نخستین نام گذاری کوچه و خیابان در تهران قدیم

وقتی صحبت از « نخستین » های یک شهر به میان می آید ، به نظر می رسد ،موضوع از جذابیت کافی برای ساکنین آن شهر بر خوردار است . حال اگر این شهر ،تهران باشد ، با آن تاریخ اعجاب آورش و سرعت فراوان تحول و دگرگونی هایش، بسیار جذاب تر و شنیدنی تر است .

تهران ،شهری است، که توانسته در مدت دویست سال از جمعیت سی چهل هزار نفر به دوازده سیزده میلیون نفر برسد، و به نحوی موطن بخشی از تمامی اقوام ایرانی گردد.

نام گذاری گذرگاه های تهران یکی از صدها و شاید هزار ها موضوعی است ،که کاوش و بررسی آن اهمیت شایانی دارد، و این جستجو نیازمند مدارک و منابعی موثق است ،که متاسفانه دسترس نیست، و یا دست کم کافی نیست . تهران پیش از پایتختی از اهمیت زیادی بر خوردار نبود ، تا در باره آن نوشته ای بنگارند، و پس از پایتختی هم تا دوره ناصری مطالب ارزشمند زیادی، در این باره نمی توان یافت . فقط از این دوره به بعد است ، که می شود،بیش و کم مطالب سودمندی در این زمینه جست ، و مدارکی جهت نیل به مقصد خود پیدا کرد. سرعت توسعه وگسترش شهر در این زمان بیشتر شد، و با افزایش گذر گاه های جدید، در مدتی کوتاه امر نام گذاری آنهارا اهمیت بخشید .در آخرین نقشه عصر ناصری گذر گاه های جدیدی که تازه پدید آمده و دارای نام شده بودند ،ثبت شد.
به طور کلی اسناد و منابعی که در این بررسی می تواند به کار آید ،به چند گروه تقسیم می شوند :

الف _اولین نقشه های تهران .

ب _نوشته های دولتی نظیر ؛روزنامه ، مکاتبه ها ، گزارش ها ، اسناد سیاسی و قرار داد ها و . . .

ج _ سفر نامه ها وخاطرات شاه و دیگر شاهزاده ها و کتاب های وابستگان دربار از قبیل؛ اعتمادالسلطنه ، سپهر ، افضل الملک . . . و دیگر نویسندگان .

د – سفرنامه ها و کتاب های اروپاییان اعم از وابستگان سفارتخانه و یا جهانگردان .

ه_ دیگر نوشته های پراکنده و...

بهترین و مطمئن ترین اسناد در این باب نقشه ها هستند . نقشه تهران برزین روسی ، یکی از این اسناد است .او برداشت خود را از سطح شهر در دوره محمد شاه انجام داد ، ولی آن را ده سال بعد در دوره ناصرالدین شاه مسکو چاپ کرد . پس از این نقشه ، تهران ، برای نخستین بار با سعی و کوشش موسیو کرشش ، معلم دارالفنون و شاگردانش ایرانی اش صاحب نقشه ای شد ، که به سال 1275 قمری چاپ و انتشار یافت .
تا این تاریخ هنوز هیچ یک از گذرگاه های تهران، نام « خیابان » را برخود نداشت . تمامی آنها با نام های معمول و رایج آن روزگار؛ گذر ، گذار ، بازارچه ، کوچه ، راسته و . . . ثبت شده بودند . بعد از این تا رسیدن به زمان چاپ نقشه دیگر تهران به سال 1309 قمری (ترسیمی نجم الدوله ) اتفاقی دگرگون کننده و عظیم در سطح تهران رخ داد،وآن تخریب حصار ناصری بود.در اواسط حکومت ناصری افزایش جمعیت و گسترش روز افزون خانه سازی موجب شد ، تا شاه قجر فرمان دهد ، حصار سیصد و اندیساله صفوی تهران را فرو ریزند،و حصار جدید شهر را با سطحی وسیع تر پی افکنند .
این اقدام بی سابقه ، منجر به پدید آمدن گذرگاه هایی وسیع شد ، که متاثر از آزاد شدن سطح اشغال حصار و پر شدن خندق شهر بود . این گذرگاه ها بسیار وسیع تر و طولانی تر از کوچه های پر پیچ و خم و بازارچه های کوتاه و راسته های شلوغ و . . . قدیم بود . آنها را برای نخستین بار در پایتخت «خیابان» نام نهادند، و بدین ترتیب کلمه «خیابان» به مثابه گذرگاه و عنصر شهر سازی، وارد تاریخ تهران شد . خیابان هایی که در این ماجرا پدید آمد، عبارتند از؛ جلوقبرستان ( مولوی ) ، کامرانیه (ری ) ، باغ سردار (امیر کبیر) ، امیریه ( سپه = امام خمینی) ، باغ نصرت الدوله ( شاهپور= وحدت اسلامی ) و . . .

در عصر ناصر الدین شاه، اتومبیل ساخته شد . اوهم در سفر فرنگ با این وسیله آشنا شد . لیکن از اتومبیل خوشش نیامد، از این رو تا پایان عمر نه خود اتومبیل را به ایران آورد و نه کس دیگری جرات چنین کاری را بخرج داد، و بدین ترتیب تا مرگ او اتومبیل به ایران نیامد . بنابراین افزایش و گسترش خیابان ها ومعابر احساس نشد .

بعد از او در زمان سلطنت پسرش مظفر الدین شاه اتومبیل وارد ایران شد، ولی چون عمومیت نداشت، و تعداد کمی از آنها در تهران رفت و آمد می کرد ،نیاز به گذرگاه های جدید نبود، تا اینکه سال های مشروطه خواهی تهرانیان پیش امد .مظفر الدین شاه بعد از امضائ فرمان مشروطه در گذشت، و محمد علی شاه پسرش به سلطنت نشست . در این دوران به سال 1326 قمری تهران دارای بلدیه ای بود، که از سابقه ای در اداره شهر بهره می برد.از آنجاییکه مجلس شورای ملی در پایتخت قرار داشت ،و می توانست بلدیه را در رسیدن به اهدافش کمک و یاری رساند،بنابر این نخستین مقررات وسایل نقلیه و دیگر قوانین در مجلس وضع شد.اجرای بسیاری از اولین مقرارت شهری از تهران آغاز شد .
بلدیه تهران ، اوایل سال 1326 قمری برای نخستین بار اقدام به نام گذاری کوچه ها و خیابان ها و تعیین شماره برای ساختمان های شهر نمود . نام ها و شماره ها بر کاشی بر دیوار نصب شد، لیکن به علت بی سوادی اکثریت اهالی تهران، این کار در آغاز، مشکلاتی را به همراه داشت .
قهرمان میرزا سالوراز این واقعه چنین یاد می کند :
«...کوچه ها را نمره می گذارند ،و اسم می گذارند . اگر آن وقت در اسم کوچه و آدم سهو می شد ،حالا در نمره آن می شود . زیرا از صد نفر اهل پایتخت ما ده نفر رقم هندسی را نمی توانند ، بخوانند . آن وقت خانه فلان آدم را از دکان دار و عابر یا اهل آن کوچه جویا می شدند ، حالا باید یک نفر را پیدا کنند ، که خانه نمره چهار را خوانده و نشان بدهد ، بلکه به این واسطه مردم از تمام حساب این نه حرف را یاد بگیرند ، درب خانه ما قرب هفتاد نفر مستخدم است . امروز حساب کردم، شش نفر آنها رقم هندسه را می توانند، بنویسند و بخوانند . . . زنها که هیچ نمی دانند . » / قهرمان میرزا سالور ص 1982 .
گزارش های موجود ، حکایت از آن دارد، این اقدام حکومت تهران با عکس العمل منفی مردم رو به رو گردید ، و برای چند ماهی اجرای آن متوقف شد. در ماه رمضان 1326 قمری ، حاکم تهران با انتشار اعلانی تاکید دولت را به اجرای این طرح به اطلاع عموم اهالی تهران رسانید :

اعلان دولتی
از طرف ایالت دارالخلافه

« چون برای تعرفه و شناختن کوچه و خیابان و خانه ها ترتیب نمره به وضع صحیحی از سابقه داده شده بود، و به واسطه بی ترتیبی امورات همین طور ناقص ماند، در این موقع بر حسب امر قدر قدرت جهان مطاع بندگان اعلیحضرت قدر قدرت قوی شوکت اقدس شاهنشاهی ارواحنا فداء مقرر است ،که باقی نمره درب خانه ها به ترتیب سابق نصب و موافق قرار داد از هر خانه یک قران جهت قیمت کاشی و مخارج مامورین این کار و غیره دریافت گردد، و علی هذا بر حسب امر مقدس جهان مطاع ملوکانه ارواحنا فداء از طرف حکومت جلیله دارالخلافه مامورین موافق احکام صادره برای ترتیب این کار معین و مشغول نصب نمره خانه ها هستند به عموم اهالی دارالخلافه حسب المقرر اعلان می شود ،که از این تاریخ به بعد اگر کسی کاشی نمره درب خانه ها و کاشی سر خیابان ها و کوچه ها را بشکند، و حرکات وحشیانه نماید، توسط همان مامورین دستگیر و در اداره حکومتی مجازات و تنبیه خواهد شد، و هر کس هم در پرداخت قیمت نمره امتناع ورزد، و یا نسبت به مامورین این خدمت بی احترامی کند ، مورد مواخذه و سیاست خواهد بود. قیمت نمره از قرار بلیط چاپی حکومتی خواهد بود، هر کس بدون بلیط مطالبه قیمت نمره نمود،جواب دهند . » / 14 شهر رمضان المبارک 1326 ( موید الدوله ) / ناظم الاسلام کرمانی ، ص 221.

به طوریکه ناظم الاسلام کرمانی می نویسد ، پس از انتشار این اعلان بعضی از آدم های سپهسالار را دیده اند، که کاشی ها را می شکستند / تهران به روایت تاریخ ، ص 1856 .

مقاومت مردم در پذیرش این قانون قابل تامل است، و خود نشانگر جهل و نادانی است ، و این جهالت همواره مورد سوء استفاده قدرتمندان نظیر سپهسالار و امثال آن بوده است . مدتها مردم تهران با این عمل بلدیه مبارزه کردند، و پنهان و آشکار مقاومت نمودند .کاشی های نصب شده بر دیوار را شکستند، و کندند. در این زمان که مصادف با شروع سده بیستم میلادی است ،اروپاییان به پشیتیبانی آگاهی و علمی که در سده نوزدهم کسب کردند،به ثروتی فراوان دست یافتند، که به اتکای آن توانستند، تفوق و تسلطتشان را برجهان دیکته کنند .

نخستین نام گذاری کوچه و خیابان در تهران قدیم

مطالب مشابه :

BackCountry Navigator TOPO GPS v5.5.4 قطب نمای پیشرفته برای اندروید

نقشه ی شهر تهران

نقشه کامل تهران بزرگ

بازی قتل در کوچه های تهران

نخستین نام گذاری کوچه و خیابان در تهران قدیم

لیست شرکت های نقشه برداری

اولین خیابان تهران کجاست؟! + عکس

اولین خیابان تهران کجا بود؟

اولین خیابان تهران کجا بود؟! + تصویر