نقشه مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت جمهوري اسلامی ایران

توصیف و تحلیل سیر توسعه مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بعنوان متولی اصلی سلامت در بلایا و فوریتها همواره متاثر از شرایط برون سازمانی (کلان کشور و سایر سازمانها و بخش ها ) وهمچنین شرایط و تغییرات داخل سازمانی (درون وزارت) بوده و دورههاي پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.مدیریت سلامت در بلایا و فوریت ها موضوع جدیدي در نظام سلامت نیست و سابقه تاریخی آن به طول عمر بهداشت و درمان باز میگردد. در طول تاریخ، دست اندر کارانسلامت (در هر زمان با اسامی متناسب وقت مثلا طبیب، پزشک، سازمان بهداري یا ...) همواره درگیر مدیریت وقایع حادي بودهاند که سلامت مردم را تهدید کر دهاند . این تهدیدات طیف گستردهاي از بیماريهاي واگیر، مخاطرات طبیعی، جنگها و کشمکشها را شامل میشده است. همزمان با توسعه علوم پایه و کاربردي، تاکید نظام سلامتبر پیشگیري از وقایع بیشتر شده بهطوریکه همگان با جمله مشهور "پیشگیري بهتر از درمان است" آشنا هستند. این رویکرد در خصوص بیماريهاي واگیر ب هطور چشم -گیري توسعه یافت، لیکن در خصوص مخاطرات طبیعی و انسان ساخت توفیق چندانی نداشت. بهطور مشابه، فناوري پاسخ به اپیدمی بیمار يهاي واگیر نیز به سرعتگسترش یافت، لیکن این امر مجددا در خصوص مخاطرات طبیعی و انسانساخت همواره جاي نگرانی جدي بوده است.

در ساختار کلان کشور دو سازمان مهم مدیریت بلایا و فوریتها تقریبا بطور همزمان شکل گرفته و مسئولیت را عهدهدار هستند: اول، سازمان مدیریت بحران کشور زیر نظ رریاست محترم جمهوري و با مدیریت وزارت محترم کشور و دوم، سازمان پدافند غیرعامل زیر نظر مقام معظم رهبري . وقوع این دو تحول ، علاوه بر تسهیل توسعهزیرساختی، چالش هاي تئوریک و عملیاتی را در پی داشته است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بالطبع داراي بخشهایی براي پاسخگویی به این سازمانها می -باشد و سعی کرده خود را با این تحولات سازگار نماید.

سیر ایجاد سامانههاي مدیریت بلایا در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تاکنون را می توان به چهار دوره مشخص تقسیم کرد:

دوره اول: بهداشت محیط 

دوره دوم: دبیرخانه معاونت سلامت 

دوره سوم: اورژانس 115 

دوره چهارم: دوره حاضر (تلاش براي توسعه متوازن) 

دوره اول - بهداشت محیط

اولین اقدام نظام مند مدیریت بلایا متعاقب تدوین "طرح جامع امداد و نجات" و ایجاد "ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه" و کارگروههاي آمادگی و تخصصی آن در وزارتکشور بود که دبیرخانه متناظر آن در مرکز بهداشت محیط وزارت بهداشت با عنوان "کمیته تخصصی بهداشت و درمان در حوادث و سوانح غیرمترقبه " تشکیل گردید . براساس طرح فوق، تشکیل کارگروههاي فوق در واقع مکانیسم هماهنگی بین بخشی در کارکردهاي اصلی مدیریت بلایا بودند. لذا کارگروه بهداشت و درمان در اصل بخشیاز ساختار وزارت کشور بوده که دبیرخانه موضوع سلامت آن بهعهده وزارت یهداشت گذارده شده بود. اعضاء کارگروه را سایر سازمان هاي همکار یا پشتیبان کارکردهاي نظامسلامت در زمان بلایا تشکیل میدادند، مانند جمعیت هلال احمر، وزارت کشاورزي، وزارت نیرو و غیره. این دبیرخانه کماکان در وزارت بهداشت، درمان و آم وزش پزشکیتاکنون حفظ شده و از آن علاوه بر هماهنگیهاي بین بخشی به منظور هماهنگیهاي درون وزارتی نیز استفاده میگردد، لیکن هیچگاه بعنوان ساختار رسمی مصوب در اینوزارت وجود نداشته است. بعنوان نکته قابل ذکر، جامعترین مستندات وزارت بهداشت در زمبنه بلایا از محصولات این دوران است.

١٥

دوره دوم - دبیرخانه معاونت سلامت

علیرغم اقدامات ارزشمند واحد بهداشت محیط در مدیریت کمیته تخصصی، وجود آن بعنوان زیر مجموعه بهداشت محیط با محدودیتهاي تئوریک و عملی اتی مواجه بود .

ریشه این محدودیتها به موارد زیر باز میگشت: 1) عدم امکان هماهنگی سازمانی مطلوب با سایر بخشها و معاونتهاي وزارت و 2) عدم پوشش فنی مطلوب با عنایت بهماهیت چندتخصصی موضوع و 3) تمایل به صرف منابع براي تقویت یک حوزه. این درحالی بود که مدیریت جامع بلایا نیازمند بهرهمندي از پتانسیل تمام بخشها بود و اینامر طلب میکرد که واحد بهداشت محیط، بعنوان هماهنگ کننده، علاوه بر اختیارات اداري، داراي مقبولیت لازم از سوي سایر ذینفعان و همچنین دانش و مهارت کافی فنیباشد. تجربیات زلزله بم در سال 1382 باعث شد تا متعاقب تشکیل معاونت سلامت در وزارت بهداشت، این دبیرخانه به زیر مجموعه معاون سلامت وقت منتقل گردید وبا حمایت سازمان جهانی بهداشت از آن پشتیبانی میکرد. البته در ابتدا قرار بود که دبیرخانه در زیر (Emergency Health Service/EHS) پروژه اي با ناممجموعه وزیر محترم وقت شکل گیرد که در نهایت این امر محقق نشد. مهمترین نکته قابل ذکر در این دوره ایجاد سامانه اي با تعامل مطلوب با کلیه ذي تفعان بود .

همچنین میتوان به اولین حضور وزارت بهداشت در عرصه بلایاي منطقه اي یعنی زلزله 2005 پاکستان اشاره کرد. این دبیرخانه حدود یک سال فعالیت کرد و سپس بهاورژانس 115 منتقل شد.

دوره سوم - اورژانس 115

مدت طولانی از تشکیل دبیرخانه زیر نظر معاون سلامت نگذشته بود که متعاقب تعییرات مدیریتی، مرکزي با محوریت اورژانس 115 با عنوان "مرکز مدیریت حوادث وفوریت هاي پزشکی کشور" تشکیل گردید و مسئولیت کلیه کارکردهاي نظام سلامت در بلایا را بر عهده گرفت. از آنجایی که دانشگاه هاي علوم پزشکی کشور (بجزدانشگاه علوم پزشکی تهران) داراي ساختار مشابهی با عنوان معاونت سلامت وزارت نبودند، حوزه معاونت درمان دانشگاهها عهده دار مرکز مدیریت حوادث و فوریت هاي

پزشکی شدند. این امر محدودیتهاي ذکر شده در دوران بهداشت محیط را تکرار کرد. مهمترین دستاوردهاي این دوره عبارتند از: ایجاد مرکز هدایت علمیات بحران یادر سطح وزارت و دانشگاهها، توسعه اورژانس پیش بیمارستانی و حمایت از دانشگاه ها براي ایجاد دوره هاي (Emergency Operation Center) EOC

آموزشی رسمی و کوتاه مدت.

دوره چهارم - دوران حاضر: تلاش براي توسعه متوازن

در سال 1389 معاونت سلامت وزارت بهداشت مجددا به دو معاونت بهداشت و معاونت درمان تفکیک شد. متعاقب این امر مرکز مدیریت حوادث و فوریت هاي پزشکیبعنوان زیر مجموعه معاونت درمان تعریف شد و ریاست مرکز بعنوان دبیر کارگروه بهداشت و درمان در حوادث غیرمترقبه و کمیته پدافند غیرعامل وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی تعیین گردید. در معاونت بهداشت نیز واحدي با عنوان مدیریت و کاهش خطر بلایا شکل گرفت که دبیري کمیته بهداشت کارگروه را برعهده دارد . کمیته -هاي متناظر نیز در سایر معاونتهاي وزارت تشکیل شدند. دبیري کارگروه در سطح دانشگاه هاي علوم پزشکی کماکان برعهده روساي مراکز مدیریت حوادث و فوریت هايپزشکی گذارده شد و در سطح معاونت هاي بهداشت یکی از مدیران یا کارشناسان بعنوان هماهنگکننده مدیریت و کاهش خطر بلایا معرفی شدند . در این دوره هر چندپیامدهاي محدودیت طراحی دورههاي قبل تاحدودي مشاهده میشود، لیکن امید است نظام سلامت به توسعه متوازن و همه جانبه مدیریت و کاهش خطر بلایا با "رویکردمشارکت بینبخشی، تمام مخاطرات و تمام جنبههاي سلامت" دست یابد.

١٦

رویکردهاي روزآمد در مدیریت و کاهش خطر بلایا

علیرغم سابقه تاریخی بشر در مدیریت بلایا، تعریف آن بعنوان یک موضوع علمی بحثی نسبتا نو است که طی 3 تا 4 دهه اخیر بطور جهشی بخصوص در کشورهاي توسعه-یافته تببین شده است. وجود فناوريهاي اطلاعرسانی همانند سایر علوم در این زمینه نیز باعث شده تا وقوع مخاطرات و پیامدهاي آ نها، و همچنین تجربیات و درس -آموخته ها در کوتاهترین زمان ممکن در اختیار همگان قرار گیرد. طی چند دهه اخیر بشر فرا گرفته است که بجاي منتظر حادثه ماندن و پاسخ منفعل به پیامدهاي آن، بصورتپیش فعال به رویارویی با آن بپردازد. این نکته حتی در نامگذاري این دیسیپلین نیز مشاهده میشود، بهطوریکه واژههاي اقدامات بشردوستانه و امداد و پاسخ و امثالهم بهتدریج جاي خود را به مدیریت جامع بلایا و کاهش خطر بلایا دادهاند. در این راستا، قطعنامه هیوگو بعنوان برنامه راهبردي جهانی تا سال 2015 براي کاهش خطر بلایا ،ضمن تاکید بر اهمیت آمادگی و پاسخ به موقع و موثر به مخاطرات طبیعی و انسان ساخت بر موارد زیر تاکید دارد:

1) اطمینان از اولویت دادن به کاهش خطر بلایا و نهادینه شدن آن در مدیریت جامعه

2) تعیین و پایش خطر بلایا و تقویت سامانه هشدار اولیه

3) بهره مندي از دانش، خلاقیت و آموزش براي ایجاد جامعهاي ایمن در برابر بلایا

4) کاهش عوامل خطر زمینهاي بلایا

5) تقویت آمادگی همه جانبه براي پاسخ موثر

رویکردهاي روزآمدي که نظام سلامت جمهوري اسلامی ایران باید بر آن اساس طراحی و استوار گردد، عبارتند از:

در تمام فازهاي مدیریت بلایا و فوریت ها اعم از (All-hazards whole-health approach) رویکرد تمام مخاطرات، تمام جنبه هاي سلامت پیشگیري و کاهش آسیب، آمادگی، پاسخ و بازیابی

(Proactive approach of health system to DRM) رویکرد پیش فعال نظام سلامت به مدیریت و کاهش خطر بلایا 

مانند زلزله بم و ...) مطرح است و به مخاطراتی اشاره دارد که وقوع آنها نسبتا ) Intensive این واژه در مقابل مخاطرات .Extensive توجه به مخاطرات نیست و چندان مورد توجه دوربین و رسانه ها قرار نمیگیرند. Intensive شایع است ولی شدت و آسیب آنها به انداره مخاطراتسوالات اصلی نظام سلامت در خصوص سلامت در بلایا و فوریتها:

بر اساس تجربه حدود یک دهه سامانمندي مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت، در حال حاضر میتوان سوالات اصلی زیر را مطرح ساخت:

آیا وزارت بهداشت براي مقابله با بلایا آماده است؟ اگر بلی، به چه میزان؟ براي کدام مخاطره؟ براي چه شدتی از آسیب؟ در کدام منطقه؟ 

اگر تجربه اي مانند بم تکرار شود، آیا وزارت بهداشت موفقتر عمل خواهد کرد؟ به چه میزان؟ 

هزینه-اثر بخشی برنامه هاي وزارت بهداشت براي مدیریت و کاهش خطر بلایا چگونه بوده است؟ 

اثربخش ترین برنامه وزارت بهداشت براي مدیریت و کاهش خطر بلایا کدام برنامه است؟ 

شاخص هاي پایش و ارزشیابی برنامه ها کدامند؟ آیا روند آن نهادینه شده است؟ 

کدام نیروي انسانی نظام سلامت نیازمند آموزش براي مدیریت و کاهش خطر بلایا است؟ در چه زمینهاي؟ به چه میزان؟ 

اثربخشی برنامههاي آموزشی مدیریت و کاهش خطر بلایا به چه میزان بوده است؟

نقشه مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت جمهوري اسلامی ایران

مطالب مشابه :

آشنایی با رشته مدیریت خدمات بهداشتی در مانی

اهم وظایف سازمان اتش نشانی

ده مشکل و ده راهکار برای نظام سلامت ایران

10 چالش در نظام سلامت و راهكار هاي آن

معرفی رشته مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی

ده مشکل و ده راهکار برای نظام سلامت ایران

نقشه مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت جمهوري اسلامی ایران

فنون پیش بینی در برنامه ریزی شهری آقای جنتی

فلسفه حجاب در قرآن