سیاه دانه، سیه روی سربلند

توجه: تک نگار زیر تنها جهت مطالعه و افزایش معلومات عمومی است و به صورت خلاصه نوشته شده. هیچ گاه خود را از توصیه های پزشک محروم نسازید.
دکتر محمد تحویل زاده
داروساز و دستیار داروسازی سنتی ایران
[email protected]

سیاه دانه
نام مصطلح: سیاهدانه
نام عربی: شونیز، حبت السودا (1و2)
نام سنتی: شونیز (1)
نام عمومی: Black cumin (3)، Kalangi (4
نام علمی: Nigella sativa L.(3 وجه تسمیه: Nigella از Niger به معنای سیاه مشتق شده است. در اکثر ملل نام این گیاه، پسوند سیاه را دارد. (5)

خانواده: آلاله Ranunculaceae (3،6)

بخش مورد استفاده: دانه (7،6)

ریخت شناسی:

گیاهی است علفی و یک ساله به ارتفاع تا 40 سانتی متر که گاه از کرک های ظریف پوشیده شده است. برگ های آن دارای تقسیمات زیادی (منشعب) است به طوری که باریک و به شکل نخ مانند در آمده است. گل ها تک تک بر روی ساقه قرار گرفته اند و به رنگ سفید مایل به شیری می باشند. کناره گلبرگ ها اکثراً به صورت نوار نازکی به رنگ سبز یا مایل به آبی می باشد. دانه های این گیاه سیاه رنگ، زاویه دار و معطر است و در صورتی که له شوند بوی تندتری از آن ها ساطع می شود. گل ها بیشتر در بهار ظاهر می شوند و دانه ها در تابستان به رشد کامل می رسند. (6)
سیاه دانه یا سیاه تخمه دانه های ریز، سیاه رنگ و منشوری شکلی است که سه وجهی یا گرد بوده و سطحی ناصاف دارد. پس از کنده شدن پوسته رویی دانه ها، مغز سفیدرنگ و روغنی آن نمایان می شود که بسیار خوشبو (مانند بوی لیمو) است. (7،8)

پراکنش سیاهدانه در جهان و ایران:
در منطقه مدیترانه (مصر، کرت، ترکیه، یونان، تونس و ...) هند و خاورمیانه به عمل می آید. در مناطق مختلف جنوب غرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا بومی شده و کشت می شود. در ایران نیز در اراک و اصفهان می روید و در سایر نواحی هم پرورش می یابد. (9)
تاریخچه
این گیاه 3000 سال است که مصرف می شود و تاریخچه مصرف پزشکی دانه آن به 2000 سال پیش بر می گردد. شروع مصرف آن از خاورمیانه شروع و به سرتاسر اروپا، آفریقا و هند انتقال یافت. دانه ها در مقبره پادشاه توتان خامون یافت شده است. مصریان باستان عقیده داشتند که گیاهان دارویی مثل سیاه دانه در زندگی بعد از مرگ نقش دارند. در قرن اول بعد از میلاد مسیح، پزشک یونانی، دیوسقوریدوس، ثبت کرد که دانه ها جهت مشکلات مختلف مثل سردرد، دندان درد، احتقان بینی و کرم های روده ای مصرف می شود. عقیده رایج اسلامی وجود دارد که سیاه دانه دارویی برای تمام امراض به جز پیری و مرگ است. (4)

ترکیبات مهم:
دانه های گیاه دارای روغن ثابت (36تا38%)، پروتئین ها، آلکالوئیدها، ساپونین (ملانین) و اسانس (0.4 تا 2.5%) است.
روغن ثابت عمدتاً شامل اسیدهای چرب غیراشباء (لینولئیک و اولئیک اسید) است. عمده ترین اجزاء اسانس تیموکینون (28% تا 57%) است. چهار آلکالوئید جداسازی شده است: نیجلیسین و نیجلیدین (ایندازول ها)، نیجلیمین و نیجلیمین ان اکساید (ایزوکینولین ها).
سایر مواد شامل پالمیتیک، گلوتامیک، اسکوربیک و استئاریک اسید، آرژینین، متیونین، لایزین، گلایسین، لوسین، فیتواسترول¬ها، فیبر خالص، کلسیم، آهن، سدیم و پتاسیم است.
محتوای غذایی دانه ها 21% پروتئین، 35% کربوهیدرات و 36% چربی تعیین شده است.
اصلی ترین اجزاء فعال تیموکینون، دی¬تیموکینون (نیجلون)، تیموهیدروکینون و تیمول شناسایی شدند.(4)

خواص سیاه دانه از دیدگاه طب سنتی:

سیاه دانه دارای طبیعت گرم و خشک در سوم است.

در طب سنتی خواص گوناگونی برای سیاه دانه ذکر شده است که از جمله مهم ترین آن ها عبارتند از:
منضج و قوام آورنده اخلاط
خشک کننده رطوبات
کماد (قراردادن پارچه گرم) بر سر جهت زکام و کاهش ریاح، سریع الاثر است.
رفع درد سینه و تنگی نفس، ضد سرفه
ضد استفراغ
چاق کننده
روغن آن با روغن زیتون و کندر جهت افزایش باه مأیوسین به صورت مالیدنی و نوشیدنی مفید است.
مناسب برای بعضی بیماری های کبدی و طحال، از جمله در یرقان مفید است.
خاصیت شکننده سنگ کلیه و مثانه دارد.
مدر، شیرافزا، افزاینده حیض.
ضد نفخ و به همراه سرکه دفع کننده اقسام کرم معده است.
سوخته آن جهت بواسیر خصوصاً با رب مورد (در تحفه آب مورد ذکر شده) استفاده می¬شود.
ضماد کوبیده آن با گلاب برای زخم سوداوی ساق پا مفید است.
از دیدگاه طب سنتی می تواند مضر کلیه باشد و مصلح آن کتیرا است. مصرف زیاد آن می تواند سبب خفگی گرم مزاجان و سرگیجه شود و اصلاح آن خیسانیدن دارو در سرکه و سکنجبین است.
بدل دارو انیسون و یا نصف وزن مصرف آن (به بخش میزان مصرف مراجعه شود)تخم شوید است. (1،12،13،14،15،16،17)

خواص سیاه دانه از دیدگاه طب رایج:
با توجه به کاربرد سیاه دانه در طب سنتی ملل مختلف تحقیقات زیادی در مورد این گیاه انجام شده و کاربردهای زیادی پیدا کرده است. بعضی از مهم ترین خواص سیاه دانه عبارتند از:

دستگاه تنفس:
حداقل دو مطالعه مدعی اثرات تنفسی سیاه¬دانه جهت حساسیت، سرفه، التهاب ریه، آمفیزم، آسم، آنفلوآنزا و احتقان ریه است. در یک مطالعه بالینی، درمان با روغن سیاه دانه در 152 بیمار مبتلا به حساسیت، شامل آبریزش بینی و آسم ریوی، مقدار IgE و ائوزینوفیل را کاهش داد و مصرف روغن سیاه دانه جهت درمان کمکی در این شرایط را تأیید کرد.

ضدالتهاب و ضددرد:
مصرف سنتی سیاه دانه به صورت ضماد پودر شده دانه ها برای دردهای التهابی مثل روماتیسم، سردرد و بعضی مشکلات پوستی توسط مطالعات جدید به اثبات رسیده است.

ضد دیابت:
سیاه دانه جهت کاهش فشار خون و دیابت در طب بومی جنوب شرق مراکش کاربرد داشته است. اثرات بسیار مفید ضددیابتی دانه در مطالعات حیوانی هم به اثبات رسیده است اما مطالعات بالینی مورد نیاز است.

کاهش فشار خون:
اگرچه مطالعات مثبت حیوانی در مورد احتمال کاهش فشار خون سیاهدانه دیده شده است اما مطالعات بالینی بیشتر نیاز است.

افزایش ایمنی بدن و ضد سرطان و آنتی اکسیدان:
مواد استخراج شده از سیاه¬دانه اثرات پاک کننده رادیکال های آزاد را نشان دادند. یکی از مزایای بالقوه سیاه دانه کاهش سمیت داروهای ضدسرطان یا فاکتورهای آلوده کننده، به دلیل اثرات آنتی اکسیدانی آن است. مطالعات در دهه های اخیر نشان می دهد مصرف مداوم سیاه دانه می تواند پاسخ سیستم ایمنی را بهبود بخشد. البته بر طبق مطالعات به نظر می رسد سیاه دانه بر خلاف تقویت سیستم ایمنی سلولی، سیستم ایمنی خونی را تضعیف کند، ولی مطالعات بیشتری در مورد این فرضیه نیاز است. همچنین مطالعات درون سلولی و حیوانی که بر روی روغن و مواد مؤثره سیاه دانه انجام شده است نشان می دهد دانه ها دارای خاصیت ضدتومور هستند هرچند که مطالعات بالینی در این مورد هم نیاز است.

بیماری های زنان:
سیاه دانه محرک قاعدگی و افزاینده شیر است. یک مطالعه نشان داد که سیاه دانه اثرات ضدانقباضی در ماهیچه صاف رحمی موش دارد و مانع انقباضات خودبخودی می شود. مصرف عصاره دانه یک تا ده روز پس از آمیزش موش ها، سبب جلوگیری از حاملگی در آنان شده است.

سیاه دانه اثرات ضد نفخ و رفع کولیک داشته و جهت رفع اسهال (ساده و خونی)، یبوست و تسکین بواسیر هم کاربرد داشته است.

اثرات ضدمیکروبی و ضد انگلی:
سیاه دانه به طور سنتی در درمان آب مروارید، آبسه، انگل و سایر آلودگی ها استفاده می شده است. اثرات ضد باکتری، ضد قارچ، ضد ویروس و ضد کرم از اسانس، عصاره آبی و خود سیاه دانه در مطالعات حیوانی و سلولی گزارش شده است اما نیازمند مطالعات بیشتر بالینی است.(4و6)

میزان مصرف سیاه دانه در طب رایج و سنتی:
اگرچه مصرف دانه له شده بین 0.6 تا 1.2 در چای گرم توصیه شده است (6) اما تحقیقات بیشتری در مورد اعلام دقیقتر دوز دارویی مورد نیاز است. (6) در طب سنتی تا 2 درهم (حدود 6 گرم) در سردمزاجان و تا 0.5 درهم (حدود 1.5 گرم) در گرم مزاجان توصیه شده است. (1) مصرف روغن این گیاه هم در طب سنتی تا 1 درهم (حدود 3 گرم) گزارش شده است. (12)

عوارض جانبی سیاه دانه:
عصاره دانه و محتویات آن جزء مواد با درجه سمیت بسیار پایین تقسیم بندی شده اند و تنها 2 مورد التهاب پوستی از مصرف موضعی روغن آن گزارش شده است. (4)

در مطالعات کمی که در مورد سمیت های احتمالی سیاه¬دانه و محتویات آن وجود دارد سمیت خاصی گزارش نشده است و مطالعات بیشتری نیاز است. (4)

مصرف سیاه دانه در بارداری و شیردهی:
روغن و دانه (به خصوص در دوز بالا) به دلیل اثرات انقباضات رحمی در بارداری توصیه نمی شود. در شیردهی در حد مصرف خوراکی به نظر مانعی ندارد و از گیاه اثرات افزاینده شیر گزارش شده است. (6،11) با این وجودتحقیقات بیشتری در این مورد لازم است. (4)

تداخلات دارویی و غذایی سیاه دانه:
اگرچه احتمال دارد با توجه به اثرات درمانی مختلف، این گیاه با بعضی از داروهای فشارخون، شل کننده عضلات، متسع کننده ریه، ضددیابت، ضد افسردگی، شیمی درمانی، بی حسی، مدر و غیره تداخلات داشته باشد و موجب کاهش یا افزایش عوارض یا اثرات شود، اما اطلاعات کامل و بالینی در دسترس نیست. مشورت با پزشک توصیه می شود. (4)

منع مصرف سیاه دانه:
مورد خاصی شناخته نشده است. (4)

مراجع:
(1) عقیلی خراسانی سیدمحمد حسین، مخزن¬الادویه. تصحیح دکتر کائنی و همکاران. ص 504-503
(2) بیرونی، ابوریحان، الصیدنه فی الطب، تصحیح زریاب، عباس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 1370، ص37
(3) www.itis.gov, available at http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=506592
(4)AraDerMarderosian, Lawrence Liberti, John A. Beutler, Review of Natural Products, 6thed, Facts &Comparisons,U.S., 2011, p789-793.
(5)www.uni-graz.at available at http://www.uni-graz.at/~katzer/engl/Nige_sat.html
(6) صالحی سورمقی محمد حسین، گیاهان دارویی و گیاه درمانی، تهران، دنیای تغذیه، پاییز 87، چاپ اول، جلد دوم، صص 220-216.
(7) امین غلامرضا، متداول ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، تهران، علوم پزشکی تهران، بهار 84، چاپ اول، ص 186.
(8) دیموک ویلیام، هوپر دیوید. فارماکوگرافیا ایندیکا. 1890. ص 28.
(9) فارماکوپه¬ی گیاهان ایران، بخش دوم، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1381، ص 468.
(10)http://www.mums.ac.ir available at http://www.mums.ac.ir/prmp/fa/Sideeffect3
(11)http://www.webmd.com available at http://www.webmd.com/vitamins-supplements/ingredientmono-901-BLACK%20SEED.aspx?activeIngredientId=901&activeIngredientName=BLACK%20SEED and http://www.webmd.com/vitamins-supplements/ingredientmono-901-BLACK%20SEED.aspx?activeIngredientId=901&activeIngredientName=BLACK%20SEED
(12) تنکابنی، سید محمد مؤمن، تحفه¬ی حکیم مؤمن. کتابفروشی محمودی. تیر 1376، ص 552-551.
(13) ابومنصور علی هروی، موفق الدین. الابنیه عن حقایق الادویه. تصحیح بهمن¬یار احمد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: 1347. ص 200-199.
(14) انصاری شیرازی علی بن حسین، اختیارات بدیعی. تصحیح و تحشیه: محمد تقی میر، شرکت دارویی پخش رازی، 1371، ص 259.
(15) ابن سینا، قانون در طب. ترجمه ی شرفکندی عبدالرحمان. کتاب دوم، انتشارات سروش، 1368، ص 314.
(16) رازی محمدبن زکریا، الحاوی. ترجمه سلیمان افشاری پور، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، جلد بیست و یکم، 1384، ص 76.
(17) کردافشاری غلامرضا و همکاران، تغذیه در طب ایرانی اسلامی، نیکان، تهران، چاپ اول، 1387، ص 82.

سیاه دانه، سیه روی سربلند

مطالب مشابه :

برترین شرکت های ارائه دهنده Adsl در سال 92

آسیاتک تندیس مدیر ایرانی ، محصول برتر و رضایتمندی مشتری را دریافت کرد

غلات چیست؟

حمل بار از ترکیه و اروپا به ایران

آماربیماری‌های تک ژنی

ضریب گلیسمیک چیست؟ ( GI )

آشنایی با پلیمر ها و مواد اولیه ی صنعت پلاستیک

فلفل ریز یا درشت

مشخصات 100 شرکت برتر فعال در زمینه فروش مستقیم در سطح جهان

ضریب گلیسمیک چیست؟