نقوش شاه عباسي

• نقوش شاه عباسي

فرش ايران برگرفته از طرح ها ونقش هاي گوناگون است : زيبا وپر رمز وراز وقدمتي به درازي تاريخ هنر سرزمين ايران دارد . در هر گوشه ي اين سرزمين طرحي ودر نهايت فرشي با سبك همان منطقه بافته شده است .كه هركدام از اين طرح ها وسبك ها جاي بسي تامل وتفكر را دارند .

                   راي تو كه آفتاب فضل است و هنر                                گو ياد كند نيمشب از نيلوفر........

چكيده فرش ايران برگرفته از طرح ها ونقش هاي گوناگون است: زيبا وپر رمز وراز وقدمتي به درازي تاريخ هنر سرزمين ايران دارد . در هر گوشه ي اين سرزمين طرحي ودر نهايت فرشي با سبك همان منطقه بافته شده است .كه هركدام از اين طرح ها وسبك ها جاي بسي تامل وتفكر را دارند .

اين كه اين طرح براستي زائيده ي ذهن كدام هنرمند وكدام دوره تاريخي اين مرز وبوم بوده است ؟ با كشف قالي پازيريك وبررسي طرح ونقش اين فرش كهن سال تاريخ فرش اين ديار قدمتي فراتر از آنچه مي پنداشتند پيدا كرده است . البته منسوب داشتن اين فرش به ايرانيان را مي توان تا حدود زيادي مديون طرح ونقش برگرفته از نقوش تخت جمشيد ودوران هخامنشي دانست . نقوش اين فرشها همواره درگير تحولات ودگرگوني هاي خاص در شرايط زماني ومكاني مختلف بوده است . تغييراتي كه در ادوار مختلف فرش بافي ايران بر طبق شرايط وبر گرفته از آداب ورسوم وسنتها وعقايد مردم مناطق مختلف كشور شكل گرفته است .

بررسي اين تحولات ودگرگوني ها در طراحي فرش ايران نقش حائز اهميتي داشته ودارد كما اينكه نكات مهمي را در شكل گيري يك طرح وسبك در منطقه و دوره ي خاصي از تاريخ فرش ايران آشكار مي سازد .

با نگاه ودقت درنقشه ي فرش و مطالعه ي يك به يك طرح ها، اجزاء و تركيبات خاصي را مي توان از درون فرشها بيرون كشيد اجزائي همچون : گل ، برگ ، بوته ، پرنده درخت ،گلدان و ....كه بادر كنارهم قرار گرفتن همراه با شيوه ها و اسلوب متفاوت در نهايت طرحي به نام نقشه را در فرش نمايان مي سازد كه هر كدام باز داراي طرحهاو نقشه ها ي گوناگون مي باشند و دراين بين گل ها كه مظهر زيبايي طبيعت و هم قالي ايران گشته اند.

در اين مقاله ابتدا پس از بررسي سير تاريخي نقوش شاه عباسي و نحوه ي شكل گيري آنها مروري نيز برسير تحول وتطور گل شاه عباسي شده است .

واژگان كليدي :

فرش ، نقشه ي، شاه عباسي، گل شاه عباسي ، نيلوفر آبي ، لوتوس

1-1-مقدمه :

نقشه ي شاه عباسي يكي از طرح ها و سبك هاي رايج بافته شده در مناطق مختلف ايران _ به ويژه منطقه ي اصفهان_ مي باشد بسياري از اساتيد و كارشناسان آغاز بافت فرش با نقشه ي شاه عباسي را به دوره صفوي رسانيده و منسوب به اصفهان دانسته اند .برخي از محققين براين باورند كه اين فرش در دوران پادشاهي شاه عباس صفوي و در كارگاههاي سلطنتي اين پادشاه بر روي دارها پياده گرديده است و عده اي نيز نام گذاري اين نقشه را بر گرفته از همان دوره و حكومت شاه عباس ميدانند .

در نگاه كلي فرشهاي عهد صفويه به دو گروه زماني تقسيم مي گردند:

الف- آن دسته از قالي هايي كه در زمان پادشاهي شاه اسماعيل و شاه طهماسب صفوي بافته شده و به شاه طهماسبي معروف است كه خود مكتبي به همين نام دارد.

ب- قالي هاي بافته شده در دوران شاه عباس كه به مكتب شاه عباسي شهرت دارند كه در اين دوره با بهره گيري از بافندگان و طراحان نامي و همچنين بر پايي كارگاه هاي مختلف در اصفهان تحولات جديدي وارد عرصه فرش گرديده است . اين دگرگوني همان استفاده از طرح هاي اسليمي ختائي و گل هاي رايج در نقشه هاي فرش اين دوره است كه در اين باره ميتوان به نقشه ي شاه عباسي نيز اشاره نمود.

1-2-بيان مسآله :

- نقشه ي شاه عباسي داراي چه طرحها و چه ويژگي هايي است ؟

- استفاده از نقشه ي شاه عباسي در فرش ايران از چه دوره اي آغاز گشته است ؟(سير تاريخي)

- به كارگيري اين نقشه در كدام يك از مناطق قاليبافي ايران رايج بوده و ميباشد ؟(جغرافياي بافت )

- رنگبندي در نقشه شاه عباسي به چه گونه اي شكل مي گيرد و استفاده از چه رنگهايي رايج تر مي باشد

- اجزاء وعناصر تشكيل دهنده ي نقشه ي شاه عباسي كدامند ؟

- گل شاه عباسي داراي چه ويژگي ها و چه ساختاري است ؟( بررسي طرح و موتيف)

- شكل گيري و پيدايش گل شاه عباسي و نيلوفر آبي مربوط به كدام دوره اي است ؟( بررسي سير تحول و تطور تاريخي اين گل )

1-3- ضرورت و اهميت تحقيق :

بديهي است در امر پژوهش هر قدر مطالعات عميق تر باشد و مدارك و اسناد بيشتري گردآوري شود و پژوهشگر دست به تحقيق وسيعي در زمينه ي موضوع مورد نظر خود زنده اين تحقيق از اعتبار فزايندهاي برخوردار خواهد شد .به ويژه در زمينه ي موضوع بس مهم به نام ( نقوش شاه عباسي ) كه تحقيق و پژوهش بيشتر درباره ي آن راهگشاي خيلي از سؤالات و فرضياتي خواهد شد كه در ذهن اين جانب و ساير پژوهشگران رشته فرش ايجاد شده است و چه بسا با جمع آوري مدارك بتوان نظريات جديدي در اين زمينه ارائه داد و حتي آنها را اثبات و تآئيد نمود . اين تحقيق جرقه اي در گشودن باب جديدي در اين زمينه است .

1-4-اهداف تحقيق :

علاقه مندي و اظهار ذوق نسبت به هنر و شناخت آن جزء لاينفك و جدانشدني فرهنگ ايرانيان است و شايد هم اداي ديني نسبت به هنر مندان بي نام ونشاني باشد كه همواره ثابت كرده اند :" هنر با ايرانيان زنده مي ماند "

بررسي و شناخت و تحقيق در زمينه ي فرش ايران گوشه اي از اين زيبايي وذوق و سليقه ي هنري را در پيش روي علاقه مندان به اين عرصه آشكار مي سازد . شناخت فرش ايران همواره آگاهي از حقايقي محض را به همراه داشته است حقايقي كه حكايت از تلاش در زحمات هنرمندان گمنامي در دوره هاي مختلف دارد . فرش در هر گوشه از اين سرزمين نماد و جلوه گاهي از رسوم وسنتهاي همان منطقه بوده و گاه راز و رمزي در پس پرده داشته است .

با مطالعه ي بيشتر در اين طرحها و درنهايت تحليلي بر ما حصل كار مطمئناً نتيجه زيبا و دلنشيني به همراه خواهد داشت و آن : فرشي است الهام گرفته از ذهنيتي سرشار از عشق وهنر .

پژوهش در فرش و تحقيق در اين زمينه جهت دستيابي به اين شناخت براي هر پژوهشگري امري ضروري است تا زواياي پنهان راز انگشتان زربفت هنرمندان فرش باف ايران را در و راي تاروپود وطرحها و نقشه هاي دلكش و دلاويز براي ماآشكار نمايد .

1-5-فرضيه تحقيق - طرح و نقشه ي شاه عباسي يكي از متداول ترين طرحها و نقوش فرش ايراني است بالاخص نقشي رايج در بافته هاي دوران صفوي كه ريشه در تاريخ فرهنگ و هنر ايراني داشته است.

- گل شاه عباسي عنصر اصلي و گل معروف نقشه ي شاه عباسي است كه پيدايش و شكل گيري آن مربوط به دوره هاي قبل از دوران صفوي بوده و با عنوان نيلوفر آبي _ لوتوس _ناميده شده است .

- طرحهاي اوليه ي اين گل را ميتوان برروي ظروف دوره هاي قبل از اسلام (ساساني)مشاهده نمود.

- طرح اين گل بر گرفته از نيلوفر آبي _ گل كار شده درنقش ماهي درهم/ هراتي _ است كه ريشه در آئين ميترائيسم دارد.

1-6- پيشينه ي تاريخي تحقيق :

احمد دانشگر د فرهنگ جامع فرش در قسمتهاي مختلف كتاب اشاراتي به نقشه ي شاه عباسي و همچنين گل شاه عباسي داشته اند :

( طرح شاه عباسي يا "طرح گل شاه عباسي" امروزه كليه ي اينگونه نقشها را (شاه عباسي ) نامند . گلهاي شها عباسي در اين طرح معمولآ شاخ وبرگ و غنچه و بوته در سراسر فرش پراكنده اند و بدين گونه طرحي سراسري مركب از نقوش و اشكال كلاسيك دوران شاه عباسي بوجود مي آورند .اگر چه اين نقش دراغلب نقاط ايران بافته ميشود اما در فرشها ي اصفهان كاشان مشهد و تبريز طراحي مي گردد . مي توان طرح شاه عباسي راكامل شده طرح اسليمي دانست كه گلها ي تجربه يافته اسليمي ها را زينت مي بخشد . بنابراين عوامل تشكيل دهنده طرحهاي شاه عباسي اسليمي گلها برگها و ختايي هايند .[1]‍‍‍‍

دررابطه با تعريف گل اينگونه گفته اند :

«..... گل يكي از اين نگارهاي معروف ورايج وزيبا در فرش است ، برخي نوشته اند كه از عهد صفويه در نگاره هاي فرش به صورت جدي واصلي داخل گرديده وبويژه نوعي گل به نام « گل عباسي» طراحي شده است ....»[1]

گل نقشمايه اي در فرش :

« گل با همه زيبائيش به صورت حقيقي يا تجريدي وخيالي از زمان هاي بسيار دور يكي از رايج ترين نقشمايه هاي فرش ايران بوده است . گل در فرش وساير مصنوعات دستي ، محملي است براي مفاهيمي كه طراح وبافنده قصد القاء آنها را به بيننده دارند .

هنرمندان از شكل گل اين آفريده زيبا وبيانگر اعجاز خالق در هنرهاي ظريف دستي به صورت هاي گوناگون بهره مي گيرند. ايشان در بيشتر موارد گلهاي تجريدي از طبيعت را به سليقه خود تغيير شكل مي دهند . وآنرا با طرح مورد نظرهم آهنگ مي سازند . در فرش گل ها اغلب تغيير شكل يافته از نوع طبيعي آنها است وشكل طبيعي گل در اين دستبافت به ندرت مشاهده مي گردد ، نظير گل شاه عباسي.»[1]

در رابطه با قاليهاي بافته شده در اصفهان با طرح هاي شاه عباسي به اين نكته اشاره كرده اند كه :

«... بيشتر قاليهاي طراحي وبافته شده در اصفهان داراي بن نگارهاي شاه عباسي است كه ترنجي در ميان ولچك ها دركنار دارد...اصولا نقشي از فرش ايران در جهان بنام« نقش اصفهان » معروف شده است اين نقش داراي گل هاي افشان وشاه عباسي با شاخ وبرگها و اسليمي هاي بسيار جالب وموزون در زمينه اي با رنگهاي زنده ومتنوع طراحي مي گردد.» [1]

« باغ هاي پر گل وگياه ، خطوط اسليمي ساده يا دهان اژدري ،گل كه با شاخ وبرگ هاي خزنده بهم پيوسته اند ، حاشيه پهن با نوارهاي طرفين باريك ، گل هاي شاه عباسي وپراكنده در سراسر متن از اختصاصات فرش اصفهان مي باشد.»[1]

- تورج ژوله دركتاب پژوهشي در فرش ايران به نكات زير اشاره كرده اند .

« در طبقه بندي كليه طرح هاي فرش ايران به 19گروه اصلي:

گروه 2- طرح هاي شاه عباسي :

اساس كليه طرح هاي شاه عباسي برمبناي كاربرد گل معروف شاه عباسي در اين طرح است . دراين طرح ها گل هاي شاه عباسي به همراه بندهاي ختايي وگاه تلفيق آنها با اسليمي ها ، انواع مختلفي از نقوش فرش را ارائه مي دهند .

انواع طرحهاي اين گروه عبارتند از لچك وترنج شاه عباسي ، افشان شاه عباسي ، شاه عباسيِ درختي ، شاه عباسيِ شيخ صفي ، شاه عباسيِ جانوري و....»[2]

محمد جواد نصيري در كتاب سيري در هنرهاي قالي بافي ايران در رابطه باطرح شاه عباسي اينگونه نوشته اند : « اساس اين طرح ها راگل وبوته هاي خاصي كه اصطلاحاً بنام گل هاي شاه عباسي معروف شده اند تشكيل مي دهند . اين گل ها با اسليمي ها ، و ختائي ها وساير موتيف هاي معمول در نقش قالي نقوش اصلي را در حاشيه ومتن فرش بوجود مي آورند . شاه عباسي لچك وترنج ، شاه عباسي تصرفي ، شاه عباسي افشان ، شاه عباسي طره ائي از گروه هاي فرعي آن طرح مي باشند.»[3]

- تعريف وتوضيحات نقشه ي شاه عباسي وگل شاه عباسي از ديدگاه جواد يساولي در كتاب شناخت قالي ايران :

- «گلهاي شاه عباسي : اين گلها كه به گلهاي شيخ صفي نيز مشهورند ، به احتمال قريب به يقين ، از زمان صفويه به بعد متداول شده اند . وانتساب آن به شيخ صفي نيز ، از نظر علاقه ي مفرط سركردگان اين سلسله به جد اعلايشان شيخ صفي بوده است . استفاده از گل انار در نقشه هاي تزئيني ايران ، داراي سابقه ي طولاني تري است كه ريشه ي آن رابايد در تقدس گل انار در آيين زردشت باستان جستجو كرد. امروزه ، كاربرد فراوان اين نگاره ي تزئيني ، مديون حالت دلربا ودلفريب ومدور آن است ، زيرا گلهاي شاه عباسي مي توانند بصورت گلهاي پنج پر وهشت پر وگاه دوازده پر درحالي كه در مركز بوسيله ي گلي كوچك ودگمه اي به هم اتصال مي يابند وبا چرخش در زمينه قالي وايجاد وحدت وهماهنگي با طرح هاي ختايي ، فضاهاي گسترده اي رافارغ از ريتم هاي تكراري به خود اختصاص دهند.»[4]

«نقشه ي شاه عباسي : به سلسله ي طرح هايي اطلاق مي شود كه بيشتر عوامل يادگيري آنها را نگاره ها ونقشهاي مرسوم در دوره ي صفويه وسلطنت شاه عباس تشكيل مي دهد . اين عناصر ونقشها عبارتند از گلهاي چند پر ساده ومركب ، معروف به شاه عباسي وخطوط كماني پيچان ، اسليمي ها ونگاره هايي به شكل ابرهاي چيني كه براي تزيين متن بكار مي روند . طرحهاي شاه عباسي به انواع افشان ، لچك ترنج (ترنج دار) درختي، جانوري ، شيخ صفي ، طره دار سلسله اي ، شاه عباسي تصرفي ، ترنجي طره دار ، بوته دار، لچك ترنج كف ساده قابل تقسيم است .»[4]

- آرمن ها نگلدين در كتاب قالي هاي ايراني در بخش مربوط به خصوصيات فرش اصفهان اينگونه نوشته اند: «... قالي اي كه در قديم به غلط «قالي لهستاني »ناميده مي شد وامروز آنرا «قالي شاه عباسي »(1628-1578ميلادي ) مي نامند ، نام خود را از پادشاهي گرفته كه آنها را براي اهداء به شاهان وشاهزادگان سفارش مي داده است ...»[5]‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

- در مجموعه مقالات از ارنست كونل – شهريار مالكي – هادي اقدسيه بنام اسليمي وختايي ، گلهاي شاه عباسي در رابطه با گلهاي شاه عباسي اينگونه عنوان گشته است :

«... در اينجا گذشته از طرح هاي ختايي انواع گلهاي شاه عباسي نيز مانند گلهاي اناري وبرگي وپيچك وگرد وغيره به خوانندگان معرفي مي گردد . در قالي وكاشي ،خاصه در قاليهاي بافته شده از زمان صفويه به بعد ، ضمن ختايي ها به گلهاي شاه عباسي بيش از هر گل ديگري بر مي خوريم . چنانكه گويي ختايي تنها همچون ريسماني است كه گلهاي مزبور را به آن مي بسته اند . البته بته هاي تجريد مانند بته ي جقه اي وساير بته ها درختائي جايي ندارند. نهايت آنكه مي توان وسط تپه ها ساقه اي طرح كرد , نظري به گلهاي شاه عباسي ، توجه شديد به طرحهاي تجريديافته‌‌ي اناروگل آن به خوبي احساس ميگردد .اگر اين توجه دنباله ي تقديس گل انار در ايران زردشتي باستان هم نباشد ، لااقل طرح دلربا ودايره مانند گل انار وخود آن‌وپيچ وخم خطوط منكسر تاج آن و سربر كشيدن شعله وار آخرين آثار گلبرگهاي آن،آنقدر جالب بوده است كه به اينهمه طرحهاي گوناگون بيازرد .

واز همه مهمتر نامگذاري اين نوع گلهاست كه در اغلب موارد گل شاه عباسي‌‌‌‌‌‌ناميده مي شوند و در موارد نادري نيز به گل شيخ صفي موسومند .صرف نظر از اين اختلاف راي مسلم است كه عمر اين نامگذاري ازدوره ي صفوي پيشتر نمي رود. و شايد اگرهم استنادي به شيخ صفي شده است ، از نظر احترامي است كه صفويان نسبت به جد اعلاي خود داشته اند ودرصدد تخليد نام او كوشش ها كرده اند.»[6]

در صفحه 92 همين كتاب ، تصاويري از موتيف هايي از عصر ساساني تاقرن يازدهم ميلادي بر ظروف نقره وسراميك وپارچه هاي ابريشم وسطوح گچبري نقش بسته است ، برگرفته از كتاب بررسي هنر ايران پروفسور پوپ ، آورده شده است .

- گل شاه عباسي‌‌‌‌‌‌در كتاب واژگان فرش اينگونه تفسير شده است: palmette

« اين گل كه در طرحهاي ختايي نقش اصلي را دارد منسوب به طراحان دوره صفوي بوده وعده اي آن را شبيه نيلوفر آبي مي داد . اين گل بصورت پنج پر ،هشت پر و دوازده پر به همراه برگ ها و گلبرگ ها درطرح هاي متنوعي ارائه مي شود .»[7]

طرح گل اناري pomegranate design

«اين طرح در گلهاي شاه عباسي فرش ايران ، در فرش هاي چيني بصورت درخت انار، ودرفرشهاي تركستان وقفقاز بصورت ميوه انار به همراه شاخ وبرگ استفاده ميشود.»[7]

نيلوفر آبي lotus

«نوعي گل نيلوفر آبي مصري كه در فرشهاي چيني بيشتر بكار رفته ونشانه مذهب ، تكامل ، خلوص وزيبايي بوده ، شباهتي نيز به گلهاي ختايي دارد .»[7]

- در فرهنگ فارسي معين نيز دررابطه با لوتوس اينگونه گفته شده است:

« لوتوس يكي از گونه هاي نيلوفر آبي است كه به نيلوفر آبي سفيد مصري مشهور است كه در مصر وبعضي كشورهاي آسيايي نيز يافت مي شود.»[8]

نظريه ي سيروس پرهام دركتاب دستبافهاي عشايري وروستايي فارس دررابطه با نيلوفر آبي يا نخل بادبزني :

« پراكندگي اين نگاره به شكل ها وشيوه هاي گوناگون درهنر ساساني وفرشبافي فارس به حدي است كه پس از گلِ هشت پرِ پازيريك آنرا بايد پر بركت ترين نقشمايه ي باستاني در هنر فرش بافي دانست . تقريباً تمامي فرشهاي اشكالي فارس وحتي نقشه هاي منظم غير اشكالي ، ماهي در هم ونيز فرش هاي قفقاز صورتي وحالتي از اين نقشمايه در خود دارد . طرفه آنكه اين نگاره ي ديرينِ سال كه در مغرب زمين به نخل بادبزني ونيلوفر آبي شهرت يافته ودر فارس به شكل ساده تر وطبيعي تر آن گل كنگر مي گويند متداول ترين نگاره ي فرش بافي دوران صفوي را بوجود آورده و به «گل شاه عباسي » معروف شده است .»[9]

دررابطه با بررسي گل نيلوفر آبي در نقش ماهي درهم /هراتي نيز در كتاب هاي مختلف مطالبي عنوان شده از آن جمله مي توان به كتاب مباني طراحي سنتي در ايران نوشته علي حصوري اشاره نمود كه در قسمتهاي بعدي مقاله ودر بخش ارائه يافته ها به آن نيز پرداخته خواهد شد .

- نيلوفر آبي در فرهنگ دهخدا

نيلوفر معمولي يا نيلوفر آبي گياهي است از تيره ي نيلوفرهاي آبي كه نزديك به تيره ي آلاله ها است . اين گياه آبزي است ودرمناطق گرم ومعتدل مي رويد. برگ هايش قلبي شكل ومسطح است .درازاي دمبرگ طويل است وبرگها برسطح آب شناورند ...»[10]

قابل ذكر است كه نيلوفر در فرهنگ دهخدا به انواع مختلف تقسيم بندي شده است وهركدام با تعاريف خاص خود گونه اي از انواع نيلوفر آبي مي باشند .

در ساير كتب آموزشي دررابطه با طراحي فرش نيز بصورت پراكنده تعاريفي اينگونه ازگل شاه عباسي گشته است :

پرويز اسكندر پورخرمي در كتاب آيين هنر وآموزش نقاشي ايراني (گلهاي حنايي)

گل شاه عباسي را با نام گل لاله عباسي ناميده واينگونه توصيف كرده اند :

« گل لاله عباسي در حقيقت همان گل نرگسي است كه از تكراردو دايره ودو برگ بوجود مي آيد ودر بخش مقدماتي گل هاي مادر طريق ترسيمشان مطرح شد وهم اكنون با نظامي جديد واضافاتي چند ، به معرفي گل كاملي از ختايي ، يعني لاله عباسي پرداخته مي شود . البته در ميان گل نرگسي تا لاله عباسي حدواسطي از گلهاي پروانه اي نيز وجود دارند . اين گل همچون گل برگ چناري با برگ ها وتزئينات دايره اي متعدد در اطراف دايره اي بزرگ ايجاد شده اند كه تعداد برگ هاي آن در بين شش وهشت وده برگ دركش وقوس است . خود نمايي شش وهشت را در بين آثارشاخص بيشتر شاهديم . گل لاله عباسي به دليل دارا بودن تمامي خصايص گلها وقابليت پذيرش هر نوع تحولي ، منعطف ترين گل در بين گلهاي حنايي است . اين گل به همين جهت از نظر شكل ظاهري نيز زيبا تر از همه ي گلها جلوه مي كند .

دايره ي قلب مانندي در ميانه گل با شكلي مدور و پيچش دروني كه در تضادي زيبا با برگهاي نوك تيز در حاشيه قرار گرفته زيبايي خاصي را كه حاصل اين تضاد است به دست مي دهد . از سويي شكل كلي اين گل غالبا به شكل لاله است . به اين ترتيب كه بخش پاييني آن ، پهن تر وقسمت بالا كشيده تر است . گرچه برخي از انحناي اين گل را بصورت دايره اي كامل نيز طراحي مي كنند اما هيات لاله شكل گل لاله عباسي زيباتر وكاملتر مي نمايد . تغيير شكل لاله عباسي از دايره كه شكلي مجرد است به شكل لاله ، حركتي را از بالا به پايين ايجاد مي كند كه خود سبب نوعي تعالي شكل مي شود . غالبا براي تزيين بيشتر وهماهنگي برگهاي اطراف با شكل مدور قلب مانند مياني ، اشكالي به شكل قلب ويا دايره هاي تزييني قرار مي دهند . اين اشكال نيز همچون برگها تابع قانون تكثير از كوچك به بزرگ از قسمت پايين به بالا است . برگهاي اطراف قلب لاله عباسي ، از محور پايين كه اغلب بصورت يك دايره كوچك ويا گلي چهار پر است آغاز مي شود . در قسمت پايين ، برگها كوچك تر وهرچه به بالا صعود مي كنند ، بزرگتر مي شوند . طريق قرار گرفتن برگها در اطراف قلب مياني ، معمولا به چهار شكل عمده ترسيم مي شوند ، يا اينكه برگها از بالا به پايين روي هم قرار گرفته به طوري كه احساس مي شود بخشي از برگهاي پاييني در زير برگهاي بالاتر رفته اند .

نوع ديگر قرار گيري برگها اين است كه هر برگ مستقلا به قلب مركزي چسبيده شده باشد . يك صورت ديگر باز شدن برگها از محور مركزي گل در نقطه پايين قلب مركزي است . در اين صورت همه برگها از كوچك ترين برگ تا بزرگ ترين آنها از همين نقطه آغاز مي شود وهرچه برگها بالاتر روند كشيده تر به نظر مي آيند . آخرين جلوه را هم مي توان تركيب همه اين مراحل با يكديگر دانست كه اگر چه از نظامي تركيبي برخوردار هستند اما داراي ريتم وآهنگ خاصي مي باشند كه زيبايي منحصر به خودشان را ايجاد مي نمايند.

گل لاله عباسي از نظر گاه ديگري نيز داراي ويژگي هاي ممتازي است . شباهت شكل اين گل به لاله ، كه در فرهنگ اسلامي ايران مظهري از انسان هاي آزاده ومقام والاي شهيد است اين تصوير رادراذهان ، بسيار محترم ودرعين حال نجيب مي گرداند . شايد زيبايي ديگراين نام دروابستگي آن بنام عباسي باشد . در افواه عامه نام اين گل را « شاه عباسي» منسوب به شاه عباس صفوي ياد مي كنند كه هيچ دليلي نيز بر اين موجود نيست زيرا اين گل از اعصار قبل از صفوي نيز در آثار تذهيب مشاهده مي شود . اما نسبت آن به عباسي و شكل لاله گونش ، نشاني است كامل وسرافراز به مقام شامخ حضرت ابالفضل العباس (ع) كه در فرهنگ اسلامي نماد جوانمردي وفاداري درزيباترين صورت است اين گل نيزدرطايفه گلهاي ختايي زيباترين گل به شمار مي آيد ودرهمه نقش ها (كاشي-قالي-تذهيب)به كاربرده شد.»[11]

استاد عصاره ـ دررابطه با طرح شاه عباسي اينگونه مي گويد :

«اين طرح همان طوركه ازنامش مشخص است درزمان صفويان واردعرصه گرديدويكي ازبيشترين طرحهاي كاربردي است درفرشهاي ايراني عده اي آنراگل شيخ صفي مي نامند كلاداراي ساقه اي مشخص درانتهاي گل بوده وبه صورت پنج پر،هشت پروگاه دوازده پربه كارمي رود .تفاوت اصلي اش درحالت ختايي دربازتربودن گل است . اين طرح بسته به تلفيق آن با طرحهاي ديگرنامهاي مختلفي مي گيردكه معروفترين آنهاعبارتنداز:شاه عباسيِ افشان ،لچك ترنج ،جانوري،طره دار،تصرفي ترنج دار،بته اي وكف ساده شاه عباسي افشان:زمينه اين گونه فرش پراست ازگلها ، اسليمي ها ، ختايي ها وشاه عباسي ها كه به صورت نامتقارن درهم پيچ خورده ومتني پركارراجلوه مي دهد.گاه درميان آن ازنقوش حيواني نيزاستفاده شده كه به آن افشان حيوان داراطلاق مي شود .ويژگي خاص اين طرح مشخص نبودن ترنج است كه گاه اصلا وجودنداردوگاه به دليل تراكم طرح مشخص نيست.

شاه عباسي لچك ترنج :اين طرح ازطرح هاي اصلي منطقه اصفهان است وريشه ي آن رادركتب وجلدقرآن هاي قديمي دانسته اند.ترنج دراين طرح اكثرا حالت بيضي داردخصوصا درفرش هاي قديمي تروامروزه فرم دوارياگردآن دربين بافندگان رايج شده است اصولا طرح بايست داراي ترنجي مشخص كه بارنگ متفاوت ازمتن ديده مي شود به همراه چهارلچك مشخص وقرينه ازترنج به كار رفته باشد ولي جهت ايجادتنوع درطرحهاي امروزي لچك ها نقشي متفاوت رانسبت به ترنج به عهده دارند(گاه كلا حذف مي گردندوگاه نقشي متفاوت دارند)

شاه عباس جانوري:اين طرح بيشتر دركرمان رايج است ودرنقش مركزي ازگلها باشاه عباسي ختايي ودرحواشي ازحيوانهاي متفاوت استفاده شده همچون گوزن،گرگ ويا پرندگان ، درحالت كلي نسبت به نوع قبلي ،فرش پركارتراست.

شاه عباسي طره دار: در آن طرح ترنج حالتي كشيده به خودمي گيرد وباريكترمي شودومعمولا دوانتهاي حاشيه رابه هم متصل مي كند.دربيشترطرح هاي طره دار،لچك استفاده نمي شود.متن فرش باتوجه به سليقه ي طراح تزيين شده و نام هاي متفاوتي همچون:طره دارافشان ، درختي و يا حيواندار رابه خود مي گيرد .

شاه عباس شيخ صفي:اين طرح الهام گرفته از آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيلي مؤسس سلسله ي صفويان است در آن ترنج مركزي حالتي گرد داشته ودر اطراف آن گلهايي به نام گلهاي كومه اي يا خربزه اي ديده ميشود و معمولآ تعداد آن شانزده عدد است . لچك كاملآ قرينه ي ترنج است زمينه ي اطراف ترنج تا حاشيه ها ساده باف بوده و فقط تعداد كمي اسليمي و گلهاي شاه عباسي ديده مي شود در دو طرف ترنج دو قنديل ديده ميشود يكي بالا يكي پائين .ويژگي چهارم آن استفاده از كتيبه در حاشيه ي اصلي است.

شاه عباسي تصرفي (تلفيقي ): اين طرح از همان اسليمي ها و شاه عباسي ها بوجود آمده ولي ويژگي خاص آن تبديل شدن ترنج مركزي به چهار ترنج مي باشد كه ازنظر فاصله بصورت كامل قرينه در متن قرار مي گيرد ودر آن لچك بكار نمي رود .»[12]

- سيسل ادواردز در كتاب قالي ايران طرح شاه عباسي را اينگونه تعريف كرده اند :

«مردم ايران اصطلاح شاه عباسي را بر يك نوع طرح سراسري مركب از نقوش واشكال كلاسيك اواسط دوران صفويه اطلاق مي كنند ، اين نقوش يعني انواع مختلف برگ نخل ، نگاره هاي مارپيچ ،تبرزين ،گلدان وغيره درقالبهايي كه بنام قالبهاي نقش گلداني معروف اند طرح شده است وهمه معتقدند كه اين قالبها در زمان سلطنت شاه عباس تهيه گرديده است . اين نقوش در زمينه ي قالي بطور پراكنده وجدا از يكديگر با فواصل مساوي طرح گرديده وهميشه بوسيله ي نوعي شاخه ياشبكه با يكديگر تركيب وپيوسته شده است .

اين طرح قالي در كليه ي نقاط ايران بافته مي شود . طراحان كرمان وكاشان وتبريز واصفهان ومشهد دوست دارند طرح هايي گوناگون وزيبا كه در آنها مهارت واستادي زياد بكار رفته باشد تهيه نمايند . در روستا ها نيزاغلب قاليبافان با انواع معمولي نقش درخت نخل وگلدان آشنايي دارند واغلب قاليچه وقالي هايي رابا اين طرح ها وبافت گردان تهيه مي كنند....»[13]

دررابطه بررسي كتب ومنابع خارجي : از آن جمله مي توان به مجموعه كتب

پروفسور پوپ بنام«بررسي هنر ايران» اشاره نمود كه در بخشهاي مربوط به نقوش ايران در رابطه با گلهاي شاه عباسي LOTUS PALMETTES اينگونه نوشته اند:

ابتدا بررسي گل نيلوفر آبي The lotus

« در بين اجزاي خاص وويژه ي طراحي فرش ، گل نيلوفر آبي قديمي ترين ،پرطرفدارترين ودر حقيقت زيبا ترين مي باشد . آن گلي است كه توجه هنرمندان مصر تا چين را براي هزاران سال به خود معطوف داشت . هيچ طرحي مثل اين طرح داراي تنوع و تكثير نمي باشد دردوران اوليه اين گل بعنوان سمبل حاصلخيزي محسوب مي شد كه در سرتاسر آسيا از دوران بسيار قديم طرفداران بسيار زيادي داشت .طرح اين گل بعنوان سمبل خورشيد هم درنظر گرفته مي شد. بطور همزمان در سرتا سر مصر ، اين طرح در هنر آشوري به عنوان يكي ازمتداولترين الگوهاي حاشيه ي فرش مورد استفاده قرار گرفته است . اين طرح كه هم از ديد كلي و هم نيمرخ شكل يك بوته ي گل رز را متجلي مي سازد و نقش عمده اي رادر طرح ها ي دوران هخامنشي ايفا مي نمايد ولي فرم و ساختار آن به صورت محدودوجزئي بوده است . دردوره ساساني اين طرح تا حد زيادي تكميل تر شده است ارزش تزئيني آن به نسبت كاهش توجهات سمبليك افزايش يافته است .

طي قرون اوليه دوران اسلامي ترسيم نيمرخ طرح نيلوفر آبي مشكل مي باشد. مي توان چنين نتيجه گرفت كه اين طرح در شرق دور به عنوان يك روش مستقل حفظ گرديده ويا ادامه يافته است چرا كه در دوران سلجوقي دوباره در ايران نمود مي يابد . يك نمونه نفيس و استادانه از طرح نيلوفر آبي كه نمونه مستندي از اين طرح محسوب مي شود ، طرح زيبا و دلكش محراب گچ بري شده مسجد ملك در كرمان مي باشد.

درقرن چهاردهم اين طرح به عنوان طرح گلي سر تاسر كشورهاي اسلامي محسوب مي شد ودر اين زمان اين طرح كه تا حد زياد و مشخصي مديون مدل هاي چيني بود تغيير نموده وبا ديگر طرح هاي شكوفه بزرگ چيني _ طرح گل شقايق فرنگي _ تركيب گرديد به گونه اي كه در عهد صفوي اين دو طرح را نمي توان از هم تشخيص داد چرا كه هريك تا حد زيادي از طرح ديگري سود برده است .

اين طرح كه بصورت غني وپيچيده درآمده بود حساسيت خاصي به محيط خودداشت ودرجايي كه مورد استفاده قرار مي گرفت انعكاس دهنده ي سليقه ،ديدگاه تزييني وحدود تكنيكي هنرهاي گوناگون نواحي مختلف بود .

در فرشهاي مناطق شمال غرب اين طرح بصورت متراكم،معماري وتا حدي درشت بود واكثرا از بافت عمودي محكم برخوردار هستند . اگرچه هرچه به پايان قرن شانزدهم نزديك مي شويم اين ميزان تا حدي كاهش مي يابد . اين فرم متراكم كه در اين طرح گل تازه شروع به باز شدن نموده است غالبا با يك نمونة كامل تر تركيب مي شود وآن گلي است كه كاما باز شده است . فرش هاي تبريزي كه اين ويژگي طرح عمودي را با طرحهاي ظريف درباري ادغام مي نمايند گروهي از طرح هاي بسيار زيبا واستثنايي را فراهم مي آورند . كاهش شفافيت واستحكام طرحهاي گل نيلوفر آبي در نمايشگاه فرش Saltingگواه يك دوران نسبتا دورو قديمي است.

بافندگان سبك هراتي اگر اساسا الگويي مشابه با طراحان شمال غرب ايران را استفاده مي نمودند ولي در طرحهاي خود جنبه اي از تجمل گرايي وظرافت را افزودند . گلبرگها به زيبايي در نقاط سوزني وباريك خم مي شوند . حتي زماني كه اين طرح به فرمي ساده تر وعريض تر تغيير شكل مي دهد زيبايي وپرداخت مناسب خود را حفظ مي نمايد . فرش هاي بافته شده در شمال غرب ايران در فرش هاي شرق ايران هم انعكاس يافته اند يك تركيب ماهرانه ودرعين حال مطلوب را از دو خصوصيت نشان مي دهند وبا ساختار معماري نسبت داده شده به شمال غرب وطرحهاي دوره گرد ونرم وتجملي شرق تركيب شده اند .

فرشهاي ابريشمي كاشان هنوز هم داراي فرمي شفاف ،محكم وجواهر شكل هستند .اين فرشها با توجه به تراكم زياد خود هنوز هم مورد توجه هستند اگرچه در تخته فرشهاي بعدي مشاهده شده كه آنها كمي باريكتر واز تراكم آنها كاسته شده است .درنهايت بعضي تغييرات طرح كنگر فرنگي رادر ذهن به تصوير مي كشاند . در نهايت در سري هاي اخير طرح بصورت سست ونامفهوم درآمده است .

با اين وجود با اقدامات ماهرانه ي گروه sanguszko واستفاده از زيبايي وتنوع در طرحهاي دوره گرد وطرح هاي داخلي اين فرشها احيا شده اند . در بهترين نمونه هاي Goaگل در يك توده ي كروي متراكم مي شود ،در حالي كه دربهترين نمونه فرشهاي گلداني مشاهده مي شود كه آن به ويژگي مجلل فرمهاي اوليه دوره ي صفوي شباهت دارد كه در گونه هاي بعدي آن طرحها اصلاح وغني گرديده اند . در شكوفه هاي نيلوفر آبي فرشهاي گلداني تنوع بسيار زيادي مشاعده مي شود وغالبا در يك تخته فرش مشابه ويژگي هاي نسبتا متفاوتي مي توان مشاهده نمود .بعضي از آنها بسيار عريض وساده هستند مثل نمونه ي موجود در موزه ي ويكتوريا وآلبرت كه در آنجا يك طرح با تنها شش گلبرگ به نمايش گزارده شده است . نمونه هاي ديگر غني تر ونرم تر هستند مثل نيلوفر ابي موجود در فرش clark-corcoran كه جلوه ي اصلاح شده ي طرح درباري را منعكس مي نمايد ونزديكي وقرابت آن به فرشهاي گلداني را آشكار مي سازد چرا كه الگوي مركزي آن مثل يك كتيبه ويك جريان مكانيكي مي باشد . اين رويكردبعنوان قائده ي نيلوفرهاي آبي فرشهاي گلداني محسوب مي شود ولي در ان نيلوفر آبي فرش Mccormickيك استثناي بارز قلمداد مي گردد . بر عكس فرشهاي گلداني ، نيلوفرهاي آبي فرشهاي كاشان وهرات ارگانيك تر هستند . مركز آنها تا حدي مثل يك گل در گلي ديگر است ويا قلب آن از يك جام گل پيچيده تشكيل شده است . طراحان فرشهاي Polonaise از نيلوفر آبي به روشي صوري تر استفاده مي نمايند وبطور كلي روش فرش ابريشم كاشان را دنبال مي نمايند ، ولي وقتيكه آن طرح در يك ساختار خاص دچار تغيير مي گردد ، مثل فرش Deering،گل ممكن است با بزرگ نمودن كاسبرگ گل بصورت پيچيده درآيد كه همين امر اصالت آن را به مخاطره مي اندازد .نيلوفر آبي با توجه به اينكه بسيار فريبنده وانطباق پذير است در فرمهاي با تنوع بسيار مورد استفاده قرار گرفته است . يك سر شير درنده مي تواند در قلب آن مخفي شود كه از ديد رئاليستي عجيب وغريب ولي از ديد تزئيني زيبا ومتقاعد كننده به نظر مي آيد .غنچه هاي در حال جوانه زدن مي توانند بعنوان مركز يك طرح مركب در نظر گرفته شوند ، ويا با يك كيفيت كاملا متفاوت مي توان آنرا درنقشه ي داخلي طرحي ديگر ادغام نمود كه اين مورد نه تنها در شمال غرب بلكه در فرشهاي كاشان وخراسان مشاهده مي شود .

شاه عباسي برگي Leaf palmettes

اين طرح كه غالبا همراه با گل نيلوفر آبي همراه مي باشدودرقرن شانزدهم هم داراي اهميت بوده است داراي فرم برگهاي قاشقي شكل متعدد مي باشدكه بعضي اوقات بصورت بهم چسبيده ، جدا جدا ، ويا حلقه اي (تا شده) مي باشند. وقتي اين برگها عريض تر شوند بصورت نوعي گل شاه عباسي در مي آيند وساختار تزئين داخلي مشابه با آن گل را به خود مي گيرند . مثل يك نيلوفر آبي فوقاني ، يا بعضي اوقات يك شكوفه شقايق فرنگي يا نيلوفر آبي عريض را همراه خود دارند ،ويا تركيب داخلي آنها شامل نيلوفر آبي وبرگهاي قاشق شكل جفتي مي باشند . گل شاه عباسي واقعي كه معمولا تخم مرغي شكل است هم از اين برگها ساخته مي شود ،اين طرح بعنوان طرح ويژه وبارز فرشهاي ايراني مناطق شرق محسوب مي شود .

ساختارهاي داخلي ساده وتجسمي هستند . گلهاي نيلوفر آبي متعدد وگونه هايي از طرحهاي شقايق فرنگي دراينجا هم بعنوان الگوي مركزي ايفاي نقش مي نمايند . نواحي خارجي دندانه دندانه وحاشيه دار هستند كه نه تنها كيفيت تزئيني ذاتي آنها را افزايش مي دهند ، بلكه انطباق آنها را با سري هاي ديگر آن آسانتر مي نمايند . در شمال غرب بعضي اوقات اين گلهاي شاه عباسي يك گل نيلوفر آبي را شكل مي دهند ودر عين حال جوانه هاي شعاع داري را به سمت خارج طرح ودر جهات مختلف مي فرستند . اين جوانه ها داراي غنچه هاي جواني مي باشند . اين نقشه در بعضي از گلهاي شاه عباسي فرش هاي شرق ايران هم مشاهده مي شود و براستي در هنر آن زمان بعنوان طرحي چرخه وار محسوب مي شود .برگ موهم يك الگوي فرش آرماني را شكل مي دهد . آويزهاي به سمت پايين ودندانه هاي باريك شباهت آنرا با رنگ زمينه تسهيل مي نمايد واين امكان رابوجود مي آورد كه از آن مقياسي وسيع بدون از هم پاشيدگي ساختار مجمو عه اي آن استفاده نمود . بنا بر اين براي ايجاد يك محور مركزي مي توان از آن استفاده زيادي نمود . اين نقشه تا حد زياد وگسترده اي در مركز ايران نسبت به شرق يا شمال غرب بكار گرفته مي شد . اين طرح ويژگي مشخص ومنحصر بفرد گروه sanguszko محسوب مي شود وبا طرحهاي تجسمي بسيار وتنوع فراوان درفرش هاي گلداني افزايش يافته است . در ابتدا آن بصورت يك نيمرخ سايه اي زاويه دار است ولي در مراحل بعدي با روي هم قرار گرفتن ساختار داخلي شكل آن ساخته مي شود .

همه ي اين طرحهاي گل شاه عباسي ، چه از گل نيلوفر آبي ، وشاخ وبرگ قاشقي شكل مشتق شده باشند وچه از برگ مو يا تركيبات متعدد ديگر در هنگام لزوم براي نقشه هاي مركب هم مورد استفاده قرار مي گرفتند ، تركيب ،حتي تركيب به ظاهر نا همگون ، يك فرايند عمده در نوآوري تزئيني ايرانيان درعهدc chalcolitiبوده است واگر چه اين گرايش در عهد صفوي كاهش يافته ولي به هيچ عنوان دچار انحطاط وزوال نشده است . دردوران باستان چنين تركيباتي شتاب يافته وتوسط انبوه واردات سمبليك هدايت شده اند واين همسويي معنايي بين نوع ديگر اجزاي نا همگون هنوز هم كليد اين طرحهاي اخير در فرشها محسوب مي شود . بنا براين ساختار مركب در بسياري از فرشهاي Hunting(شكار) ميلان ووين گل نيلوفر آبي با نماد سر خروس تركيب شده اند . در تفكر غرب تغيير طرح گل به سر يك پرنده تا حدي نماد ترس است . ولي در تفكر ايراني دو روش استفاده از خورشيد محسوب مي شود . همچنين گل نيلوفر آبي يا گل شاه عباسي با استفاده از يك جفت مارپيچ بهم وصل مي شوند وبعضي اوقات كل نقشه روي يك سپر دونيم شده طراحي مي شود . در قلب طرح گل رز گل نسترن قرار نمي گيرد . مارپيچ هاي محيط طرح كه سمبل يك قالب ستاره اي را دربر مي گيرد درسپر دوگانه موجود در فضاي دوقسمتي طرح قرار مي گيرند . همچنين طرح شيري كه مركز يك گل شاه عباسي را پر مي كند يا،طرح نه چندان ظريف پوست شير بعنوان جمع بندي تركيب طرحهاي گياهي وحيواني محسوب مي شود . ودر نهايت گرايش كلي به اوج خود ميرسد.ودر يك درخت vag-vagخلاصه مي شود كه در اين طرح درخت بعنوان خورشيد يا ماه قرار گرفته وشاخص هاي حيواني آن به طور مستقيم جوانه زده اند . يك فرم ساده تر تركيب در فرم برگ هاي مركب بزرگ مشاهده مي شود كه در آن يك برگ در برگي ديگر طراحي مي شود . اگر قرار باشد مقياس نقشه بزرگ باشد ، مثل فرشهاي گلداني بزرگ برگ مي تواند توسط يك تاج گل در بر گرفته شود ومي تواند در درون خود يك دسته ويا يك باغچه گل را جاي دهد كه در اين حالت مركز آن را شكوفه هاي شعاعي تشكيل مي دهند مثل فرش ماهان .

طرح بوته ي گل سرخي The Rosette

بوته گل سرخ – دراصل گل نيلوفر آبي با شكوفه كامل طرحي نا معقول محسوب مي شود – قبل از اينكه وارد فهرست فرشها شود دچار تغييرات زيادي گرديد ، ولي طراحان دمدمي مزاج از آن استفاده هاي بسيار نمودند . اين طرحها داراي دو قابليت ساختاري هستند : اول ويژگي تند وتيز وستاره شكل آن مي تواند يك خال را كه به نظر مي آيد بيش از حد سست وبي جنبش باشد شاداب وتقويت نمايد؛ ولي قابليت خيلي مهمتر آن حالت سكون قطعي آن است . تغييرات ايجاد شده در طرح پارسي جهت بررسي ، ارزيابي واندازه گيري وبعنوان قاعده اي مدون جهت ارزيابي ديگر طرح ها سودمند مي باشند واين وظيفه اي است كه طرح هاي گل سرخي ايفا مي نمايند . در فرش هاي گلداني آنها نسبت به آنچه كه حقشان است فضاي بيشتري را به خود اختصاص مي دهند وفرم هايي پر قدرت وپر آب وتاب را شكل مي دهند .»[14]

گل وبته گل سرخي در كتاب واژگان فرش اينگونه توصيف شده است :

«هر گلي كه طرح آن شبيه به گل رز باشد ودر بافت داراي تقارن ، وبيشتر متن را بپوشاند.»[7]