اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 2
کتاب امثال لقمان دومین متن درسی مرحوم میرزا حسن رشدیه است که در سال 1306 هـ. در تبریز چاپ سنگی شده است. این کتاب همراه آنادیلی و وطن دیلی از همو، در تاریخ کتاب‌های درسی ایران، از اهمیت خاصی برخوردار است. مؤلف در انتهای کتاب خطاب به دانش‌آموزان گفته است:
«به حول و قوّه‌ی خداوند تبارک و تعالی این کتاب به اتمام رسید. از شاگردان مکتب‌های شریفمان تمنّا دارم که مؤلف، معلمین و چاپ‌کنندگان این کتاب و نیز خطاط و کاتب آن را همیشه با دعای خیر یاد کنند. وَالسَّلام.»
ایکینجی بؤلوم
5. عتبةالحقایق
6 – نجی عصردن سۏنرا ایراندا تۆرکلرین درس کتابلارېنا عتبةالحقایق‌ده اضافه اۏلوندو.
عتبةالحقایق مؤلفی ادیب احمد بن محموددور. بو کتاب تماماً اخلاقی و تعلیمی بیر کتابدیر و ایران تۆرکلری آراسېندا صفویه زمانېنا دک تدریس اۏلونارمېش.
امیرعلیشیر نوائی اثرین مؤلفینی ادیب‌الأدبا و فاضل‌الفضلا آدلاندېرېر.
اثر 20 قصیده و غزل و 101 قوشا بئیتدن عبارتدیر و «درس کتابی» کیمی یازېلمېشدېر. اثر بئله باشلایېر:
ایلاهی اؤکوش حمد آیورمن سنا،
سنین رحمتیندن اومار من اۏنا.
سنین وارلېغېنا تانېقلېق وئریر،
جماد، جانوار، اوچقان، یوروین، ننا.
سۆمۆڲه ایلیگ تک، اره‌نه بیلیک،
اره‌ن‌گؤرکوسو اوس سۆمۆڲو ایلیک.
بیلیک‌سیز، ایلیک‌سیز سۆمۆک، تک قالی،
ایلیک‌سیز سۆمۆگه سونولماز الیک.
6. دده‌قورقود کتابی یاردیمچی درسلیک متنی کیمی
روایتدیر که حضرت پیغمبر امریله مدینه‌ده عبدالله بن سعید بن امیر، مسلمانلاری ساوادلاندېرماغا چالېشدې. او، اسلام عالمینده محقق‌لر نظرینجه بیرینجه عالیم سایېلېر، بدر ساواشېندان سۏنرا، حضرت بویوردو هر بیر اسیری مسلمانلاری ساوادلاندېرما قاراشېسېندا آزاد ائتسینلر. هر اسیر اۏن اوشاغی ساوادلاندېرېب، آزاد اۏلوردو.
تۆرک – اسلام قایناقلارېندا دئییلیر که حضرت پیغمبر (ص)ین مبارک عمرۆنۆن سۏنا چاتماسېندان بیر نئچه ایل قاباق، اولو بابامېز دده‌قورقود، پیغمبرین حضورونا یئتیشیر و اجازه ایسته‌ییر که تۆرکلر آراسېندا معلم‌لیڲه باشلاسېن و پیغمبر حضوروندان دؤندۆکدن سۏنرا، 23 ایل تۆرکلره ائلجه بیلن اۏلور. و یئنه روایتلره گؤره اودا پیغمبر کیمی63 یاشېندا دنیادان کؤچۆر.
دده‌قورقود، تۆرک قبیله‌لری ایچینده چۏخلو مکتب قوروب، اۏنلارېن آراسېندا گزیر، اۏنلارا مقدّس قۏپوزدا چالارمېش و مقدس سؤزلری قۏپوزلاردا بیان ائده‌رمیش و جوانلاری اسلامی یایماق اۆچۆن کافرلرله ساواشا حاضېرلارمېش.
تأسّفله قید ائتمه‌لییک که دده قوقودون واختیله یازدېغې مکتب کتابی یا کتابلاری، ایندی الیمیزه گلیب چاتمامېشدېر. روایتلره گؤره، بو کتابلار قرآن آیه‌لری و شریفه احادیث شرحی ایمیش.
ایندی الیمیزده اولان دده‌قورقود داستانلارې‌نېن مقدمه‌سی گمان که بو کتابلاردان آلېنمېشدېر. الیمیزده اۏلان الیازمالارېن بیری‌نین 446 – نجی ایلینده یازېیا کؤچورۆلمۆش اۏلان دده‌قورقود داستانلارې‌نېن بیر مکتب کتابی اۏلوب اۏلماماغی حاققېندا من قطعی سؤز دئیه بیلمیرم و لاکین ظنّیمجه، بو کتاب درس کتابی‌دا اۏلماسا، بیر یاردیمچې مکتب کتابی ایمیش و مسلمان تۆرک مدرسه‌لرینده اۏخونارمیش.
7. دیوان حکمت
تۆرکلر آراسېندا اسلامیّت دؤرۆنده مکتب آچما و تۆرکجه درس دئمه تاریخینی اساس ایکی دؤوره‌یه بؤلمک اۏلار:
قبیله و عشیره دؤورۆ
دؤلتی دؤور
ایکینجی دؤورده تۆرک – اسلام عالمینده تعلیم و تربیت، انسجاملی و سیستماتیک و رسمی اۏلاراق دوام ائدیر. و بو، هجری 350 – نجی ایل سلجوقیلر دؤوروندن باشلاییر. بو دؤورده‌ده یۆزلر درس کتابی تۆرک دیلینده یازېلېر. تفسیر، کلام، ریاضیات، طب، منطق، دیلچیلیک و علمین مختلف ساحه‌لرینده اثرلر یازېلېر. بو کتاب نظامیه مدرسه‌لرینده تدریس اۏلونورموش.
یسوی‌نین دیوانحکمت اثرینی اۏخویان اوشاقلار. بو کیمی مصراعلارې حفظ ائدیردیلر:
سیز و بیزی حق یاراتدی طاعت اۆچۆن،
ای بوالعجب یئمک ایچمک راحت اۆچۆن.
قالو بلی دئدی روحلار محنت اۆچۆن،
عالیم اولوب یئر آلتینا گیردیم مونا.
8. تفتازانی‌نین درسلیگی
دیوان حکمت اثریندی سونرا تفتازانی‌نین «بوستانترجمه‌سی» همین زماندا بیر درس کتابی کیمی اۏخونورموش.
سعدالدین مسعود تفتازانی (وفات 791 هـ.) و خواجه احمد یسوی آراسېندا 300 ایل زمان فاصله‌سی واردیر. تفتازانی سید شریف جرجانی‌نین ان یاخېن دۏستو ایدی.
اونون مهم اثرلری وار:
مقاصد، عربجه کلام علمینده‌دیر،
تهذیب‌المنطق، عربجه کلام علمینده‌دیر،
کشف‌الأسرار، فارسجا تفسیردیر،
بوستان، تورکجه 755 هـ. تاریخینده یازېلان دسلیک اثریدیر.
9. غریب‌نامه
ایکینجی تۆرک اسلام تعلیماتی دؤنه‌مینده عاشیق پاشا آدلی عالیم و شاعر طرفیندن بیر منظوم درس کتابی یازېلېر. بو کتابین آدې غریب‌نامه‌دیر. بو اثر 7 – نجی عصرده یازېلمېش و تمامیله آذری تۆرکجه‌سیله‌دیر. اثر اون بابدادیر و هر باب بیر دسدیر. هر درسین تدریسی اۆچۆن بیر نئچه آی واخت لازم ایمیش.
1- نجی درس توحید و ایلاهی عشق، 2 – نجی درس انسانېن اؤزونو تانېماسې، 3 – نجو درس دۏغرولوق و دۆزلۆک نه‌دیر و بو کیمی دسلر...
غریب‌نامه‌نین برینجی بابې توحید و حضرت پیغمبرین نعتی و رسالتینه دائردیر. اوندان سونرا کائنات و حضرت آدمېن یارادېلېشې و انسانېن آللاها و دینینه قارشی وظیفه‌لری تدریس اۏلونور.
همین تابېن اوّلینده شاعر دئییر:
تۆرک دیلینه کیمسه‌لر باخماز ایدی،
تۆرکلره هئچ واخت کؤنۆل آخماز ایدی.
10. قصص‌الأنبیاء
8 – نجی عصرده یئنی بیر اثر، مکتب کتابلاری آراسینا داخل اۏلور، اۏدا ثعالبی‌نین قصص‌الأنبیاسی‌نېن ترجمه‌سی‌دیر. بو کتابېن مترجمی‌نین آدې حله علم عالمینه معلوم دڲیلدیر. بو کتاب 8 – نجی عصردن باشلایاراق قرنلر مدرسه‌لرده تدریس اۏلونورموش.
قصص‌الأنبیانېن نثریندن نمونه:
«قابیل آیېتدی ای آتا! قارداشېم هابیلدن اولو دڲیلمی‌وَن؟ من حقلی‌وَن، دڲیلمی‌وَن؟ آدم آیېتدی: ای اوغول! فضل تانرې الینده‌دیر. قابیل آیېتدی: بؤیله دڲیلدیر، بیلگیم سن اونو کندی راییندن منیم اۆستومه ییغه‌دین ...»
11. سراج‌القلوب
همین زاماندا احمدراعی ایکی بؤیوک ائر یازیر:
بیری سراج‌القلوب
دیگری مفتاح‌الجنه
هر ایکیسی درس کتابی کیمی حوزه‌لر و دینی مکتبلرده تدریس اولونوردو. بو معلمین نثریندن نمونه:
«ای اوغلوم! بیکیم شاهلاردان بیریسی اؤلجگی واختین بیر قارېجېق آناسې وارایدی. حاضر گتیردی و قالان اۏغلانلارین جمع ائیله‌دی. منیم سیزه وصیتیم‌وار، آنېی یئرینه گتیرن داخی نه ائدرسه‌نیز ائده‌سیز.» دئدی. «ائله اۏلسون، نه دئرسن باشېمېز اوزره ائده‌ریز.» دئدیلر.
12. مزکی‌النّفوس
صوفیلیک زاویه‌لری و خانقاهلاردا تدریس اولونما اۆچۆن 9 – نجو عصردهمزکی‌النفوس آدلې اثر یازېلېب. بو اثری، اشرف بن عبدالله (ئولوم 874) خانقاهلاردا اوخونماق اۆچۆن یازمیشدیر.
فقیرلیک نه‌دیر
بو فقیرلیک اگر تعلیم ایسترسن، اولو سلطانلېقدېر. و کیمسه بیلمز بونون لذّتینی، یئنه فقرا بیلر و بو فقیرلر اوچماقده دخی سلطان اۏلسالار گره‌کدر. حضرت رسول(ص) آیدېر: معراج گئجه‌سی منه اوچماغی عرض ائتدیلر، اکثر خلقینی فقرا گؤردۆم. تامونو عرض ائتدیلر اکثر خلقینی خاتونلار ایله غنیلر گؤردۆم. بو فقیرلره سلطانلار دئمک معنی بودورکه بونلار شیطان قولو اۏلماقدان قورتولموشلادېر و بو غنیلر شیطان قولو اۏلوبدورلار. شیطان بونلاری دنیانین اون یئددی دۆرلو بندیه باغلامېشدېر، برکیتمیشدیر، قول ائتمیشدیر.
13. قارامجموعه
3 – نجو دؤره صفویه دؤرودور. بو دؤره‌نی بعضی تدقیقاتچېلار، ایرانین «فترت و اؤلوم» دؤورو آدلاندېرېرلار، حالبوکه همین دوراندا هر زماندان چۏخ تۆرکجه‌میزده درسی و غیر درس کتابلار یازېلېر، تۆرکجه ایرانېن رسمی، ادبی و علمی و اردو و دولت دیلی اولور.
بو دؤوره‌ده یازېلان درس کتابلارېندان شیخصفی‌‌الدیناردبیلی‌نین دڲرلی قارامجموعه اثری و ملامحمدفضولی‌نین صحبة‌الأثمار کتابینا اشاره ائتمه‌لییک.
قارامجموعه کتابلاری عمومیتله طریقت و تصوفی زاویه‌لرده تدریس اۏلونور و همین موضوعلارایله علاقه‌دار، شعر و نثر بؤلۆملرینی احتوا ائدیرمیش. شیخصفی‌الدیناردبیلی زمانېندا اۏنون آذربایجاندا عرفانی زاویه‌لرین توسعه‌سینده بؤیۆک رولو اۏلدوغو اۆچۆن قارامجموعه اۏنون آدې ایله باغلانمېشدېر. شیخصفی‌دن سۏنرا، اۏنون مریدلری و عمومیّتله صفوی جوانلاری و اردبیللی عارفلر و عالیملر طرفیندن تۆرکجه‌میزه بیر چۏخلو قارامجموعه آدلې درس کتابلارې قازاندېریلمېشدېر.
قارامجموعه‌نین مکتبلرده اوخونان بؤلۆمۆنۆن نثریندن نمونه‌لر:
«... سؤزۆن اصلی کؤنۆلدۆر. هر کیم کؤنۆل بحرینه یۏل تاپدی، نه ایسترسه چېخارتدې. آنلارکیم صورته باخدې، غفلت ایپین بۏینونا تاخدې. طاعت خرمنینی اودا یاخدې. دوخانی گؤیلره چېخدې. زیرا کؤنۆل، حق کندو اۆچۆن یاراتدې. «هرکیم منی ایسترسه، سېنېق کؤنۆللرده بولسون.» دئدی. هر کیم کؤنۆله یۏل بولمادی و ایسته‌دۆگی نسنه‌یی آندا بولمادی، اوچماغا داخی گیرمه‌دی. حق دیدارین گؤرمه‌دی. غافل اۏلما کؤنۆله یۏل بولان کیشیه قول اۏلان، مغبون دڲیلدیر. اگر، اۏل سنی قوللوغا قبول ائدرسه، زهی دولت.
پس ایمدی آنېن کیم کؤنۆلدن خبری اۏلمایا، قامېشی شکردن آیېرمیش اۏلا، من آنا دئییم؟ اۏلنه آنلایا؟ زیر اؤیودو اهلینه دئمک گره‌کدیر. دُرّی صدفده، نافه‌یی آهوده گؤرۆن دئمیشلر. پس ایمدی نادانه معرفةالله دئمک، شوره زمینه تخم اکمک کیمی‌دیر و مرکب گردانه جواهر آسماق کیمی‌دیر... زیرا سرالله حقّین چریلریدیر. بیر کؤنۆله گیرجک، نه قده‌ر نسنه وارایسه سوروب چیخارار، محنت‌لری اریدیر، ارلری شیر مرد ائدر، شیرمردلری فرد ائدر، فردلری اهل درد ائدر، اهل دردی شربت ائدیب «صفی» ائدر.
ایمدی سن داخی کؤنۆل ایلینه آل، علم ربّانی کتابېندان اۏخ، قارامجموعهنی الینه آل، کؤنۆل گؤیۆنده دوغان دولت آیېنی و سعادت گونشینی گؤر تا گؤزۆندن غفلت حجابی گئدۆب حق کتابی روشن اۏلا، قاراتنیندن آغ گۆللر آچېلا. وجودون قارا کولوغوندان آیدېنلېقلار ساچېلا. کؤنلۆمۆن سارایې روشن اۏلوب، اۏغرولار آندان کسیله، ملک‌لر ایله دۏلا. زیرا بو وجود بیر دۆکاندیر، سنا کرایه وئریلمیشدیر، ایچینده رنجبرلیک ائدیرسن. بو دۆکانین کُنجۆنده گنج واردیر. دۆکان الینده ایکن کُنجی قاز، گنجی بول. یوخسا وعده گلجک، سنی دۆکاندان چېخارارلار و کُنجده گنجی بولارلار، آردېنجا باخا – باخا قالارسان.
پس ایمدی وجودون معناسی اول زمان سنه مسلّم اولور کیم سلیمان کیمی خاتم نفسین دئو الیندن قورتاروب، امین اۏلاسان. یۏخسا خاتمی دئوین الینه وئردین ایسه، خداپرست ایکن، دوپرست اۏلدون.
مثلا بیر خاتون بیر کیمسه‌یه نکاح اۏلسا، بیر کیمسه داخی اونو نکاح ائده بیلمز. یعنی کؤنۆل دنیایا تابع ایسه، آندا حق تصرّف اۏلماز و اگر حقّه تابع ایسه، نفس تصرّفی اۏلماز.
شیخ صفی – قُدِّسَ سِرُّه – بویوردوکه: طالبِ حق خود بینلیڲی ترک ائتمه‌ڲینجه، خدابین اۏلماز.
الهی! نئیلرم اۏل سرّی که اسرارې یوخ، نئیلرم اول روحی که انوارې یوخ، نئیلرم اول وردی که درد و عشقی یوخ، نئیلرم اول ذکری که سوزو و شوقی یوخ، نئیلرم اول رکوعی که خضوعی یوخ، نئلرم اول سجودی که خشوعی یوخ، نئیلرم اول تکبیری که تکریم سیز اولار، نئیلرم اول قیامی که تعظیم‌سیز اولا، نئیلرم او وضوئی که نورسوز اولا، نئیلرم اول طاعتی کیم حضورسوزاولا...»
مطالب مشابه :
ایسلا نیوز دان بیر خبر
vatan dili news - ایسلا نیوز دان بیر خبر | vatan dili news تهیه و تنظیم : وطن دیلی نیوز .
متون نظم ترکی - بایرک قوشچو اوغلو (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
رسالات موسیقایی عبدالقادر مراغه‌ای
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 2
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
لطیفه‌های بهلول داننده
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
قاضی برهان الدین
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
اومید پیکی- اوستاد حبیب ساهر
وطن دیلی نیوز. موغان - گئرمی ، فولکلور ایسلا نیوز.
برچسب :
ایسلا نیوز