هنر سوزن دوزی ترکمن

هنر سوزن دوزی ترکمن

این هنر تاریخچه ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها بهمراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است .نخهاي رنگين از لابه لاي الياف پارچههاي بدون نقش و ساده عبور مييابند و نقش هايي را که نشأت گرفته از تصاوير سنتي و بومي است؛ تصوير ميکنند. به همين جهت است که سوزن دوزي با وجود کثرت هنرهاي ماشيني همچنان اصالت خود را حفظ نموده است. فرآوردههاي سوزن دوزي به علت دارا بودن قابليتهاي متعدد علاوه بر آنکه به طور مستقل قابل استفاده است، از آنها براي سر آستين، لبه دامن، لبه يقه و... نيز بهره ميبرند. همچنين در تلفيق با ساير مصنوعات مانند چرم، چوب، پلاستيک و ... ميتوان از سوزن دوزي استفاده نمود. نوارهاي سوزن دوزي براي تهيه و توليد فرآوردههاي تکميلي جلد مانند کيف، کيف بغلي، جلد عينک، جا کليد، جاي دستمال کاغذي، دستمال سفره، روميزي، کلاهک آباژور و ... کاربرد دارد.

اصولاً سوزن دوزي در ايران به سه شکل است. نخست نوعي سوزن دوزي که زمينه اساسي بافت کاملاً از بخيه پوشيده مي شود. دوم دستهاي که در آن زمينه مکمل نقشهايي است که بر روي آن دوخته ميشود و گره سوم به نام کم کار ناميده ميشوند؛ که در آن فاصله نقشها زياد است. در اين گروه گاهي تزئينات جانبي نظير سکه دوزي، آينه دوزي و.... به کار گرفته ميشود. سوزن دوزي ترکمن که بدان سياه دوزي نيز اطلاق مي شود؛ در بين ترکمنها به نام"کِشته" معروف بوده و در گذشته کاربرد فراواني داشته است. در جامعه سنتي ترکمن، براي تزئين لباسهاي مردان، زنان و کودکان و همچنين پردهها نيز از سوزن دوزي استفاده ميشد ولي امروزه سوزن دوزي عمدتاً در لباسهاي زنان استفاده مي شود. گستره جغرافيايي سوزن دوزي ترکمن را ميتوان تمامي نقاط ترکمن نشين داخل و خارج ذکر کرد. گستره داخلي اين هنر شامل استان گلستان و بخشي از خراسان است. سوزن دوزي ترکمن زنجيرههاي فشرده و بسيار ريز ميباشد که در ترکمني "سانجيم" ناميده ميشود. سطح رويين پارچه به وسيله اين زنجيرهها کاملاً پر ميشود. معمولاً براي شروع کار خط راستي به دور پارچه زنجيره دوزي ميشود که بدان "چکيم" ميگويند. سپس طرح موردنظر که بيشتر ذهني ميباشد با استفاده از زنجيره پر ميشود. نوع اين نقشها بيشتر به صورت اشکال منظم و تکراري بوده و شامل نمادها و طرحهايي از گل و گياه و نظایر آن می باشد.

به هر صورت آنچه که معلوم است اينکه ترکمنها از قديم به تهيه ابريشم که به عنوان ماده اصلي سوزن دوزي تلقي ميشود، آشنايي داشتهاند و دختران و زنان ترکمن لباسهاي خود را با نخهاي ابريشمين که به رنگهاي طبيعي محيط رنگرزي ميشده، سوزن دوزي ميکردهاند و اين امر از طريق دقت در ادبيات شفاهي و نغمههاي زنان ترکمن به وضوح مشخص ميگردد. نقوش مورد استفاده در سوزن دوزي ترکمن بيشتر هندسي و قرينه بوده و به صورت ذهني سوزن دوزي ميشوند. اين نقوش همچنين عمدتا اشکال ساده شده بسياري از چيزهايي هستند که محيط اطراف هنرمندان ترکمن وجود داشتند. نقوشي نظير مؤي (عنکبوت)، ساري ايچيان (عقرب) و قوچاق (شاخ قوچ) نمونههايي از اين نقوش ميباشند. در طي سالهاي اخير سوزن دوزي ترکمن به تدريج در حال فراموشي است. در حال حاضر با وجود کاربرد نسبتاً وسيع آن، تعداد اندکي از افراد به توليد فرآوردههاي اين هنر ميپردازند.

احياء اين هنر و توليد فرآوردههاي سوزن دوزي ترکمن ميتواند ضمن زنده نگهداشتن يک هنر سنتي، باعث ايجاد اشتغال و درآمد براي قشر وسيعي از زنان و دختران باشد به ويژه آنکه اين هنر نيازي به کارگاه مستقل و اشتغال تمام وقت ندارد.

آشنايي با فرآوردههاي سوزن دوزي ترکمن

سوزن دوزي ترکمن عمدتا در لباس زنان استفاده ميشود ولي به ندرت در تزئين لباس مردان و کودکان نيز کاربرد دارد. ذيلاً مهمترين فرآوردههاي سوزن دوزي ترکمن معرفي ميشود:

پيراهن: در پيراهن زنان ترکمن يقه و سرآستينها سوزن دوزي ميشود و به ندرت يقه پيراهن کودکان نيز سوزن دوزي ميگردد.

شلوار زنان (بالاق): پاچه شلوار زنان ترکمن در گذشته به عرض 3 تا 10 سانتيمتر سوزن دوزي ميشده است ولي امروزه ممکن است عرض نوار سوزن دوزي شده به 1 سانتيمتر تنزل نمايد. شايان ذکر است که سوزن دوزي يقه و سرآستين در پيراهن الزامي نيست ولي بالاق بدون سوزن دوزي مفهوم ندارد.

کلاه (آلين دانگي): زنان ترکمن از کلاه حلقهاي شکل به نام آلين دانگي با ارتفاع 2 تا 5/2 سانتيمتر و قطر متفاوت استفاده ميکنند که در بين ايلات و طوايف مختلف ترکمن متفاوت است. امروزه آلين دانگي با ارتفاع 2 تا 5/2 سانتيمتر
در بين نوعروسان و ميان سالان بيشتر رايج است و پيرزنانن از آلين دانگيهايي با ارتفاع بيشتر استفاده ميکنند. براي تزئين آلين دانگي نوار سوزن دوزي شدهاي را به دور آن ميدوزند.

بؤروک: بؤروک يا عرقچين که غالباً با نقوش گوناگون سوزن دوزي ميشود. روي اين کلاه صاف و فاقد برجستگي بوده و دختران آن را با زينت آلات نقرهاي ميآراستند. نوع پسرانه آن راتاخيا مينامند.

چابیت: بالا پوشي بود که زنان ترکمن بر روي پيراهن ميپوشيدند. دختران براي دوران عروس شدن نيم تنهاي مخصوص تهيه ميديدند که پر از سوزن دوزي و آويزههايي از سکه و پولک نقرهاي بود. به بالاپوش بلند وآستين دار دون گفته ميشود.

بقچه: براي گذاشتن قرآن مورد استفاده قرار مي‌گرفته و رويه آن سوزن دوزي ميشده است.

نقوش سوزن دوزي:

گل نقش: اين طرح نمادي از ماري گل فرش ترکمن است و در روش دوخت سوزن دوزي ترکمن بيشتر در آلين دانگي کاربرد دارد.

بورمه چيگين: در زبان ترکمن بورمه به معناي بستن و چيگين به معناي بازو است. زنان سالخوردهي ترکمن معتقدند
که زماني که فردي دچار ضعف يا غش ميگردد بازوي او را با دستمال محکم ميبندند تا خون به سمت بالاي بدن جريان يابد. اين طرح بر روي قسمت انتهاي پاچه شلوار زنانه و کلاه زنانه دوخته ميشود.

قوچاق: اين طرح در اکثر دست بافتهاي ترکمن کاربرد دارد و به عنوان اصلي‌ترين طرح نمد ترکمن ميباشد، به همين دليل به عنوان طرح کچه معروف است. در روش دوخت سوزن دوزي طرح قوچ روي شلوار زنانه، کلاه، روي يقه و سرآستين پيراهنها و روسري‌ها به کار ميرود.

تيرانا بورون: تيرانا نام ترکمني ماهي اوزون برون است. اين نماد برگرفته از شکل اين ماهي است. طرح تيرانا اکثراً بر روي کلاه و شلوار زنانه سوزن دوزي ميشود.

چاقماق: نام چاقماق از دستگاه گيره که در کارگاههاي آهنگري و غيره استفاده ميشود، الهام گرفته شده است. طرح چاقماق اکثراً بر روي پاچهي شلوار زنانه دوخته ميشود.

ساري ايچيان: به معناي عقرب زرد است. ترکمن‌هايي که در دشت "قره قوم" ميزيستند اين طرح را از طبيعت و محيط زندگي خود الهام گرفتهاند. به اعتقاد آنها عقرب مظهر دفع شر است. طرح ساري ايچيان بر روي پاچه شلوار زنان به صورت پي در پي دوخته ميشود.

باغ نقش: اين طرح در مناطقي که کشاورزي در آن رواج داشت بيشتر معمول بوده است و شکل ساده شده درخت را نشان ميدهد.

بستاني: اين طرح بيشتر در دوخت کلاه کاربرد دارد.

شلپه نقش: شلپه به معناي شرابه و آويز ميباشد و اين طرح عمدتاً از نقوش حاشيهي فرش ترکمن گرفته شده و در سوزن دوزي به کار رفته است.

ساير نقوش: نقشهاي ديگري نظير قوش قانات (بال پرنده)، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قويموق، قيچي، تکه نقش (يکي از ايالات ترکمن)، عالم نقش (برگرفته از نقش حاشيهي فرش ترکمن)، اردک نقش، مؤي نقش، کعبه نقش، توتار نقش و عمره نقش از نقوش ديگر رايج در سوزن دوزي ترکمن ميباشد.

مراحل دوخت و سوزن دوزي

1. لايهبندي و شياردوزي پارچه:

بطور کلي هر پارچهاي که در سوزن دوزي در موارد مختلف مورد استفاده قرار ميگيرد جهت ثابت نگهداشتن پارچه و سوزن دوزي، پارچه اصلي را با پارچهاي که به عنوان لايه به کار ميرود به هم وصل ميکنند و به طريق دوخت ساده چرخ خياطي با فاصلههاي نيم سانتي شياردوزي ميشود.

2. تاباندن نخ ابريشم:

قبل از دوخت سوزن دوزي، نخهاي ابريشمي را جهت استحکام بخشيدن در تعداد 2 يا 3 يا 5 لا تاب ميدهند.
تعداد چند لاي نخ ابريشم را به دور انگشت شست پا ميپيچاند و به تعداد لاي موردنظر با حرکت مالش کف دست به هم ميتابانند. در مرحله اول هر لاي نخ را سمت چپ تابانده و در مرحله بعدي تعداد لاي را به جهت مخالف آن تاب ميدهند.

3. سيمکشي:

در اين مرحله، کار تعيين محدودهي اصلي کادر جهت پياده کردن طرح انجام ميگيرد. رنگ نخ شلوار، سبز و در لباسهاي مردانه و زنانه به رنگ قرمز، سفيد و مشکي ميباشد. براي سيمکشي ابتدا 2 يا 4 رديف دوخت زنجيره انجام ميگيرد که البته اگر تعداد رديف، 4 تا باشد در آن از دوخت آلاجا نيز استفاده ميشود.

4. سياه دوزي:

قبل از سياه دوزي، سوزن دوزان محل طرح اصلي را با نخ کوک در روي پارچه کوک ميزنند تا بتوانند طرح را به شکل کاملاً قرينه بدوزند. پس از تعيين فضاي طرح، با نخ ابريشم مشکي و نوع دوخت زنجيره روي کوک، دوخت ميزنند که بدان سياه دوزي ميگويند.

5. الوان دوزي:

پس از سياه دوزي، مرحلهي دوختن نخهاي رنگي در داخل سياه دوزي است. نخهاي ابريشمي به رنگهاي سبز، قرمز روشن و تيره، قهوهاي، زرد، نارنجي و سفيد از نمونه رنگهايي است که در اين مرحله به کار ميرود.
داخل طرح سياه دوزي شده کاملاً با نخهاي رنگي دوخته ميشود بطوريکه زمينه پارچه اصلاً مشخص نشود.

6. دانهدوزي:

پس از دوخت زنجيره سيمکشي، ما بين دو سيم را دانهدوزي ميکنند. براي اين کار معمولاً از رنگ سفيد و مشکي استفاده ميشود. در اين مرحله کار به نوع دوخت آلاجا معروف است و در صنعت فرشبافي نيز رايج است.

7. سفيد دوزي:

اين مرحله دوخت اصولاً در شلوار زنانه در قسمت بالاي سيم انجام ميشود که به صورت طرح پي در پي به هم چسمشکلات و معضلات گريبانگير اين رشته صنايع دستي

در ترکمن صحرا سوزن دوزي اصولاً فعاليتي خانگي و صددرصد زنانه است که بيشتر با بازار داخلي و به ويژه بازارهاي خارجي ارتباط چنداني نداشته و يکي از معضلات هنرمندان اين رشته، عدم شناخت آن ها از سليقه امروز بازارهاي هدف داخلي و خارجي و عدم برقراري ارتباط بين هنرمند، بازار و بازرگان است که طبعاً تاثير مستقيمي بر ميزان فروش و توليد سالانه آن ها دارد.
علاوه بر آن، ايجاد مصارف کاربردهاي متناسب با زندگي مدرن به عنوان نمونه تزيين روميزي، کوسن، کلاهک آباژور، مانتو ، روتختي و... با سوزن دوزي ترکمن که موارد مصرف فوق موجبات فروش و ايجاد بازارهاي هدف داخلي و خارجي(صادرات به صورت چمداني) را براي هنرمندان منطقه فراهم مي کندبيده سوزن دوزي ميشود.

منبع:

وبلاگ" فرهنگ ترکمنان"

وبلاگ" قانیم ترکمن "

هنر سوزن دوزی ترکمن

مطالب مشابه :

آموزش کامل چرم دوزی با دست 2013/آموزش دوخت انواع کیف چرمی

مجموعه کامل و جامع چرم دوزی و کیف چرمی

آموزش چرم دوزي با دست

کتیبه دوزی

هنر سوزن دوزی ترکمن

آموزش ساخت کیف چرمی