معرفی کامل سه گنبد

دانشگاه اروميه

دانشكده هنر

گروه معماري

درك و بيان محيط

استاد: مرتضی اسماعيلي

معرفي بناي سه گنبد

تهیه کننده: عباس حسن نژاد

بناي سه گنبد در داخل شهر اروميه ،در گوشه جنوب شرقي شهر و در يكي از كوچه های منشعب از خيابان استاد برزگر قرار گرفته است. در سالهاي قبل اطراف بنا خالي از سكنه بوده ولی در 30 سال اخير به دليل توسعه شهر، اين بنای قديمی در بين ساختمان های مسكونی محصور گرديده است.

این بنا آرامگاه بوده و در سال ۵۸۰ قمری ساخته شده ،. تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و برای اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف ن . خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد . بنا به عقیدۀ بعضی از مورخین این بنا آتشکدۀ زرتشتیان بوده که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروک مانده و به تدریج رو به خرابی گذاشته است. ؛برخی نیز معتقدند این بنا برج دیده بانی بوده است ولی هیچ گونه سند معتبری مبنی بر صحت ادعای خود ندارند.

از سوى ديگر در مدخل بنا سه کتيبه به خط کوفى است که آن را از سنگ تراشيده‌اند و در پايان کتيبه، محرم سال ۵۸۰ هجرى (1179 میلادی) خوانده مى‌شود. از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری بخصوص مقابر مراغه و ساير مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوانی دارد.از اين رو شايد بتوان مقبره يا برج آجرى سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجرى دانست.طبق این کتیبه این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شده است.

درباره وجه تسمیه سه گنبد برخی از مورخان بر این باورند که دو بنای دیگر نیز در مجاورت روستائی بنام چهریق از دهستانهای شهرستان سلماس وجود داشته که مجموعه سه بنا را در قدیم سه گنبد يا سه گنبدان مي ناميدند.به احتمال زياد بقعه مير خاتون سلماس كه اكنون وجود خارجي ندارد يكي از اين سه گنبد بوده است.

اما مرحوم گدار در این باره می گوید : » در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر بیش از دو گنبد نمایان نیست آیا باید فرض کرد به جای سقف مخروطی که در آذربایجان در عهد سلاجقه معمولاً این قبیل ابنیه را می پوشانده است در اینجا گنبد سومی نیز وجود داشته است ؟ بنظر می رسد این فرض درست نیست و با وجود اصطلاح عامّه که آن را سه گنبد خوانده اند باید گفت سومین گنبد این بقعه فقط عبارت از سقفی ساده بوده است.

بناى تاريخى سه گنبد عبارت است از سکوى بلندى که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است.شكل پلان اين اثر از بيرون مدور و از درون چهارگوش است.قطر اين بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر می باشد. معمار بنا منصوربن موسي با مهارتي خاص در برجي استوانه اي اتاق مربع شكل را تعبيه كرده و مجددآ اين اتاق را با تدابير معماري به دايره تبديل و سپس گنبد را به آن افراشته است. گرچه از تزئینات رنگی استفاده ای نشده ولی معمار برای نشان دادن مهارتش از آجر و سنگهای درخشان قهوه ای بسیار روشن استفاده کرده و تزئینات زیبایی را عرضه داشته که متاسفانه بر اثر بی توجهی ، قسمتهایی ازاین تزئینات و خطوط بسیار زیبای آن فروریخته و از بین رفته است .

ساختمان فعلى دو طبقه است و در چهار سمت آن دريچه‌هايى وجود دارد. طبقهٔ اول به نام سردابه که داراى پوششى قوس‌دار است و بدين وسيله از طبقهٔ دوم مجزا مى‌شود. درب کوچک طبقهٔ اول ۱/۷۰ متر ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم که اطاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع ۲/۵۰ متر است. به عبارت ديگر، ‌بناى استوانه‌اى شکل مدور داراى دخمه‌ايست که قسمت فوقانى آن را به وسيلهٔ آجر تبديل به بنايى شامل اطاق مقبره کرده‌اند و مدخل آن در يک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبيه شده است؛ درگاه ورودى آن در ميان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زينت‌ خاصى به آن بخشيده است. نکته بسیار جالب در این مقبره، سر در مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن است ، زیرا با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزئینات کاشی رواج داشته است در این مقبره کوچکترین اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود .

اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند این است که حروف ، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند ، به این دلیل که معماران عادت داشته اند بعضی قسمتهای تزئینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند ، حال اگر این اختلاف را با کاشی مجسم نکرده اند چنانکه در مراغه یا نخجوان چنین بوده است . شاید بدین دلیل که در ارومیه وسایل کار موجود نبوده است .

سقف اصلي گنبد و ديوار هاي آن تماما سالم و بر جا مي باشد . طبقه دوم بنا مانند ساير مقابر دوره سلجوقي برروي سردابه احداث شده است . تزئينات سر در ورودی مقبره در نوع خود كم نظير مي باشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسي و كتيبه به خط كوفي تزئين شده است. کف دخمه با طرحهای زیبای هندسی از آجر مفروش است و ارتفاع این دخمه به خاطر خراب شدن سقف آن به درستی معلوم نیست اما مطابق اندازه گیری انجام شده تقریباَ می توان بلندی این دخمه را 5/1 متر دانست .

مصالح قسمتهاي تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 6/3 متر از سنگهاي تراش خاكستري رنگ ساخته شده و از اين قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهار گوش مي باشد .

ديوار داخلي اتاق مقبره با طاق نماهاي هلالي تيز و كاربندي و قرنيه هاي مقرنس دار در كنجها تزيين شده است.سقف اين اتاق قبه اي شكل و طرز چيدن آجرهاي آن حلقوي و به حالت تك مركزي است.در ديوار مقابل ورودي برج آثار يك محراب به طول 185 سانتي متر و عرض 130 سانتي متر جلب توجه مي كند. حاشیۀ این محراب که شبیه قاب عکس است 25 سانتی متر است .

در دو طرف بدنۀ استوانه ای برج دو دریچه مزغل شکل موجود است که این دریچه ها به دخمۀ مقبره باز می شوند . این دریچه ها که در ارتفاع 3/2 متری از سطح زمین تعبیه شده اند به شکل مستطیل و دارای ابعادی به 35×84 سانتی متر هستند . ارتفاع این برج که در حال حاضر فاقد گنبد خارجی اصلی خود است تقریباً به 5/9 متر می رسد .

ديوارهاي داخل بنا تا ارتفاع 20سانتي متر از سنگ بنا شده اند و پايه هاي سه طاق گهواره اي بر روي اين ديواره هاي سنگي استوارند.مهمترين ويژگي سه گنبد وجود دو قاب تزييني در جبهه شمالي بناست كه حاوي مقرنس گره بندي و كتيبه هاي كوفي با نام باني و سازنده آن است.

سه کتیبۀ کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که قسمت فوقانی آن را مقرنس کاری ساده و سه ردیفه ای مزین می کند . دومین کتیبۀ برج در بالای طاقنمای هلالی تند سردر واقع شده و کتیبۀ سوم در حاشیۀ پهن جدار بیرونی قاب درگاه نوشته شده است که متاسفانه قسمتهای پایینی این کتیبه در دو طرف درگاه خراب شده و حروف آن فروریخته است . بر روي كتيبه سوم جمله((في شهر محرم ثمانين و خمس مائه))به چشم مي خورد.
این اثر با شماره 242 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و از سال 1348 تعمیراتی درآن به عمل آمده است.از جمله مرمت و حفاظت های انجام شده توسط سازمان میراث فرهنگی برای این بنا می توان به عايق كاري و اجراي آجر فرش پشت بام ،بند كشي كامل نمای آجر مقبره ،احيای پوشش از بين رفته سردابه و محوطه سازی و اجرای سنگ فرش به صورت قلوه چين اشاره کرد.

معرفی کامل سه گنبد

مطالب مشابه :

شعر و معماری

مقبره سه گنبد ارومیه

اصول عكاسی معماری

شش نکته برای یادگیری بهتر

دانلود کتابهای طراحی ...

آنتي دوآليسم و تئوري زيبايي شناسي

معرفی کامل سه گنبد

سر در گمی زندگی در فضای مجازی

سه پل یکپارچه از سانتیاگو کالاتراوا