آسیاب های آبی روستای خربزان (آبشاران) ؛ گوره ک ، ویژار ، سراسیو (مه می) و پرجینو

Ø سرگذشت آسیاب آبی پرجینو در روستای خربزان (آبشاران) تا به امروز

... یک تنوره ی (تنیره ی) [Tanire] باستانی (گوری) [Gowri] که از یک آسیاب آبی باستانی در ملکی به نام پرجینو [Parjino] (روستای خربزان پایین امروز) بر جای مانده بود و در آن زمان حدود سال 1315 کارآیی نداشت .

پرجینو از املاک متعلق به دو تیره ی آدینه (اوینه) و قوچعلی (خوچلی) بوده است که در حال حاضر نیز تملک آن به قوت خود باقی است .

در آن زمان بزرگان دو تیره ی آدینه و قوچعلی ، با توجه به نیاز آن زمان اهالی به آسیاب کردن گندم و ذرت و ... این آسیاب باستانی را تعمیر و راه اندازی کنند ! تعمیر و راه اندازی آسیابی آبی که فقط تنوره ی سنگی آن باقی مانده بود با امکانات آن روزگاران کار بسیار سخت و وقت گیری بود ه است و نیازمند تجربه و مهارت خاص خودش بود .

لذا بزرگان این دو تیره به افرادی که تجربه ی آسیابانی و مهارت کافی جهت تعمیر و راه اندازی داشتند اعلام کردند که آسیاب مذکور جهت تعمیر و راه اندازی به شرط پنج سال استفاده به طوری که تمام درآمد آن در این پنج سال بابت دستمزد به آن ها تعلق می گیرد واگذار می شود .

در این بین تنها دو برادر از تیره ی الماس ؛ که یکی دیگر از تیره های طایفه ی بزرگ شهلیاروند است و در آن زمان سکان هدایت آسیاب آبی چم کبود (چمه کو) [chameko] ملکی متعلق به تیره ی الماس که در بالا دست روستای تختان (طایفه ی بازگیر) و در پاییین دست آبشار زیبای چپی راسی (در دل کبیرکوه) قرار داشت بر عهده داشتند ؛ اعلام آمادگی کردند که می توانند این آسیاب را تعمیر و راه اندازی کنند و مشکلی بزرگ را از سر راه مردم روستای خربزان فعلی که در آن زمان عشایری زندگی می کردند و ساختمان سازی تازه شروع شده بود ، بردارند .

آن دو برادر کسانی نبودند جز کدخدا علیمراد و برادر کوچکترش علینظر فرزند علیکرم از تیره ی الماس بودند . [علینظر داماد تیره ی قوچعلی بوده است] .

تعمیر و راه اندازی آسیابی آبی و آن هم در آن زمان مشکلات زیادی را به همراه داشت ؛ از جمله نبود مصالح ساختمانی مناسب مانند (ماسه و سیمان) و همین طور نبود راه ارتباطی و در نتیجه نبود وسیله ی نقلیه برای آوردن سنگ آسیاب از شهر دره شهر و ...

سنگ آسیاب

به نقل از راوی داستان ؛ گفته می شود اهالی روستا از کوچک و بزرگ و هرکسی به اندازه ی توانایی و مهارتش در این کار خیر شرکت داشته اند و دوستی و صمیمیت در بین آن ها موج می زد .

گفتنی است که تنوره ی باستانی که سنگی بود به کار گرفته نشد و بر روی آن تنوره ای به سبک جدید ساخته شد . (آسیاب سیل یا نو) [sil or now] .

عکس از علی کرمی ؛ مدیر وبلاگ ؛ تابستان ۱۳۸۸

در این عکس تنوره ی سنگی یک آسیاب آبی مربوط به دوره ی باستان می بینید که با مصالح خاصی ساخته شده است و در لفظ مردم محلی تنوره ی گوری نامیده می شود . این تنوره ی سنگی باستانی در روستای تختان از توابع بخش زرین آباد قرار دارد و در نزدیکی آبشار زیبای چپی راسی واقع شده است که آب آن را تامین می کرده است . روستای تختان بالاتر از روستای خربزان (آبشاران) و در دل کبیرکوه قرار دارد .

تنوره ی آسیاب نسل جدیدتر از تنوره های سنگی باستانی (آسیاب سیل یا نو) [sil or now]

تعمیر و راه اندازی این آسیاب شامل :

1) ساختن تنوره با سبک جدیدو توربین (پره پره) و سایر قسمت های داخلی مانند : مزیون [mezyon] ، مرزیم[marzim] ، ژیرتو[zhirto] و سرتو[sarto] ، بوولو[buwallo] ، آردلو[ardallo] و مهم تر از همه سنگ آسیاب و ... .

2) کندن و تعمیر جوی آب و سوار کردن آب رودخانه بر آن جهت چرخاندن توربین ؛ (ابتدای جوی این آسیاب فاصله ی زیادی با با اسیاب داشته است و در حال حاضر بر اثر فرسایش آبی اثری از آن بر جای نمانده است ) .

3) احداث سد انحرافی جهت بالا آمدن آب رودخانه و سوارشدن بر جوی آب آسیاب ؛ (گفته می شود که سد انحرافی در بالا دست روستا و در ملکی به نام کلگه [kalegah] احداث شده است ، به طوری که آسیاب در پایین دست روستا قرار داشته است و فاصله ی زیادی با سد انحرافی داشته است ) .

4) پلاستر دیواره ی داخلی تنوره با ملات سیمان و ماسه ؛ (تنوره ای که به سبک جدید بر روی تنوره ی باستانی ساخته شد) .

5) ساخت دیوار ی در اطراف آسیاب و سقفی با نی و زل بر روی آن (کپر) که بعدها به سقفی چوبی تبدیل شد .

تمام این کارها همزمان و طبق برنامه انجام شده است ؛ (به مدت پنج سال) .

بر اساس گفته ی راوی هنگامی که می خواستند دیواره ی داخلی تنوره ی آسیاب را پلاستر کنند به مشکل نبود مصالح مناسب (سیمان و ماسه) برخوردند . زیرا پلاستر با ملات گچ چندان مناسب و قابل اطمینان نبود و در هنگامی که آب با شدت وارد تنوره می شد که توربین را بچرخاند نشتی آب به وجود می آمد و تنها ملات سیمان و ماسه می توانست این مشکل را حل کند . [قابل ذکر است در ابتدا گفته بودند که به هر شکلی که راه اندازی شود قابل قبول است ولی بعدها با اختلافات و زیادی خواهی هایی که به وجود آمد ایراد گرفتند که بایستی با ملات سیمان پلاستر شود !!!] .

در آن حال با پرس و جوهایی که از روستاها و طایفه های اطراف شد ؛ پیشنهاد آوردن سیمان و ماسه از شهر دهلران داده شد و اینکه شخصی به نام سید محمود که بنای ماهری بود و در این شهر بنایی می کرد معرفی شد که علاوه بر تهیه ی مصالح می تواند کار پلاستر دیواره ی داخلی تنوره ی آسیاب را نیز انجام دهد . [سید محمود بنا اهل شهر دزفول بود] .

در نتیجه علی نقی پسر بزرگ کدخدا علیمراد به همراه عمویش علینظر سوار بر قاطر راهی دهلران شدند و پس از ملاقات با سید محمود بنا و در میان گذاشتن مشکل با وی ؛ سید محمود که تجربه ی بالایی داشت گفت که نیازی نیست از این جا ماسه ببرید و فقط دو کیسه سیمان ببرید و ماسه را از بستر رودخانه ی روستا تهیه می کنیم زیرا من می دانم که ماسه ی نسبتا خوبی جهت پلاستر دارد .

بعد از خرید سیمان سید محمود بنا نیز همراه آن ها از دهلران راهی روستای خربزان شد و در راه بازگشت در ملکی به نام شاه خسرو (شا خه وسرو) [بین گراب و سرکوور الماسی] سید محمود بنا هنگام گذر از رودخانه ؛ ماسه ای مناسب را دید و به آن ها گفت که سر فرصت از این جا ماسه بیاورید . سپس شب همان روز افرادی برای آوردن ماسه مامور شدند و شبانه به طوری که کسی متوجه نشود این کار را انجام دادند و چهار کیسه ماسه را به وسیله ی دو الاغ آوردند . [زیرا همگان فکر می کردند که ماسه را از دهلران آورده اند و اگر متوجه می شدند و بعدها تنوره نشتی پیدا می کرد دردسر ساز می شد ] . روز بعد استاد بنا سید محمودبا کمک اهالی روستا و ... شروع به پلاستر دیواره ی داخلی تنوره ی آسیاب کرد و آن را به اتمام رساند .

بنابراین از حدود سال 1325 به مدت پنج سال کار تعمیر و راه اندازی آسیاب طول کشید و در یکی از روز های سرد فصل پاییز (سردووه) [sardowah] آب در جوی آسیاب روانه شد و با به حرکت درآوردن توربین ، سنگ آسیاب چرخید و تمام مردم روستا شاد شدند و چه شادی وصف ناپذیری !!! هرکسی هرچی در توان داشت قربانی کرد و نذرش را ادا کرد . زیرا تمام مردم در این کار سهمی داشتند و نتیجه ی تلاش خود را دیدند .

در آن روز که شروع کار آسیاب بود قراردادی بین پسران علیکرم (علیمراد و علینظر) و سران تیره های آدینه و قوچعلی بسته شد که بر اساس آن تا پنج سال تمام درآمد آسیاب بابت تعمیر و راه اندازی آن به آن ها تعلق گرفت .

بعد از ده سال که پنج سال مدت تعمیر و راه اندازی و پنج سال آخر که مدت قرارداد استفاده کردن برادران کرمی از آسیاب بابت کرایه ی تعمیر و راه اندازی بود ، قرارداد به پایان رسید و آسیاب بعد از تسویه حساب کامل به تیره های آدینه و قوچعلی تحویل داده شد . [حدود سال 1335] .

در آن زمان در کنار جوی آب آسیاب که آب را از سد انحرافی به تنوره ی آسیاب می رساند ؛ توسط خانواده های دو تیره ی آدینه و قوچعلی درختان انار ، انجیر ، زدرآلو و ... کاشته شده بودند و به باغ هایی زیبا تبدیل شده بودند که به همراه درختان خودرو مانند بید و پده و گز و ... زیبایی خاصی را به حاشیه ی روخانه داده بودند .

در آن زمان کشاورزی آبی با درست کردن جو و ایجاد سد انحرافی بر روی رودخانه و به طور محدودی از اب چشمه های دایمی وابسته بود و خبری از موتورهای آبی و پمپ های برقی نبود که به راحتی آب را به مزارع برسانند . با توجه به این که در آن سال ها تمام زمین های آبی روستا زیر کشت برنج ، ماش ، ذرت ، صیفی جات و گندم بهاره و ... بودند و آب همچنان بر جوی این آسیاب و دیگر آسیاب های روستا سوار بود و درختان انار و انجیر و زردآلو و ... که در کنار جو بودند را سیراب می کرد و سپس با چرخاندن پره های توربین آسیاب ؛ گندم و ذرت و ... را آرد می کرد و نان گرمی بر سر سفره ی آن مردمان سخت کوش و پاکدل می آورد و در نهایت با گذر از آسیاب به وسیله ی کانالی مخصوص به زمین های کنار آسیاب [زمین فوتبال های حال حاضر] هدایت می شد و مزارع آنجا را آبیاری می کرد و دوباره به رودخانه می پیوست و این یعنی توسعه ی پایدار !!!

... افسوس ! ولی افسوس که با فوت تدریجی بزرگان مجرب و سخت کوش روستا که بانیان اصلی این آسیاب آبی بودند و همین طور پایین آمدن آب رودخانه و خرابی جوی آب که به طور جدی تعمیر نمی شد و ... [حدود سال های 1353 تا 1359] کارآیی این آسیاب کاهش یافت و کشت آبی از رونق افتاد و دیگر نه کسی برنج و ذرت و ماش و گندمی کاشت و نه آبی از جوی آسیاب گذر کرد و درنتیجه به مرور زمان درختان حاشیه ی جوی آب آسیاب به تدریج خشکیدند .

از جمله افراد مجرب و سخت کوشی که در آن سال ها به دیار باقی شتافتند و بعد از آن ها آسیاب و کشت آبی به فراموشی سپرده شد می توان به افراد زیر اشاره کرد :

از تیره ی آدینه (ملک شیخی) ، تیره ی الماس (کدخدا علیمراد کرمی ، حاجی صادقی و علیخان جایروندی) ، تیره ی بختیار (قاسمعلی شیرکول و اکبر کرمی) ، تیره ی قوچعلی (احمد لطفی زاده ، بگمراد غریب و کرم پاریاب) ، از تیره ی غلام (محمد [مله] مریم آبادی) ، از تیره ی شمسی (قیصر اکبری و قنبر اکبری) و ... که خداوند همه ی آن ها را بیامرزد .

البته در آن زمان آسیاب های آبی زیادی در این روستا کار می کردند و به طوری که هر تیره اسیاب مخصوص به خود داشتند و یا با تیره ی دیگری شریک می شدند .

از آسیاب های مهم آن زمان در این روستا می توان به نمونه های زیر اشاره کرد که در حال حاضر خرابه و یا تنها اسمی از آن ها بر جای مانده است : آسیاب سراوسیو (سرآسیاب) یا [مه می] ، آسیاب گوره ک ، آسیاب آبی ویژار و آسیاب پرجینو که در این مقاله به دلیل اهمیت آن بیشتر مورد بحث قرار گرفته است ؛ زیرا بعد ها به آسیاب دیزلی (مکینه) تبدیل شد و تا به امروز باقی است .

آسیاب سراوسیو (سرآسیاب) یا [مه می] در کنار آبشار زیبای بزه ول قرار داشته است و متعلق به تیره ی بختیار بوده است .

آسیاب گوره ک در ملکی به ام گوره ک و در کنار جنگل های گز قرار دارد و هنوز آثار آن وجود دارد و متعلق به تیره ی غلامرضا است .

آسیاب ویژار در ملکی به نام ویژار که در نزدیکی ملک باغو (باخو) قرار داشته است و اثری از آن بر جای نمانده است و متعلق به تیره ی الماس بوده است .

آسیاب پرجینو (پرچینو) در روستای خربزان (آبشاران) پایین که در لفظ اهالی پرجینو گفته می شود قرار داشته است و بعد ها به آسیاب دیزلی مبدل شده است و در حال حاضر به خربزان (آبشاران) بالا که در لفظ اهالی چمه تاق خوانده می شود جابه جا شده است و اتاقک آن برجای مانده است و اینکه آثار این آسیاب بادی در زیر خاک مدفون است . این آسیاب متعلق به دو تیره ی آدینه و قوچعلی بوده است .

از بین چهار آسیاب این روستا گفته می شود که آسیاب های آبی سراوسیو (مه می) و پرجینو قدمت باستانی داشته اند . همه ی این چهار آسیاب با آب رودخانه ای که از کبیرکوه سرچشمه می گیرد و با عبور از روستای تختان به سوی روستای خربزان (آبشاران) سرازیر می شود کار می کردند و ترتیب قرار گرفتن آن ها به این صورت است ؛ ابتدا آسیاب آبی سراوسیو (مه می) در کنار آبشار بزه ول که آخرین آبشار از مجموع هفت آبشار این روستا می باشد قرار گرفته است و بعد از آن آسیاب آبی ویژار که بعد از آبشارها واقع بوده است ؛ سپس آسیاب پرجینو که در دل روستا ساخته شده بود و در آخر آسیاب گوره ک که با فاصله ی زیادی از روستا و به سمت روستای بردی ساخته شده بود و آثار آن هنوز پابرجاست .

به گفته ی راوی تا حدود سال 1360 هنوز باقی مانده ی درختانی که در کنار جوی آب آسیاب کاشته شده بودند پابرجا بوده است . زیرا آسیاب تا اواسط دهه ی پنجاه کار کرد و به طور کلی از بستن قرارداد پنج ساله ی برادران کرمی جهت استفاده ی از آسیاب بابت کرایه ی تعمیر و راه اندازی ؛ این آسیاب حدود 30 سال با نیروی آب کار کرد .

اواخر دهه ی پنجاه بود که شخصی به نام شاه حسین میرزایی از طایفه ی پیرانی [بالا] که یکی از استادکاران بزرگ آسیاب آبی و مکینه (آسیاب دیزلی) بود ؛ پیشنهاد خرید آسیاب دیزلی (مکینه) به مالکان این آسیاب آبی داد .

این پیشنهاد با مشکلاتی مانند نبود جاده جهت آوردن روستا و همین طور شروع جنگ ایران-عراق و ... روبه رو شدند . در آن روزهای سخت وجود جاده ی دهلران – پهله (بخش زرین آباد) مردم روستا را امیدوار کرد تا دست کم می توانند قطعات آسیاب دیزلی (مکینه) را تا شهر پهله با ماشین بیاورند .

در مدت حدود 25 سالی که آسیاب آبی پرجینو بعد از پایان قرارداد 5 ساله با برادران کرمی کار کرده است ؛ بزرگانی از دو تیره ی آدینه و قوچعلی در آن فعالیت کرده و درآمد حاصل بین سهام داران تقسیم می شد .

از بزرگانی که در این آسیاب کار کرده اند می توان به این افراد اشاره کرد : خواکه قربانی ، میرحاج هواسی ، اسمعلی پارسه و ... از تیره ی آدینه و کرم و یوسف پاریاب ، محمود لطفی زاده ، گرا همتی و ... از تیره ی قوچعلی که خداوند همه ی آن ها را بیامرزد .

نحوه ی کارکردن در آسیاب آبی

اما مهرماه 1360 اتفاق مهمی افتاد و مردم روستا با توجه به پیشنهاد و پیگیری های آقای شاه حسین میرزایی و همین طور حمایت های اداره ی جهاد کشاورزی تصمیم به خرید و آوردن آسیاب دیزلی (مکینه) و راه اندازی آن گرفتند . جاده ی پهله – خربزان (آبشاران) در آن روزها تنها تا روستای چم زنگی [در حال حاضر متروکه است و اهالی آن روستای بردی را به وجود آورده اند] درست شده بود و بعد از آن پیران و جوانان روستا با کمک همدیگر قطعات سنگین آسیاب دیزلی (مکینه) را بر دوش گرفتند و به مدت یک هفته با کمک همدیگر توانستند قطعات را به محل آسیاب برسانند و آن را راه اندازی کنند .

گفتنی است که نصب و راه اندازی آسیاب دیزلی (مکینه) توسط یک جوان مکانیک 18 ساله انجام گرفت و این وداعی بود با آسیاب آبی زیبای پرجینو و تخریب آن بدون توجه به این که نسل های آینده را از دیدن آن محروم می کنند !؟!

با نصب آسیاب دیزلی (مکینه) ؛ حوضچه ای برای ذخیره ی آب جهت خنک کردن آن در کنار محوطه ی این آسیاب ساخته شد و با شروع کار آن صدای تق تق تق آن تلنگری بود به ورود زندگی ماشینی . با نصب این آسیاب مشکل آوردن سوخت (گازوییل) وجود داشت که با نبود راه ارتباطی پهله – خربزان (آبشاران) ، سختی های خود را داشت ولی بعد از گذشت 3 ماه جاده ی پهله – خربزان (آبشاران) افتتاح شد و ... [بهمن ماه 1360] .

بعد از این که آسیاب دیزلی به طور کامل نصب شد و شروع به کار کرد ؛ اداره ی کشاورزی به عنوان واگذار کننده ی آن به روستا پیشنهاد خرید آن به صورت سهامی به مردم داد و در این بین 4 نفر اعلام آمادگی کردند و مالکیت آسیاب را بر عهده گرفتند و با این که قیمت تعیین شده توسط اداره ی کشاورزی برای این آسیاب 120000 ریال بود ؛ هر نفر با پرداخت 30000 ریال یک سهم را خریداری کردند و طبق برنامه هر هفته یکی از این سهامداران در آسیاب کار می کرد و درآمد آن هفته به وی تعلق می گرفت . (درآمد آسیاب را آردبهره می گویند که برابر با 12/1 گندم یا هر چیزی که قرار بود آسیاب شود)

چهار نفری که سهام آسیاب دیزلی را خریدند ؛ عبارت بودند از : (مرحوم میرشکار پورمراد ، جمعه پاریاب ، موسی هواسی و لطیف آهوخش که در نهایت تمام سهام را خریداری کرد) . بعد از مدتی آقایان میرشکار پورمراد و موسی هواسی سهام خود را به سهام داران دیگر واگذار کردند و سپس آقای جمعه پاریاب نیز کناره گیری کرد و آقای لطیف آهوخش همه ی سهام را خریداری کرد و تا به امروز مالک این آسیاب دیزلی (مکینه) است .

تا آخر دهه ی هفتاد آسیاب دیزلی (مکینه) در خربزان پایین (پرجینو) قرار داشت و بعد از آن به خربزان بالا (چمه تاق) جابه جا شد و در حال حاضر کاربرد چندانی ندارد .

گردآوری و تنظیم : مهندس علی کرمی ؛ کارشناس منابع طبیعی-محیط زیست ؛ پاییز 1389

منبع :

روایت خانم زینتی صادقی (همسر کدخدا علی نقی کرمی) با اندکی تغییر توسط نویسنده

عکس از پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور ایران

چگونگی و طرز کار آسیاب های آبی :

آسیاب های آبی که معمولا بیرون روستا و در مجاورت رودخانه قرار داشت ، آسیاب در محلی که آب رودخانه فشار زیادی داشت ساخته می شد . شرایط بنای آن ؛ این گونه بود که آب لازم به مقدار کافی توسط جوی آب به تنوره آسیاب ( مخزن آب ) هدایت می شد تنوره آسیاب فضایی استوانه ای بود که انتهای آن به صورت مخروط بود و آب از انتهای تنوره توسط روزنه ای جریان پیدا می کرد و با فشار مضاعف بر روی پروانه چرخ دنده ای می ریخت . با چرخاندن چرخ دنده که با محوری به سنگ آسیاب رویی متصل بود باعث چرخیدن سنگ آسیاب رویی می شد . از مخزن چوبی گندم (بووه لان یا دولیان) و از راه ناودان (مرزیم) اندک اندک غله به سوراخ مابین سنگ رویی و زیرین می ریخت و به آرد تبدیل می شد و از کنار سنگ در فضای دیوار شده ی دور دو سنگ جمع می شد و بوسیله پاروی کوچکی به درون کیسه ها و جوال ها جمع می گردید . بنابر عرف محل ، به صاحب آسیاب مقداری گندم یا آرد حاصل شده به عنوان دست مزد پراخت می شد . (۱۲/۱ مقدار غله ای که آرد می شد) از دهه 1330 به بعد آسیاب های آبی ، جای خود را به آسیاب های دیزلی ( موتوری ) دادند .

منبع : علی محمد نادری ؛ شماتیک آسیاب آبی

در این جا از همه ی شما به خاطر در دسترس نبودن عکس آسیاب های روستای خربزان (آبشاران) پوزش می طلبم و امیدوارم در پست های آینده جبران کنم . البته برای روشن شدن بهتر ذهن عزیزان بازدید کننده عکس هایی از آسیاب های آبی را از سایت های دیگر جمع آوری کرده ام و در ادامه ی مطلب گذاشته ام .

جهت دیدن عکس های بیشتر روی ادامه ی مطلب کلیک کنید ... !؟!