مختصري از موقعيت جغرافيايي استان آذربايجان شرقي و شهرستان تبريز
 

     ويژگيهاي اقليمي و مختصات جغرافيايي

   محدوده اي از ايران اسلامي كه با حدود 46929 كيلومترمربع نام آذربايجانشرقي بخود گرفته است، درگوشه شمالغرب فلات ايران  قرار دارد.رود ارس، حدود شمالي آن را با جمهوري هاي آذربايجان، نخجوان و ارمنستان مرتبط و رود قطور و آبهاي درياچه  اروميه ، حدود غربي  آنرا با  استان آذربايجان غربي همجوار مي كند.

    در جنوب ، كشيدگي  رشته كوهها ، دره ها ، جلگه ها  و دشتها باعث پيوستگي استان با آذربايجان غربي و زنجان ميشود. درشرق دره رودخانه  دره رود و كوههاي سبلان  و چهل نور و گردنه صائين و رود قزل اوزن در جنوب اين  خطه را از استان اردبيل جدا مي سازد.

   ازنظرمختصات جغرافيايي، مدارهاي َ26 و ْ39 و َ45 و ْ36 شمالي  منتهي اليه شمالي و جنوبي ، و نصف النهارات 5  و ْ45 و َ22 و ْ48  منتهي اليه غربي  و شرقي استانرا مي پوشاند.

    توپوگرافي منطقه ، يكي از عوامل  مهم آفرينش  ويژگيهاي اقليمي آذربايجان شرقي و عامل اصلي تنوع در آن مي باشد. ارتفاع و تغييرات آن و جهت گيري رشته كوهها در برابر جريانات هوايي، عوامل توپوگرافيك شكل يابي كليمايي يك منطقه است. استان آذربايجانشرقي از تنوع اقليمي قابل توجهي برخورداراست؛ به طوري كه  در 50 روز ازسال شاهد يخبندان و درگرمترين ساعات روزماههاي گرم تابستان دربرخي مناطق، درجه حرارت بالاي 40 درجه سانتيگراد است. ميزان نزولات جوي دراستان به طور متوسط از 250 الي 600 ميلي متر در نوسان مي باشد.

     سيماي استان ازهفت واحد كوهستاني و دره ها وجلگه هاي ميان آنها ميباشد كه عبارت از: قره داغ ، ميشو و مورو، قوشاداغ، سبلان، سهند، بزقوش و تخت سليمان است.  شمالي ترين و بزرگترين اين واحدها رشته كوه قره داغ مي باشد

  رودخانه اجي چاي با طول 260 كيلومترازارتفاعات سبلان و دامنه هاي سهند سرچشمه مي گيرد.  رودهاي وركش صوفيان، دريان، اسكو نيز از رودهاي حوضه اين استان است.
  رود ارس در محدوده آذربايجان شرقي توسط 18 رودخانه كوچك و بزرگ كه از چند  كيلومتر تا 280 كيلومتر طول دارد تغذيه مي شود و با

3367 ميليون مترمعكب آبدهي  سالانه، پرآبترين رود استان به شمار مي ايد. آب وهواي  آن در تابستان بسيار معتدل و در زمستان نسبتا سرد است. ميانگين بارندگي شهر تبريز به طور متوسط 270 ميليمترمي باشد.

  استان آذربايجان شرقي داراي 16 شهرستان است كه عبارتند از: آذرشهر، اسكو، اهر، بستان آباد، بناب،  تبريز، جلفا، سراب،  شبستر،  كليبر، مراغه،  مرند،  ملكان،  ميانه  هريس، هشترود.

   مركزاستان آذربايجان شرقي شهر تبريزاست كه وسعتي درحدود 11800 كيلومترمربع  دارد. درباره بنا و وجه تسميه  شهر تبريز حمدالله  مستوفي و ياقوت حموي  مي نويسند:

    بناي  تبريز از زبيده ، زن هارون الرشيد است. وي  به بيماري  تب نوبه  مبتلا بوده ، روزي  چند در آن حوالي اقامت كرده و دراثر هواي لطيف و دل انگيز آنجا بيماري زبيده  زايل شده، فرموده شهري در آن محل بنا كنند و نام آن را (( تب ريز))  بگذارند.

    قديمي ترين ذكر نام تبريز را در كتيبه سارگن دوم پادشاه اشور خواهيم يافت.

                 پیشینه تاريخي و اثار باستاني
 

    آثار باستاني استان عبارتند از: كليساي استپانوس، پل دختر، ارك عليشاه، بازارتبريز  مسجد جامع تبريز، مسجد جامع  مرند، قلعه بابك، مسجد كبود ( فيروزه اسلام) ، مقبره  الشعراء ( آرامگاه خاقاني شيرواني،شهريار، اسدي  طوسي، همام تبريزي و...)،  سنگ  بسم ا..، موزه آذربايجان،عمارت ايل گلي، برج شهرداري تبريز.شهرتبريزداراي مدرسه   علوم اسلامي به نام مدرسه علوم اسلامي وليعصر مي باشد كه درآن طلاب زيادي به امر تحقيق و تحصيل مشغول هستند. علاوه  برآن، مدرسه علوم طالبيه  تبريزاز ديربازبه امر  پرورش افراد روحاني اشتغال  داشته، زيرنظر حوزه علميه قم فعاليت  مي نمايد. بناي اين مدرسه يكي ازشاهكارهاي هنري متعلق به قرن 10هجري قمري است.اين مدرسه زيبا دربازارمسجد جامع و در نزديكي مسجد جامع تبريز واقع گرديده است

  جاذبه هاي توريستي وعلمي ومذهبي تبريزعبارتند از: بازار زيباي تبريز- كه بيش ازدهها تيمچه وراسته است.مدارس قديمي تبريز، مثل مدرسه اكبريه، مدرسه جعفريه، مدرسه حاج صفرعلي، مدرسه خواجه علي اصغر، مدرسه صادقيه، مدرسه طالبيه ، مدرسه ظهريه و..  مساجد تبريزمثل مسجد استاد شاگرد، مسجد جامع ، مسجد كبود( فيروزه اسلام )، مسجد عليشاه ( ارك عليشاه )، مقبره الشعراء، كه  شعراي  نامداري  مانند اسدي  طوسي، قطران تبريزي، خاقاني شيرواني، ظهير الدين مازاني، همام تبريزي، لساني شيرازي  وسيد محمد حسين شهريار درآنجا مدفون هستند.

         وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي استان و شهرستان

   از نظر وضعيت اشتغال درمنطقه بايستي به اشتغال درمناطق شهري و روستايي اشاره  نمود. طبق سر شماري  سال 1375 درصد شاغلين  و بيكاران  در كل  جمعيت استان،  به  تفكيك نقاط شهري وروستايي عبارتند از: ميزان شاغلين26% در مناطق شهري  و 28%  درمناطق روستايي و ميزان  بيكاري درمناطق  شهري 2% و درمناطق روستايي2/1%.   

         صادرات غير نفتي، وضع كشاورزي، توليدات منطقه:
 

       استان آذربايجان شرقي از نظر صنايع نيز پيشرفت قابل ملاحظه اي يافته است. براي مثال: وجود شهركهاي  صنعتي در اطراف تبريز، باعث رونق  صنعت دراين استان گرديده  است. وجود كارخانه هاي  عظيم تراكتورسازي، ماشين سازي، ليفتراك سازي  و  پمپ سازي ايران و...اين استان را به يكي ازقطبهاي  مهم صنعت كشور بدل ساخته است. علاوه بر اين صنايع ، وجود صنايع  زيباي دستي در تبريز نيزبسيار چشمگيراست. مثال:
  صنعت زيباي  فرشبافي در استان و تبريز رونق  فراوان يافته وعمده ترين  صادرات غير نفتي استان را صادرات فرش بخود اختصاص  داده است.اين صنعت زيبا  كه ازازمنه قديم دراين استان و شهرتبريزبعنوان يك هنرمطرح  بوده است اكنون با آميخته شدن به صنعت  ، به يك هنرجاودانه ملي بدل گرديده است، بنحويكه فرش استان به كشورهاي  پيشرفته از جمله: المان، فرانسه، ايتاليا، انگليس و... صادر مي گردد.

 معادن موجود دراستان نيز باعث غناي استان ازنظر وجود منابع عظيم خدادادي كرده است.
 

    وجود معدن مس سنگون در شهرستان اهر، وجود سنگهاي  سيماني درشهرستان صوفيان و تعداد ديگري ازمعادن ديگر باعث توجه صنعتگران و زمين شناسان به اين منطقه از كشور پهناورمان گرديده است.
 

     صادرات غيرنفتي استان در وهله اول فرش و بعد خشكبار، ميوه جات عسل و چرم ميباشد.  وضع كشاورزي استان به سبب وجود آب وهواي معتدل تابستاني و نيزمراتع وباغات، ميوه  هاي مختلف  تنوع خاصي را به خود گرفته است. به نحوي كه  بيشترين محصول استان در  وهله اول گندم و جو و در مرحله بعد تخم افتابگردان و ذرت مي باشد.  محصول ميوه نيز در استان متنوع مي باشد؛ انگور ( در بيش از 12 نوع مختلف )، سيب، گلابي، هلو، زردالو، گيلاس، البالو از جمله محصولات ميوه استان مي باشد.   استان از نظر وضع توليد صيفي جات و سبزي جات نيز پررونق است.

محله هاي تبريز

       خانه مشروطه ( محله راسته كوچه ) :

يادگاري گرانقدر از انقلاب مشروطه  خانه و موزه مشروطه در محله راسته كوچه است . خانه مشروطه واقع در محله قديمي راسته كوچه از ابنيه تاريخي دوره قاجار است كه تاريخ بناي آن به سال 1245 شمسي مي رسد . باني اين خانه مرحوم حاج مهدي كوزه كناني از بازرگانان خوشنام تبريزي بود كه به پاس خدمات و مجاهداتش در انقلاب مشروطيت به لقب (ابوالمله) از او ياد شده است. مرحوم كوزه كناني حامي بزرگ نهضت ازاديخواهي مردم آذربايجان در آن روزهاي سخت و سرنوشت ساز بود كه حتي خانه شخصي خود را نيز به عنوان پايگاهي مطمئن در اختيار مجاهدين مشروطه قرار داد . پنجره هاي زيباي ارسي نمايي جلوه انگيز و محتشم به بنا بخشيده است .

نظر به جايگاه شهر تبريز در پيروزي انقلاب مشروطيت و نقشي كه خانه كوزه كناني يا خانه مشروطه در اين نهضت بزرگ ايفا كرده است سازمان ميراث فرهنگي كشور موزه مشروطه را در سطح ملي در همين خانه داير نموده است . بنا بر اين از سال1375 با تبديل بخشهايي از بنا به موزه اسناد ، تصاوير و يادگارهاي با ارزشي از دوران مشروطه ورهبران اين انقلاب در آن نگهداري مي شود .

از مهمترين اسناد و اموالي كه در موزه مشروطه وجود دارد مي توان به تپانچه كمري ستارخان ، قلمدان و عينك و دستخط شهيد ثقه الاسلام ، دفترچه هزينه هاي نهضت مشروطه به قلم حاج مهدي كوزه كناني ، مهر انجمن هاي انقلابي آذر بايجان ،فرش و تابلو فرشهاي مشروطه ، اقسام مجلدات و روزنامه هاي دوران انقلاب مشروطه و ..... ياد كرد. در اين موزه تنديس هايي از شخصيت ها و مجاهدين صدر مشروطيت همچون ستارخان ، باقرخان ، ميرزامهدي كوزه كناني ، حسين خان باغبان ، علي مسيو ، شهيد ثقه الاسلام ، جهانگير خان صور اسرافيل ، ميرزا ابراهيم اقا صبا ، ميرزا اسماعيل نوبري و ....... به نمايش گذاشته شده است و تصاوير بسيار تاريخي و قيمتي از دوران انقلاب مشروطه زينت بخش ديوارهاي اين خانه تاريخي مي باشد.

 جبه خانه (محله چارمنار ):

در تبريز قديم ،در روزگاري كه مركز شهر ، عمارت تاريخي و قديمي عالي قاپو يا شمس_ العماره و مقر وليعهد هاي قاجار بود در اين شهر هرگز خياباني به معنا و مفهوم امروزي وجود نداشت به جز كهنه خيابان در مقابل مسجد كبود و بازارچه مسجد كبود و همچنين خيابان دوره شاه صفي در محله خيابان و بافت اصلي ، بقيه محلات را گذرها ، ميدان ها و كوچه ها تشكيل مي دادند .

در اين رابطه مهمترين مسئله در دوره قاجار ، حفظ امنيت در محدوده كاخ عالي قاپو بود . بنابر اين اكثر عمارات دولتي ، موسسات ، ادارات امنيتي و شهرباني ( قلعه بيگي ) در حول و حوش كاخ قرار داشتند . به تبع اين امنيت ، در محدوده مقر وليعهد ، منازل اكثر علما، بازرگانان ، اعيان و مالكان چون كوي حرمخانه ، مجتهد ، امام جمعه ،محله ششگلان ، چار منار ، راسته كوچه ، مجيد الملك و .... از امنيت حاكم بر اين محدوده مركز شهر بهره مند مي شدند. از مكان هايي كه ضروري بود در جوار مقر درباريان باشد ،اداره اسلحه خانه ، انبار لباس و مركز تداركات و تجهيزات ماموران دولتي و قزاقها بود كه آن را ( جبه خانه ) مي ناميدند . جبه ، اسلحه و لباس اهني و جبه خانا به معناي محل نگهداري اسلحه و سوروسات جنگي ، اسلحه خانه ، قورخانه و جبه خانه بود .

جبه خانه در محل امروزي اداره دارايي قرار داشت . در اين مكان ، انواع و اقسام اسلحه سبك ، لباس و تداركات نظاميان و قواي نظميه ( شهرباني) و امنيه ( ژاندارمري) نگهداري مي شد و بيشتر مورد استفاده مسئولان امنيتي شهر قرار مي گرفت . اين مكان در سال 1325 شمسي جهت احداث كاخ رياست جمهوري پيشه وري ، رهبر فرقه دموكرات تخريب شد و سه طبقه نيز از اين كاخ ساخته شده بود . قواي فرقه دموكرات در 21 آذر 1325 از قواي دولتي شكست خورده ، از بين رفتند و همان سه طبقه كاخ مزبور در سال 1326 به اداره دارايي تبريز واگذار شد و تا امروز هم در همان مكان اداره دارايي و امور اقتصادي مستقر مي باشد .

 نصف راه ( محله كوچه باغ _ خطيب ) :

يكي از معروفترين و قديمي ترين ميدانها و چهار راه هاي شهر تبريز ،ميدان نصف راه است كه اخيرا" به نام ميدان جهاد ناميده شده و بزرگترين و جالب ترين پل هوايي و زيرگذر شهر در زمان شهردار وقت اقاي فتح الهي (سال 1381 )، به نام پل ستار خان در آن محل احداث گرديده است .

در مورد نصف راه و اينكه چرا اين ميدان را به اين نام مي نامند بايد ياد اوري كرد كه مسافت بين ايستگاه راه اهن ( واغزال) تا قونقا باشي در اين ميدان به نصف مي رسد ولي در اصل اين نام مربوط مي شود به زماني كه براي اولين بار در تبريز ، وسيله ارتباطي و حمل و نقل ، قطار شهري (قونقا) را دايركردند و رانندگان (سوروجي) قونقا ، در مسافت بين قونقاباشي و ايستگاه راه اهن در نصف راه توقف كرده ، هم تعدادي از مسافران پياده شده و هم كرايه ها را جمع مي كردند . گويا از قونقا باشي تا نصف راه يك بليط و از نصف راه تا ايستگاه راه اهن هم كرايه ديگري داشت .

امروز ميدان نصف راه از طريق خيابان ازادي (سرلك سابق) به محلات جنوبي شهر و از طريق خيابان جهاد و آذربايجان به محلات اخوني ، حكم اوار، گاميشاوان ، قره اغاج ، لوكزه ، ترمينال مرند ، شبستر، فرودگاه بين المللي تبريز و اتوبان پاسداران راه ارتباطي دارد و همان خيابان قديم راه اهن در مغرب ميدان نصف راه ، مركز شهر را به بزرگراه سنتو (ماشين سازي ) ، بلوار كارگر ( تراكتور سازي ) ، شهرك آخمقيه ، ديزل آباد و پالايشگاه مربوط مي سازد .

 داش قاپلي باغ ( محله يكه توكانلار ) :

 يكه توكانلار به علت بزرگي دكانها در تنها محل ورودي دروازه شهر از مرند ، به اين نام معروف شده است . در محدوده يكه توكانلار باغات آباد و حاصلخيز بسياري وجود داشت كه در سمت راست آن يك واحد اسيا وجود داشت . باغي هم بود كه درب ورودي ان از يك قطعه تخته سنگ ساخته شده بود و به باغ داش قاپلي شهرت داشت . قسمتي از اين باغات ،املاك شخصي اقليت ارآمنه بود كه از طرف اداره كل بازرگاني به انبار اهن الات تبديل گرديد . سپس اراضي اين منطقه را به آپارتمانهاي 29 بهمن كه در سمت چپ جاده يكه توكانلار به سوي فرودگاه قرار دارند اختصاص دادند .

 محله لاله ( روستاي لاله ) :

 پارك بزرگ و طبيعي لاله در جنوب غربي تبريز ، در كنار اتوبان تبريز _ تهران واقع بوده كه باغات با صفا ، سبزه زارها و كشتزارهاي معروف آن شهرت خاصي داشته اند.

لاله يك روستا و هم يك محله در حاشيه تبريز بوده و اكنون هم از محلات معروف شهر تبريز است . در كتاب تاريخ تبريز تا پايان قرن نهم هجري در مورد محله لاله چنين نوشته اند : اين محله قريه اي در جنوب غربي شهر تبريز با باغهاي دلگشا و آبهاي معدني سرشار است كه از شمال به باغات خطيب ،از جنوب به باغات و مزارع راواسان ،از غرب به جاده مراغه ، رواسان ، ديزل آباد و شهرك صنعتي تبريز و از مشرق به محله گزران ( گازران) محدود مي شود .

از ديگر محلات قديمي تبريز مي توان به محلات ششگلان ، مهاد مهين ، خياوان ،مارالان ، ليلاوا ، دوه چي ، باغشمال ، نوبر ، مقصوديه ، صدر ، بارون اواك و .... اشاره كرد .

منبع سایت دانشگاه آزاد اسلامی تبریز