرهنگستان هنر ، رونمائي شد.
مروري بر مطالب كتاب
تاريخ مهر ، در ايران سابقه چند هزار ساله دارد ، مهر يكي از كهن ترين دستاوردهاي عالم انساني است كه از پس هزاران سال تاكنون، همچنان جايگاه ويژه خود را حفظ كرده است . شناسايي اين دستاورد عظيم انساني براي ايرانيان كه سهم زيادي در پيدايش و تحول تاريخي و هنري آن دارند وظيفه اي است بس سنگين ، از اين رو بحث در باره آن نيازمند تحقيق و پژوهش گسترده ، دقيق و نيز مستقل در دوران گوناگون است .
چنانچه گاه لازم است براي بررسي تنها يك مهر ، كتابي به رشته تحرير درآيد. و ما تنها در اين كتاب قصد داريم با استناد به منابع معتبر پيشين و با مروري گذرا بر سير تاريخي و هنري مهرها ، به كلياتي از جايگاه اجتماعي علاقه مندان و پژوهش هاي آتي فراهم سازيم .
بررسي سير تحول مهرها و نحوه حكاكي آنها ،از دير باز تاكنون ، روشنگر نكات بسيار مهمي در زندگي بشري به شمار مي آيد ،چرا كه با مطالعه بر روي اين مهرها ،مي توان به اعتقادات ، زبان ، مذهب ،آداب و رسوم ، سبك هاي هنري و حتي علل تفوق يا انهزام ملت ها ، آگاهي يافت . از اين روي شناخت مهرها ،ضمن لزوم شناخت هنري ، نيازمند آشنايي با تاريخ ، خطوط گوناگون و شيوه هاي نگارگري و تسلط بر اوزان شعري و قواعد آن براي قرائت صحيح متن موزون مهرها مي باشد.
در اين رهگذر ، محقق بايد سنگ هاي مختلف اعم از قيمتي و نيم بها را بشناسد تا در بررسي نحوه حكاكي نمود يابد . بنابراين با توجه به تقسيم بندي زيرمي‌توانيم مهرها را بررسي كنيم :
1ـ دوره تاريخي 2ـ مكان جغرافيايي 3ـ جنس : سنگ ، شيشه ، گل ، چيني ، فلز . 4ـ شكل : دگمه اي ، مخروطي ، استوانه اي ، گردن بندي و نگيني ( نصب شده بر انگشتري يا بر پايه مهر ) 5ـ نقش : تصويري اعم از تصوير انسان ، الهه ها ، حيوانات ، گياهان صور فلكي ، تخيلي ، منوگرام ها 6ـ خط هاي گوناگون و اصول خوشنويسي آنها 7ـ موضوع 8ـ سبك هاي حكاكي
علم شناخت مهر ها SIGILLO GRAPHIC براي آشنايي با تاريخ گذشتگان و مهر ،به عنوان سندي معتبر و گويا ،همواره توجه اهل تحقيق را به خود جلب كرده است . با توجه به پيشينه فرهنگ و هنر در فلات ايران كه به بيش از هفت هشت هزارسال مي رسد و آثار فراوان و چشمگير به جا مانده از دوران پيش از تاريخ ، مي توانم ادعا كنم كه كنده كاري از نخستين اثرهاي هنري انسان بدوي است و پيش از اختراع خط ،مهر در ايران ، اولين ابزار تثبيت فرديت و مهم ترين ركن در رسميت بخشي و شناخت اسناد بوده است و ايرانيان سهم زيادي در ايجاد و تكامل برگ هويت « مهر» و به عبارتي نشان يا شناسنامه در جهان داشته اند كه مورد توجه و تقليد ملت ها و فرهنگ هاي مختلف قرار گرفته است .
ظرافت و دقت در آفرينش اين آثار به جهت اهميت كاربردي و نيز محدوديت فضاي آنها بسيار تامل برانگيز و ستودني است . شكل هاي هندسي كه بر مهرهاي نخستين ديده مي شود براي مهر كردن كالا يا دهانه كوزه هاي شراب و ساير مايعات بكار مي‌رفته است، بهترين سند بجا مانده از كهن ترين خط انسان يعني پايه و اساس پيدايش خط تصويري قلمداد مي شود ،به ياري اين يادگارهاي كهن مي توان در باره وضع فرهنگي و اجتماعي ، امتيازات ، تشريفات نحوه دستري به فنوني چون كوزه گري ، نخ ريسي ، استخراج فلزات ، دامداري ، كشاورزي ابزار جنگي و شكار و حتي وضع روحي گذشتگان اطلاع كسب كرد. بي ترديد قدمت مهر به قدمت مفهوم مالكيت آدمي است.و بدرستي اين يادگارهاي به جا مانده باستاني ترين كتاب هاي انساني و ايراني به شمار مي آيند.
استفاده از مهرهاي استوانه‌اي كه از دوران (اوروك) و (جمدت نصر) همزمان با پيدايش خطوط ابتدائي تصويري آغاز شده بود پس از دوره هخامنشي به پايان رسيد، شايد آغاز استفاده از پوست حيوانات پاپيروس و كاغذ به جاي گل ،و نياز به رعايت محدوديت سطح در پي لزوم استفاده از مهرهاي كوچكتر و شايد ظرافت و پيچ و خم هاي خط پهلوي و ناكارآئي نقش مهر هاي استوانه اي درنشان دادن اين ظرافت ها از جمله اين دلائل باشد.
مهرهاي نخستين دراشكال گوناگون از دگمه تا آويز انگشتري كه برگل نرم زده مي‌شدند، نقش برجسته اي از خود به جاي مي‌گذاشتند كه پس از جايگزيني سطح هاي صاف وكاغذ به جاي گل و موم ، عمق كارها اهميت هنري خود را از دست داد و به دليل كار بردي حكاكان از هنر حجمي به هنر در سطح روي آورده و به هنر آفريني در دو بعد طول و عرض اكتفا نمودند.
از تحولات عمده ديگر در زمينه حكاكي مهرها، مي توان به حذف تصوير در دوران اسلامي اشاره كرد كه با ورود اسلام، تصوير از مهرها كه متداول پيش از اسلام در ايران بود حذف و حكاكي خطوط گوناگون رونق بيشتري يافت.
در دوران اسلامي همچنين روابط مسلمانان باچين سبب تعامل و تبادل فرهنگي و هنري فراواني شد. چنانچه هنر ايراني و اسلامي درچين نفوذ كرد و در مقابل هنر چيني نيز در ايران و كشورهاي اسلامي تاثير گذاشت.
خط نيز بي تاثير از اين تعامل و تبادل فرهنگي و هنري نبود. با توجه به تمغاهاي مغولي (مهرهاي اين دوره)كه در شكل هاي چهار گوش و خطوط مغولي (به خصوص نوع زاويه دار آن كه به پاكزپا ، مشهور است)و مقايسه آن با خط كوفي بنائي معقلي كه با همان مشخصات ظاهري اما با خط و مفاهيم اسلامي متداول شد به اين حقيقت رهنمون مي‌شويم كه يكي از اين موارد تاثير پذيري تلفيق خط چيني و تمغاهاي مغولي با خط كوفي است كه منجر به پيدايش خط كوفي معقلي يا مُعقلي شد و سپس در عهد ايلخاني درنقش مهرها و سكه ها و كاشي كاری ها مورد استفاده گسترده قرار گرفت.
همچنين تمغاهاي مغولي كه عموما اضلاعي و مربع بودند در دوره امير نوروز ، وزير غازان خان به شكل دايره درآمد و تا آخر سلسله صفوي مورد استفاده قرار گرفته و ارجح دانسته شد.
از اين رو مهرهاي تيموري و صفوي ، مدور يا گلابي شكل و بيشتر غير اضلاعي هستند.
يكي از ويژگي‌هاي ديگر مهرهاي دوره صفوي كه پيش از آن سابقه نداشت، درج تاريخ در آنهاست . اين مشخصه مهم امكان مطالعه درباره سليقه و اعتقادات مردم آن روزگار و سير تكاملي سبك هاي هنري خط هاي مختلف بخصوص نستعليق را فراهم مي آورد و ما با مطالعه و دقت در اين مهره ها مي توانيم براي اين تحول و سير تكاملي مصداق عيني بيابيم. چرا كه عروس خطوط به رغم وضع آن توسط مير علي تبريزي درحدود سال 800 ه. ق در دوره صفوي و مشخصا در زمان شاه عباس بزرگ براي نخستين بار بر روي مهرها و سكه هاي پادشاهان معمول گشت كه اين زمان را مي توان عصر شكوفايي هنري خط نستعليق ناميد و نابغه بزرگ خط نستعليق مير عماد حسني و عليرضاي عباسي ( تبريزي) به اين دوره تعلق دارند، و ماوا گزيدن خط نستعليق بر روي سكه ها مسلما بي تاثير از حضور اين دو نابغه بزرگ نبوده است هر چند خط نستعليق حكاكان مهرهاو سرسكه هاي ابتدائي شاه عباس صفوي كه مزين به خط نستعليق اند به قدرت و صلابت خط اين دو استادبزرگ نيست .
جنس مهرهاي تيموري و صفوي نيز به جهت استفاده بيشتر ا ز يشم با رنگ هاي متنوع سفيد تا سبز از مهرهاي دوران بعد از اين سلسله متمايزند.
از ديگر ويژه گي‌هاي مهرهاي صفوي ، به جز درج تاريخ ، شكل و جنس ، مضمون شيعي آنهاست كه متني متضمن نام امامان يا تاكيد بر امامت حضرت علي (ع) دارا هستند كه اين مشخصه مهمترين ويژه گي و مشخصه سكه ها و مهرهاي دوره صفوي به شمار مي‌آيد.
بر روي اين مهرها به جز نام يا صلوات بر پيامبر و ائمه ابياتي نقش شده اند كه مويد تعلق خاطر پادشاهان صفوي به امامان و مذهب تشيع مي باشد.
استادان حكاك اين هنرمندان مهجور زمانه ما ، افزون بر استادي در هنر خوشنويسي و درك عميق مباني نظري هنر تجسمي و همجواري حروف از مهارت ويژه طراحي ، تركيب بندي ، قرينه سازي طغري و سپس حكاكي بهره مند بوده اند. و عرصه محدود و اندك اين سنگ ها نياز مبرم و ويژه اي را براي رعايت اين اصول مي طلبيده است و در اهميت هنري آن همين بس كه مهر هر فردي برگ هويت و شناسنامه او و متن آن نمايانگر نسب، سليقه، مباني اعتقادي و جايگاه اجتماعي او به شمار مي‌رفته و مورد مباهات صاحبان آنها بوده است جالب آن كه در گذشته منصب مهرداري نيز از شغل هاي حساس به شمار مي‌آمد و مهرداران در مقام افرادي امين همواره مورد احترام بوده اند و نقش مهرها جايگاه ويژه اي در اعتبار بخشي به اسناد ونامه ها و قراردادهاي گوناگون بخشيده است .
رجال و شاهزادگان قاجار افزون بر مهرهاي خود كه حاوي نام و يا متن موزون به همراه نام آن ها بود ،مهرهايي با القاب خاص و پسوندهائي نظير « دوله ، سلطنه ، ملك ،يا ممالك » داشته اند ، برخي از اين مهرها از نظر هنر حكاكي و زيبايي خطوط بسيار تماشايي و تحسين برانگيز است و حكاكان بزرگي چون : محمد طاهر حكاك باشي ، ميرزا محمد حسين حكاك باشي و برادرش ميرزا حسن و سيد علي حكاك تهراني (پدر ميرحسين خوشنويس باشي و استاد ميرزا غلام‌رضا اصفهاني خوشنويس شهير )سهم بزرگي در اعتلاي اين هنر داشته اند.
هنرمندان حكاك با رعايت حسن وضع و تركيب ،تقارن و توازن و استفاده صحيح از فرم پذيري حروف و كلمات و رعايت فضاي خلوت و جلوت خالق زيبايي ها ي بي مانندي شدند كه به راستي بايد آن را جادوي هنر ناميد.
در خور تامل است كه مهر طي هزاران سال اهميت ويژه و منحصر به فرد خود را حفظ كرده است، چنانچه نامه هاي رسمي بدون مهر حتي در زمان ما نيز اعتباري ندارند.
1- مينو كريم زاده وقتي يلدا نبود كانون پرورش فكري ، 1385 تهران
1 – تك : شماره 617 . سال سوم ص 6
2- تك : شماره 7-6 تابستان و پاييز 81
مطالب مشابه :
هنرهای دستنی قزوین
سوزن دوزي، گلابتون دوزي، ابريشم دوزي، مليله دوزي، آينه‌كاري، حكاكي و قلمزني بر روي
طراحي wave (موج) برايMDF
مدل هاي موجي معمولا روي mdf اجرا ميكنم براي حكاكي روي سنگ ، زمينه كه نياز است آينه
آموزش استفاده از ورق طلا
1- قاب چوبي را بر روي يك سطح صاف قرار ابزار حكاكي چوب به از آينه‌هاي پيچيده و
آئودی R8
آينه هاي جانبي با حالتي وبزرگ بوده ونوشته حكاكي شده كواترو روي صفحه آلمينيومي
روش های ابراز علاقه
نكته دوم كه جلب تره اينه كه، وقتي اگه يك لكه روي لباستون اجسام، حكاكي، شكستن شاخه
خانه های قدیمی اصفهان
ديوارهاي اين تالار داراي تزئينات فراوان نقاشي روي روي گچ و روي آينه و حكاكي و نقوش لچك و
پروژه آزمايشگاهي جريان سيالات در مخازن شكافدار
5-2-حذف پوشش محافظ پشت آينه . 5-3-اجراي پوشش لمينيت بر روي آينه. 5-4-ظهور مدل بر روي 5-8-حكاكي با
معرفی جکتاب "جغرافیای توریسم چین "
هنر و صنايع دستي چين، آينه عروسك‌هاي خيمه شب بازي است، حكاكي روي سنگ و يخ و حكاكي
باد مي رفت به سروقت چنار . . . من به سروقت خدا مي رفتم
مي‌روي تا ته آن كوچه كه " مجذور" آينه توكيو سفر ميكند و درآنجا فنون حكاكي روي چوب را
حرم شاه عبدالعظيم،شاهكار معماري ري
كه با كليك روي آن شاه نيز بر روي آن حكاكي شده بود آينه كاري و تزئين
برچسب :
حكاكي روي اينه